Opinietrends: militarisme minder belangrijk dan eigen portemonnee

Het vertrouwen van Russen in hun regering is in 2019 sterk gedaald. Dit komt vooral omdat een groot deel van de bevolking zich meer zorgen maakt over hun economische situatie dan over Ruslands rol op het wereldtoneel. Lev Gudkov, directeur van opiniepeiler Levada Centrum, geeft een overzicht van de belangrijkste ontwikkelingen in de Russische publieke opinie van het afgelopen jaar.

 1. De 'Krim-Mobilisatie' is uitgewerkt in 2018, maar de gevolgen zullen lang naijlen

De opwinding en de patriottische euforie in de samenleving hebben de instituties van de overheid radicaal veranderd. De anti-Westerse, openlijk anti-democratische politiek heeft het regime zijn legitimiteit teruggegeven. Die was afgekalfd na de protesten van 2011-2012 [protesten tegen Poetins herverkiezing voor een derde termijn - red.].

Door het gezag van de veiligheidsdiensten en het leger te herstellen, bracht de propaganda een politieke cultuur naar boven, die kenmerkend was voor het late stalinisme. Niet het parlement, maar de siloviki (machtsorganen) werden het belangrijkste onderdeel van de staat. De publieke opinie beschouwt het leger en de FSB als veel invloedrijker dan de regering, de Doema, de presidentiële administratie, om nog maar te zwijgen over de rechterlijke macht of politieke partijen.

De bevolking geeft zich er rekenschap van dat de siloviki [functionarissen van de geweldsorganen - red.], die boven de wet staan, de basis van Poetins bewind zijn geworden. Poetin vertrouwt op hen en laat in zijn beleid hun belangen prevaleren. Maar de maatschappij als geheel laat de gevolgen daarvan nog steeds niet tot zich doordringen, evenmin als ze dat deed na de Tsjetsjeense Oorlogen, die als voorwendsel dienden om een autoritair bewind op te zetten.

2. Anti-Westerse en anti-Oekraïnse stemmingen zichtbaar verzwakt

De vijandschap jegens de Verenigde Staten, die in 2015 nog door 82% van de ondervraagden werd gevoeld, is in 2020 gehalveerd tot 40%, terwijl de hoeveelheid ondervraagden die een positieve kijk op de VS hebben steeg van 12 tot 43-46%. De afkeer van de Europese Unie daalde intussen van 70 tot 36%, en de positieve gevoelens richting de EU namen toe van 18 tot 50%. Zelfs over Oekraïne, dat het belangrijkste mikpunt werd van agressieve demagogie nadat de Oekraïners kozen voor nauwere banden met Europa, is het beeld tegen de herfst van 2019 duidelijk verbeterd: in mei 2015 dacht 26% van de ondervraagden positief over Oekraïne, in september 2019 was dat gestegen tot 56%. 

3. De voortdurende militaristische campagne zorgt niet alleen voor angst voor een aankomende grote oorlog, maar ook voor stil protest dat zich tegen het gezag keert

De catalysator waren in dit geval de pensioenhervormingen. Er ontstond algemene ontevredenheid over de dalende levensstandaard, die irritatie opwekte omdat ze gepaard ging met stijgende defensie-uitgaven en loonsverhoging voor politie en ambtenaren.

De bevolking geloofde dat Rusland dankzij Poetin weer dezelfde status van wereldmacht verwierf die de Sovjet-Unie had, maar het herstel van deze 'grootsheid' bleek het diepgewortelde en onaangename gevoel niet weg te nemen, dat 'de wereld' (de ontwikkelde rijke landen) Rusland vooral ziet als een slap, achterlijk en barbaars land, dat gevaarlijk is vanwege het cynisme en de onvoorspelbaarheid van zijn plutocratische leiders.

russisch leger rode pleinSoldaten tijdens een militaire parade ter ere van de overwinning in de Tweede Wereldoorlog (Bron Kremlin.ru)

4. Dit zijn volgens Russen de belangrijkste gevolgen van het recente buitenlandse beleid van Rusland:

In december 2019 vond 83% van de ondervraagden dat de toestand van de Russische strijdkrachten is verbeterd. 62% vond dat de invloed van Rusland in de wereld is gegroeid, maar 64% is van mening dat de levensstandaard achteruit is gegaan en 58% dat de toestand van de economie in het land is verslechterd.

In 2019 ging Rusland volgens de Russen achteruit op vlakken als het milieu (volgens 49% van de ondervraagden; 12% zag 'verbetering') en de gezondheidszorg (46%; werd beter volgens 14%). Volgens 43% daalde de levensstandaard (volgens 13% steeg zij), volgens 42% daalden de kansen op een goed salaris (volgens 10% stegen zij juist). Volgens 41% werd de verdeling van rijkdommen minder eerlijk (7% was een tegenovergestelde mening toegedaan). En voor 42% (tegen 13%) blijven de betrekkingen met het Westen en de NAVO verslechteren. 

Iets minder negatief beoordeeld worden onderwijs, vrijheid van meningsuiting, veiligheid, en bescherming tegen politiewillekeur. 34% zag een verslechtering in het onderwijs en tussen de 20-24% voelt zich minder beschermd tegen de politie.

5. Machthebbers en bevolking verschillen sterk van mening over de belangrijkste beleidsdoelen 

In de afgelopen jaren vond driekwart van de Russen dat de belangrijkste beleidsinspanningen van hun leiders gericht zouden moeten zijn op verhoging van het welzijn van de burgers, en niet op het opbouwen van militaire macht en invloed in de wereld door Rusland. In 2019 was dat de mening van 82% van de respondenten. Slechts 17% sprak zich uit vóór verhoging van de defensieuitgaven. 

Het gaat te ver om te zeggen dat het merendeel van de burgers op het standpunt staat dat het huidige regeringsbeleid 'tegen het nationaal belang' of 'tegen het belang van de bevolking' ingaat, zoals in de jaren '90 het geval was, al is het aantal groeiend.

Deelname aan de 'politiek' wordt weer gevaarlijk geacht en een erfelijke angst weerhoudt mensen daarvan. De angst om het slachtoffer te worden van de willekeur van de machthebbers of van de wetteloosheid steeg van 29% (in 2015 tot 2017) tot 50-51% (in 2018 tot 2019). Ook de angst voor een dreigende terugkeer naar massale onderdrukkingen steeg van 20-21% in 2014-2015 tot 39-40% in 2018-2019. 17% van de bevolking zag in 2015 een verharding van het politieke regime, in 2018-2019 was dat aantal gestegen tot 35-36% van de ondervraagden.

6. Het aftreden van Medvedev, over wie in de laatste jaren 65% van de bevolking ontevreden was, is met tevredenheid ontvangen

Ook de aanstelling van premier Misjoestin werd met instemming ontvangen, hoewel dit het geloof dat het nieuwe kabinet de economische en sociale situatie kan verbeteren niet heeft vergroot.

7. Cognitieve Dissonantie

Het idee dat 'Rusland zijn status als wereldmacht hersteld heeft' was halverwege 2018 op zijn hoogtepunt (76%).

We kunnen spreken van een duidelijke cognitieve dissonantie in het publieke bewustzijn: twee derde van de Russen wil 'leven in een machtig en sterk land', zoals de Sovjet-Unie dat was, maar wil tegelijkertijd een hoge mate van welzijn, comfort en sociale zekerheid, zoals in westerse landen. In een toestand van agitatie overheerst het eerste idee, en in een toestand van normaliteit het tweede.

Tot steeds meer mensen begint langzaam door te dringen dat militarisme en de denkbeeldige 'grootsheid van het land' niet leiden tot veiligheid en verbetering in de levensstandaard, maar tot armoede onder de bevolking. Lange tijd was dit slechts gemeengoed onder kleine groepen ontevredenen. In januari 2020 zijn de voorkeuren van Russen veranderd: 63% van hen 'wil wonen in een land met een hoge levensstandaard, ook als het niet een van de sterkste landen ter wereld is'. 35% wil vooral wonen in 'een machtig land, dat door andere landen gevreesd en gerespecteerd wordt'. 

8. Militaire campagnes zorgen alleen voor korte oplevingen

('War is a luxury that only the poor peoples of this world can afford', aldus Zbigniew Brzezinski)

Militaristische retoriek is balsem voor de collectieve trots, maar kan het drukkende gevoel van beperking, achterstand en armoede niet wegnemen. Het ontwarren van dit mengsel van wrok, onrecht en afgunst leidt tot ressentiment en vijandigheid jegens rijke en succesvolle westerse landen, of tot infantiele regressie, de wens om terug te keren naar de Sovjet-tijd.

Door de jaren heen dachten tussen de 55 en 45% van de respondenten dat 'het beter was geweest als alles zo gebleven was als voor de perestrojka (in 1985)'. Het Sovjet-verleden wordt steeds meer waargenomen als een verloren gegane gouden tijd. Maar dat is niet alles waar het om draait. 

Het chronische negativisme in de kijk op het heden verklaart waarom mensen steeds maar weer roepen om paternalisme van de overheid, hopen op zorg en hulp van de autoriteiten. Men heeft geen idee hoe je anders uit een toestand van hopeloze ellende kunt komen. Dat verklaart de rol van de massale illusies van de bevolking, inclusief hoop op hulp van de president in eigen persoon. Het verklaart eveneens het wantrouwen jegens de oppositie, die niet over de middelen beschikt om welvaart te verdelen of een verandering aan te brengen in de toestand. 

pensioendemonstratieLeden van de Communistische Partij van Rusland demonstreren tegen de pensioenhervormingen (Bron: Wikimedia Foundation) 

9. Uitdrukkelijke steun voor Poetin

Het besef dat er geen politiek alternatief is voor Poetin en de hoop dat hij het land uit de armoede kan halen garanderen dat mensen hem uitdrukkenlijk blijven steunen.

De 'georganiseerde consensus' zorgt ervoor dat de waardering voor hem niet onder de 60% daalt. Maar achter de uitspraken van loyaliteit en sympathie schuilt teleurstelling: in twee jaar en enkele maanden (van november 2017 tot januari 2020) daalde het vertrouwen in Poetin van 59 tot 35%. Ook het aantal mensen dat hem niet in de functie van president wil zien terugkeren na 2024 steeg van 18 naar 38%.

10. De 'stabiliteit' van Poetin heeft geleid tot economische stagnatie

Het bestaan van een arme massa van 60-70%, die totaal van de staat afhankelijk is, garandeert dat de machthebbers het volk kunnen beheersen. Zo is de 'terugkeer van het totalitarisme' dan ook opgebouwd. Het is een poging om, bij veranderde omstandigheden, een archaïsch systeem in stand te houden, dat niet in staat is tot ontwikkeling. Het Poetinisme is niet het nieuwe Stalinisme, maar 'kitsch-totalitarisme', waarin stijl belangrijker is dan officiële documenten.

Dit artikel is oorspronkelijk gepubliceerd door Novaja Gazeta.

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.