Rusland is uit de Raad van Europa gezet. Dit heeft het Comité van ministers van buitenlandse zaken van de 47 lidstaten op 16 maart besloten. Een dag eerder had de Parlementaire Assemblee van de Raad unaniem verklaard dat Rusland niet langer lid kon blijven van de organisatie wegens zijn niet uitgelokte aanvalsoorlog tegen Oekraïne. Daarmee komt een einde aan 26 jaar lidmaatschap van de organisatie, die als doel heeft de democratie, rechtsstaat en mensenrechten in Europa te bevorderen.
Op 25 februari, een dag nadat Rusland Oekraïne binnenviel schorste de Raad de Russische Federatie. Rusland kondigde daarop aan uit de organisatie te zullen stappen, maar die procedure zou nog een halfjaar in beslag nemen. De assemblee en de ministers wilden daar niet op wachten en besloten Ruslands lidmaatschap per direct te beëindigen.
Minister Lavrov gaf de NAVO en de EU de schuld van de breuk. Zij hebben met hun meerderheid de Raad (waarvan 47 landen deel uitmaakten) ‘een instrument van anti-Russische politiek’ gemaakt. De verantwoordelijkheid voor de vernieling van de ‘humanitaire-rechtstatelijke ruimte op het continent’ ligt bij de landen die Rusland tot deze stap hebben gedwongen, aldus Moskou. De instellingen van de Raad van Europa, met inbegrip van het Europese Hof voor de Mensenrechten, werden steeds meer misbruikt als drukmiddel tegen Rusland. ‘Van zo’n Europa nemen wij zonder spijt afscheid’, staat in de verklaring.
Doodstraf
Volgens het ministerie blijven de rechten en vrijheden van de Russische burgers ook zonder de Raad van Europa gegarandeerd. Daarover zaaide Dmitri Medvedev, vice-voorzitter van de Nationale Veiligheidsraad, echter twijfel. Meteen na de schorsing van Rusland zei Medevev dat dit een ‘goede gelegenheid was om een aantal belangrijke maatregelen tegen zeer zware misdaden te herstellen, zoals de doodstraf voor de gevaarlijkste criminelen’. In 1996 stelde president Jeltsin een moratorium op de doodstraf in, dat later wettelijk werd vastgelegd. Voorwaarde voor lidmaatschap van de Raad van Europa is afschaffing van de doodstraf.
Het Europese Mensenrechtenhof in Straatsburg zal de zaken die Russische burgers aanhangig hebben gemaakt nu niet behandelen. Het Hof wacht op nadere besluiten. Er liggen nog meer dan 1700 klachten over een oneerlijke rechtsgang in Rusland te wachten. Russische burgers maakten heel veel gebruik van de mogelijkheid om in Straatsburg zaken aanhangig te maken, als in Rusland de mogelijkheden waren uitgeput. Per jaar kwamen er meer dan 10.000 klachten uit Rusland in Straatsburg binnen. Daarvan voldeed slechts een klein deel aan de regels om in behandeling te worden genomen.
Als een burger gelijk kreeg van het Hof, keerde de Russische staat meestal wel de financiële compensatie van het vonnis uit. Maar de oordelen die grove schendingen van mensenrechten aan de kaak stelden, voerde Rusland over het algemeen niet uit. Wel was de invloed van het Hof merkbaar in verbetering van bijvoorbeeld de gevangenisomstandigheden. Russische mensenrechtenorganisaties vonden het van groot belang dat Rusland lid bleef van de Raad van Europa. ‘Het Hof is het effectiefste mechanisme voor de bescherming van mensenrechten in Rusland gebleken. Russische burgers hebben hun hoop op het Hof gesteld’, zei Human Rights Watch programma-directeur Tanja Loksjina een tijd geleden.
Raad van Europa
De Raad van Europa is een organisatie waarvan 47, nu 46, Europese landen lid zijn. Doelstelling is de democratie, de rechtsstaat en de mensenrechten in Europa te garanderen en samenwerking te bevorderen. Lidstaten zijn verplicht om het Europees mensenrechtenverdrag, het Europees sociaal handvest en het anti-martelingenverdrag te aanvaarden en de doodstraf af te schaffen.
In 1949 werd de Raad van Europa opgericht om een Europa, gebaseerd op gemeenschappelijke waarden te bouwen en op die manier vrede en veiligheid zeker te stellen. In de Koude Oorlog waren alleen West-Europese landen lid. Na de val van de Muur sloten Oost-Europese landen en ook Rusland zich aan. Rusland werd in 1996 lid.
De Raad van Europa is gevestigd in Straatsburg en wordt bestuurd door een Parlementaire Assemblee en een Comité van Ministers. De Assemblee wordt gevormd door 318 vertegenwoordigers van de nationale parlementen uit de 47 lidstaten. Ze vergaderen viermaal per jaar een week in Straatsburg plus éénmaal in een van de lidstaten. De Assemblee monitort de situatie van de mensenrechten, brengt rapporten uit en kan maatregelen nemen tegen een land zoals het stemrecht ontnemen of in het uiterste geval uitstoting. Dit laatste is nog nooit gebeurd.
Het Comité van Ministers bestaat uit de ministers van Buitenlandse Zaken, die minstens twee kaar per jaar bijeenkomen. Door het jaar heen vergaderen hun Permanente Vertegenwoordigers in Straatsburg. Dat doen zij wekelijks.
De belangrijkste instelling van de Raad is het Europees Hof van de Rechten van de Mens, waarbij burgers en organisaties een klacht kunnen indienen tegen een lidstaat met een beroep op het Europees mensenrechtenverdrag. De uitspraken van het Hof zijn bindend voor de betrokken staten.
Sancties na annexatie Krim
Al eerder was er grote frictie ontstaan tussen de Raad van Europa en Rusland. Na de annexatie van de Krim in 2014 ontnam de Parlementaire Assemblee Rusland het stemrecht. De 18 afgevaardigden bleven vervolgens weg. In 2019 werd de sanctie opgeheven, zonder dat er iets was veranderd aan de situatie met betrekking tot de Krim. De Oekraïeners liepen uit protest weg uit de vergadering. Ze noemden het besluit een verraad aan de principes van de waardengemeenschap, en vergeleken het met het verraad van München in 1938, toen de Britten en de Fransen Hitler toestonden een deel van Tsjechoslowakije te annexeren in ruil voor de belofte verder af te zien van gebiedsverovering. De Oekraïeners werden alleen gesteund door de delegaties van Georgië, Estland en Letland, Litouwen, Polen en Zweden, evenals door de meeste Britten. De andere landen stemden voor toelating van Rusland, op een enkele individuele tegenstemmer na.