De afgelopen week zijn in Rusland weer rake klappen uitgedeeld tegen de resten van de mensenrechtenbeweging die het land nog telt. Het Sacharov Centrum in Moskou wordt uit zijn kantoor gejaagd. Het Sacharov Fonds werd tot 'ongewenste organisatie' verklaard. De oudste mensenrechtenbeweging van Rusland, de Moskouse Helsinki Groep werd verboden. Nobelprijswinnaar Memorial, opgericht door Andrej Sacharov, tekende opnieuw beroep aan tegen de confiscatie van het Moskouse pand, dat zijn rechtmatig eigendom is.
Ljoedmila Aleksejeva, oprichter van de Moskouse Helsinki Groep, overleed in 2018.
En het in Rusland goedgevolgde Russische mediaplatform Meduza, dat al jaren geleden uitweek naar Riga en vorig jaar tot 'geheim agent' werd bestempeld, kreen een nieuwe douw. Het werken wordt de Russische journalisten nog moeilijker gemaakt nu Meduza ook tot 'ongewenste organisatie' is bestempeld.
Het Sacharov Centrum meldde op 26 januari dat het departement onroerend goed van de stad Moskou het leasecontract opzegde van het hoofdkantoor, een expositieruimte en de woning van Andrej Sacharov, Ruslands beroemdste dissident. Als verklaring voerde de gemeente aan dat een aanscherping van de wet op 'buitenlandse agenten' het onmogelijk maakt om organisaties en individuen die als 'buitenlands agent' zijn aangemerkt staatssteun te verlenen. Het Sacharov Centrum hoefde geen huur te betalen, een liberale rest uit de Jeltsin-periode. De gemeente stond de panden in 1993 af aan het Centrum.
Het Sacharov Centrum in Moskou, hier met plakkaten tegen de oorlog in Tsjetsjenië (foto Wikimedia)
'Deze juridische botsing bewijst een en ander maal dat het staatsbeleid is de liquidatie van onafhankelijke organisaties die vechten voor sociale belangen', aldus het Centrum. In het Centrum werden de afgelopen jaren duizenden bijeenkomsten over zeer uiteenlopende onderwerpen georganiseerd. Het werd ook gebruikt om gestorven dissidenten zoals Sergej Kovaljov, de vermoorde Boris Nemtsov en Valeria Novodvorskaja uitgeleide te doen.
Oudste dissidentengroep
Op 25 januari had de Moskouse rechtbank maar 20 minuten nodig om de oudste mensenrechtenorganisatie, de Moskouse Helsinki Groep, te liquideren. 'U begaat een grote zonde, u vernietigt de mensenrechtenbeweging', zei voorzitter Valeri Borsjov tegen de rechter. De MHG werd op gericht door prominente dissidenten als Joeri Orlov, Ljoedmila Aleksejeva, Andrej Amalrik en Aleksandr Ginzburg. Het excuus voor de liquidatie was dat de MHG 'buiten haar territorium' (de regio Moskou) actief was geweest.
De Moskouse Helsinki Groep was een voortvloeisel uit de beroemde Helsinki Akkoorden die in 1975 werden gesloten in de Finse hoofdstad. Oost en West spraken af territoriale grenzen te eerbiedigen en mensenrechten niet te schenden. De Sovjet-Unie zette vooral in op het eerste punt, omdat het haar na-oorlogse invloedssfeer en grenswijzigingen wilde vasttimmeren. Maar de Helsinki Groep greep vooral het tweede punt aan en begon de overheid hardnekkig aan haar beloftes te herinneren.
In 2012 was de MHG de eerste organisatie die de nieuwe wet op 'buitenlandse agenten' scherp veroordeelde. Ljoedmila Aleksejeva maakte ooit nog deel uit van Poetins officiële Mensenrechtenraad, die inmiddels totaal is uitgekleed tot een tandeloze staatsorganisatie. In 2017 bezocht Poetin Aleksejeva thuis op haar negentigste verjaardag en feliciteerde haar met haar niet aflatende inspanningen voor civil society in Rusland.
Nobelprijs biedt geen bescherming
Nobelprijswinnaar Memorial, opgericht in 1989 door Andrej Sacharov, wordt al jaren vervolgd door de Russische overheid. De organisatie, die onderzoek doet naar het stalinisme en een onschatbaar archief heeft opgebouwd, heeft ook een mensenrechtentak die zich in het verleden veel met de oorlogen in Tsjetsjenië bezighield.
Vorige maand werd de historicus Joeri Dmitrijev (67), aan Memorial verbonden, na een lang voortslepende politiek-gemotiveerde zaak tot 15 jaar kamp veroordeeld. De facto zit hij al vijf jaar vast. Dmitrijev ontdekte in het aan Finland grenzende Karelië massagraven uit de Stalin-tijd en organiseerde jaarlijkse herdenkingsbijeenkomsten voor familieleden van de slachtoffers. Hij werd opgepakt op verdenking van het vervaardigen van kinderporno en kindermisbruik van zijn pleegdochter. Volgens Memorial en zijn advocaten was het proces van begin tot het eind doorgestoken kaart en een afrekening met een man die de overheid in de weg zat.
De ploeg van Memorial van het eerste uur, in het midden historicus Arseni Roginski die 4 jaar in een strafkamp zat omdat hij geheime archieven had bestudeerd. (foto Memorial)
Memorial is van grote betekenis voor het historisch onderzoek naar de zwarte bladzijden in de geschiedenis van de USSR en was een van de eerste organisaties die dankzij Poetins repressieve beleid tot 'buitenlands agent werd bestempeld. Russische burgers vertrouwden haar hun familiedocumenten en archiefmateriaal toe, medewerkers publiceerden geheime documenten en bronnenpublikaties uit KGB-archieven, organiseerden lezingen en collegecycli en een jaarlijkse prijsvraag onder middelbare scholieren uit het hele land, die onderzoek deden naar gerepresseerde familieleden.
Memorial wordt al jaren gemarginaliseerd en weggepest door de overheid, vaak met onzinnige bureaucratische argumenten. Na het verbod op twee van haar afdelingen dreigt de organisatie, die nog bestaat uit een Moskouse onderafdeling, nu ook haar pand aan de Karetny Rjad kwijt te raken, dat ze speciaal schuldenvrij in eigendom hadden verworven om last met de gemeente te voorkomen.
Ongewenste organisatie
Het Russische internetplatform Meduza, dat uitweek naar de Letse hoofdstad Riga, was al tot 'buitenlands agent' verklaard, maar heeft nu ook het predikaat 'ongewenste organisatie' gekregen. Dat bemoeilijkt het werken aanzienlijk. Meduza heeft maandelijks 9 miljoen lezers, waarvan miljoenen in Rusland.
Op 26 januari maakte de Procureur-Generaal van Rusland op basis van een wet uit 2015 bekend dat 'Meduza's activiteiten een bedreiging zijn voor de fundamenten van de constitutionele orde en de veiligheid van de Russische Federatie'. Dit maakt werken in Rusland strafbaar en maakt het voor locale journalisten onmogelijk om voor Meduza te berichten. Zelfs interactie met lezers in Rusland, waarschuwt Meduza, kan voor hen gevaarlijk zijn.
Joeri Dmitrijev organiseerde jaarlijks een herdenking in de bossen van Sandarmoch, bij door hem ontdekte massagraven uit de Stalintijd. Nu zit hij 15 jaar vast.
'Om redenen van veiligheid moet iedereen die nu in Rusland is of van plan is erheen te gaan online posts verwijderen waarmee zij journalistiek werk van Meduza hebben gedeeld,' aldus Meduza. De wet werkt met terugwerkende kracht: het net sluit zich. Zelfs lezers die jaren geleden iets van Meduza hebben gepost kunnen een boete krijgen. Likes en commentaren zouden niet gevaarlijk zijn.
First offenders kunnen een boete krijgen van tussen de 70 en 120 euro, maar bij herhaling is sprake van een misdrijf, met hogere boetes en mogelijk zelfs gevangenisstraf. Zelfs Russen in het buitenland, die Meduza lezen en naar Rusland reizen, moeten voorzichtig zijn met linken.
Geld geven aan Meduza is een misdrijf. Het medium is sinds het ineenstorten van de advertentiemarkt na het etiket 'buitenlands agent' volkomen afhankelijk van crowdfunding en buitenlands geld. Spreken over Meduza op een feestje, zegt de redactie in haar commentaar, is voorlopig ongevaarlijk.
Meduza heeft sinds kort ook een kantoor in Amsterdam, net als het uit Letland verdreven Rain TV. Burgemeester Halsema gaf licenties af en hielp bij huisvesting. In De Groene Amsterdammer leggen hun vertegenwoordigers uit hoe ze nog verder kunnen werken wanneer bronnen in Rusland steeds ontoegankelijker worden.
(Bronnen: Meduza, RFE/RL, Mediazona, Memorial, De Groene Amsterdammer)