Zondag 27 februari zal er in Belarus een referendum over een nieuwe grondwet worden gehouden, zo heeft Aleksandr Loekasjenko per decreet vastgesteld. Dankzij deze nieuwe grondwet kan Loekasjenko mogelijk tot na 2030 president blijven. Ook verleent de wet hem immuniteit tot na zijn presidentschap en betekent het een vergaande reorganisatie van het Witrussische staatsbestel.
Op 28 januari kondigde Loekasjenko het referendum aan. Op de vraag: Hoe ziet u democratie in Belarus? antwoordde hij gekscherend: 'ik ben een dictator. Voor mij is het moeilijk democratie te begrijpen' (screenshot Belsat)
Loekasjenko, die door onder meer de Europese Unie wegens verkiezingsfraude niet erkend wordt als president van Belarus, kondigde in december 2021 al aan dat er een grondwetswijziging aan zou komen. De president zei persoonlijk bezig te zijn met de tekst: ‘Advocaten hebben met een pen opgeschreven wat ik dicteerde, omdat ik zag welke macht ik nodig had om het land te leiden.’ Hierbij lijkt Loekasjenko geïnspireerd door zijn Russische collega Vladimir Poetin, die in juni 2020 eveneens een grondwetswijziging via een volksraadpleging doorvoerde.
Op 20 januari maakte Loekasjenko de tekst van de voorgestelde grondwetswijziging bekend. Die tekst schrijft onder meer voor dat een president voortaan maximaal twee termijnen mag dienen. Die termijnen worden wel verlengd van vier naar vijf jaar. Deze wijziging zal ingaan vanaf de volgende presidentsverkiezingen, waardoor Loekasjenko zijn positie voorlopig niet af zal hoeven te staan. Voor de zittende president is nog een aparte voorwaarde opgenomen: deze mag bij zijn aftreden voor het leven plaatsnemen in de Raad van de Republiek, het Belarussische equivalent van de Eerste Kamer in Nederland.
Pan-Witrussische Volksvergadering
Een andere belangrijke consequentie van de grondwetswijziging is een uitbreiding van de Pan-Witrussische Volksvergadering, een orgaan dat bestaat uit hoge ambtenaren, ondernemers en wetenschappers. De Volksvergadering kwam voorheen ongeveer één keer per vijf jaar samen. In de ogen van de oppositie is het orgaan ongrondwettelijk. Ook in het Westen wordt met argwaan naar de Witrussische Volksvergadering gekeken. De Britse regering verklaarde vorig jaar nog dat de vergadering ‘inclusief noch representatief’ is.
De bevoegdheden van dit orgaan worden in de nieuwe grondwet uitgebreid. De vernieuwde Volksvergadering zal in de toekomst goedkeuring moeten verlenen aan allerlei overheidsbesluiten en is bovendien bevoegd om een staat van beleg af te kondigen. De benoeming van leden van het Hooggerechtshof en de Kiescommissie wordt eveneens de verantwoordelijkheid van de Volksvergadering. Hoe de leden van de Volksvergadering gekozen zullen worden, wordt later bekend gemaakt. Zeker is in ieder geval dat de zittende president, oud-presidenten (Loekasjenko, mocht hij op een zeker moment terugtreden) en nationale en lokale volksvertegenwoordigers lid zullen worden.
Mogelijk is Loekasjenko van plan zijn taken als president te combineren met het voorzitterschap van deze Pan-Witrussische Volksvergadering, wat zijn macht verder uit zou breiden. Daar komt bij dat in de nieuwe grondwet gesteld wordt dat een ex-president na zijn aftreden niet verantwoordelijk kan worden gehouden voor zijn daden als president.
De grondwetswijziging komt niet uit de lucht vallen. Na de presidentsverkiezingen van 9 augustus 2020, waarbij Loekasjenko door grootschalige verkiezingsfraude 80% van de stemmen kreeg, braken massale protesten uit. Een nieuwe grondwet was al langer de wens van Loekasjenko, maar na de protesten van 2020 heeft hij er serieus werk van gemaakt. Mogelijk hebben de protesten hem gemotiveerd om zijn macht te consolideren.
Toekomst democratie?
Als de nieuwe grondwet aangenomen wordt, zal dit grote gevolgen hebben voor de democratie in Belarus. Zo schrijft de tekst onder meer voor dat mensen, die in hechtenis zitten, niet mee mogen doen aan verkiezingen. Zo kunnen oppositiekandidaten voor de verkiezingen vast worden gezetten om te voorkomen dat zij aan de verkiezingen kunnen deelnemen. Een presidentskandidaat moet voortaan ouder zijn dan veertig en minimaal twintig jaar ‘onafgebroken’ in Belarus gewoond hebben. Dit zou betekenen dat bijvoorbeeld oppositieleider Svetlana Tichanovskaja, die sinds de verkiezingen in ballingschap in Polen leeft, niet mee kan doen aan de volgende verkiezingen.
Politicoloog Andrej Fjodorov voorspelt in gesprek met persbureau RIA Novosti dat Loekasjenko in zal zetten op vervroegde verkiezingen na het referendum. ‘De situatie is in zijn voordeel. (...) De oppositie is het land uit gewerkt en ondanks westerse sancties groeit de economie.’
Naast de politieke reorganisaties bevat de nieuwe grondwet enkele opmerkelijke amendementen over de nationale geschiedschrijving, zoals Raam op Rusland eerder heeft geschreven. Bijvoorbeeld over de herdenking van de Tweede Wereldoorlog: ‘De staat zorgt voor de bescherming van de historische waarheid en de herinnering aan de heldendaden van het Belarussische volk tijdens de Grote Vaderlandse Oorlog.’ Er is tevens een regel toegevoegd die voorschrijft dat het huwelijk een verbintenis tussen man en vrouw, wat voorheen niet grondwettelijk was vastgelegd. Ook schrijft de grondwet voor dat elke burger ‘bij moet dragen aan de ontwikkeling van de samenleving en de staat.’
De oppositie rond president-in-ballingschap Tichanovskaja heeft afgelopen maanden een alternatieve grondwet geschreven, opgesteld in de geest van de scheiding der machten en andere rechtsstatelijke waarborgen.
Bronnen: RIA Novosti, Meduza, OSW Center for Eastern Studies