Sacharovs ngo Memorial kreeg in Oslo de Nobelprijs voor de Vrede en werd in Rusland geliquideerd. Medewerker Oleg Orlov staat nu in Moskou voor de rechter wegens 'discreditatie van het Russische Leger'. En in Kraków ging The Dmitriëv Affair van Jessica Gorter in première, over de slepende rechtszaak tegen Memorial-medewerker Joeri Dmitriëv die tot 15 jaar kampstraf werd veroordeeld wegens 'pedofilie'. In werkelijkheid vroeg hij aandacht voor massagraven uit de Stalin-tijd in Karelië. Laura Starink bespreekt de film.
Joeri Dmitriëv wordt voorgeleid in de rechtbank in Petrozavodsk (foto's film)
door Laura Starink
Je zou amateur-historicus Joeri Dmitriëv van historisch genootschap Memorial een klokkenluider van de Russische oorlog tegen Oekraïne kunnen noemen. In Jessica Gorters film The Dmitriev Affair zegt hij dat het Rusland van Poetin ‘een directe erfopvolger is van de vorige (sovjet)staat’ en ‘steeds meer afglijdt naar de jaren 30’.
‘Dit land leeft volgens de wetten van de leugen en de angst die uitgaan van het Kremlin. De machthebbers zullen zich tot het uiterste aan de macht vastklampen en ik ben heel bang dat ze vóór hun einde in de hele wereld nog een kwaadaardig carnaval zullen ontketenen.’ Dmitriëv deed deze voorspelling tegen Gorter al in 2016.
The Dmitriev Affair is schokkend, ontroerend en indrukwekkend.
Schokkend omdat de film tot in detail laat zien hoe ver de overheid gaat om een man te breken die niets anders deed dan de anonieme doden uit de Stalin-terreur een naam en een begraafplaats geven en zo de nabestaanden enige rust te gunnen. Streven naar historische gerechtigheid wordt in Poetins paranoïde Rusland gelijkgesteld aan landverraad.
Joeri Dmitriëv ontdekte in de jaren ‘90 bij Sandarmoch in de bossen van Karelië massagraven uit de Stalin-tijd, plaatste een gedenkteken, publiceerde namenlijsten en organiseerde jaarlijks een herdenkingsbijeenkomst voor familieleden. Nabestaanden timmerden naamplaatjes op de berkenbomen waaronder ze de botten van hun voorouders vermoedden.
'Ik ben heel bang dat de machthebbers vóór hun einde in de hele wereld nog een kwaadaardig carnaval zullen ontketenen'
In de jaren ’90, de vrije jaren van Boris Jeltsin, werd dit gedoogd, maar met het aantreden van Poetin draaide de politieke wind. De lokale overheid, onder meer ontstemd over de Oekraïense, Poolse en Finse aandacht voor de jaarlijkse plechtigheid, begon Dmitriëv te vervolgen, officieel niet vanwege zijn historische onderzoek, maar omdat hij pornofoto’s van zijn toen 11-jarige pleegdochter zou hebben gemaakt die op zijn computer waren aangetroffen. Volgens Dmitriëv betrof het foto’s uit het medische dossier van het meisje.
Opmerkelijk genoeg werd hij daarvan vrijgesproken in 2018 maar de zaak werd heropend. Na vijf slepende jaren achter de tralies werd hij op 21 december 2021 uiteindelijk tot 15 jaar kamp veroordeeld wegens ‘pedofilie’. Gezien zijn leeftijd (67) en slechte gezondheid is dat praktisch een doodvonnis.
Tijdens zijn jarenlange voorarrest werd Dmitriëv als ‘pedofiel’ op de Russische televisie belasterd. Zijn pleegdochter (Dmitriëv adopteerde haar naar eigen zeggen omdat hij zelf in een weeshuis opgroeide) werd uit huis geplaatst en ieder contact met haar pleegvader werd verbroken. Ook Dmitriëvs eigen dochter, die een belangrijke rol in de film speelt, heeft geen toegang meer tot het meisje.
Finnen beschuldigd
Maar de overheid zette ook andere middelen in tegen Dmitriëv. Het patriottische Russische Historische Genootschap kreeg de opdracht opgravingen te doen bij de massagraven om aan te tonen dat het hier geen Stalin-slachtoffers betrof, maar Russische krijgsgevangenen die in de Tweede Wereldoorlog door de Finnen waren geëxecuteerd.
Een museumdirecteur die met Dmitriëv samenwerkte werd opmerkelijk genoeg wegens ‘verleiding van een minderjarige’ opgepakt en veroordeeld en stierf aan kanker in een strafkamp. Hij had zich tegen een journalist laten ontvallen dat hij het uitgesloten achtte dat de Finnen in Sandarmoch Russen hadden geëxecuteerd. De jaarlijkse herdenkingsbijeenkomsten werden met corona als excuus verboden.
Ontroerend is Dmitriëvs volwassen dochter die haar vader door dik en dun steunt, maar in de jaren dat Gorter hem filmde ook regelmatig laat blijken dat ze zijn koppige onverschrokkenheid soms meer dan beu is (‘En wie moet er weer de hond uitlaten omdat jij je zo nodig onmogelijk moet gedragen?’ roept ze eens woedend in de keuken tegen haar vader). Gorter is overal bij.
Met fotootjes op de berkenbomen van Sandarmoch geven nabestaanden hun voorouders een laatste rustplaats
Dmitriëv is een echte ouderwetse compromisloze dissident die ook in de gevangenis zijn mening luidkeels blijft verkondigen. Het zijn niet de makkelijkste mensen om mee te leven, maar net als de Solzjenitsyns en de Sacharovs van de USSR zijn het nu de Dmitriëvs en de Navalnys die zich in Poetins Rusland de mond niet laten snoeren. En de dingen bij hun naam blijven noemen. Wat de gevolgen daarvan zijn maakt deze film opnieuw duidelijk: de consequenties van verzet kunnen in Rusland levensbedreigend zijn. Laten de leunstoelanalisten in Oost en West dat niet uit het oog verliezen.
Het vonnis tegen Dmitriëv viel samen met de liquidatie van Memorial in Rusland én de toekenning van de Nobelprijs voor de Vrede aan de organisatie in Oslo. En terwijl de film van Gorter in Kraków in première ging, stond Oleg Orlov van Memorial in Moskou voor de rechter wegens ‘discreditatie van het Russische leger’. De historische en mensenrechtenorganisatie die in 1989 werd opgericht door Andrej Sacharov is na ruim dertig jaar documenteren van de Stalin-terreur nu goeddeels ontmanteld.
Indrukwekkend is de film ook vanwege de vasthoudendheid waarmee Jessica Gorter dit ingewikkelde verhaal de afgelopen jaren is blijven volgen. Het onderwerp is lastig vanwege de vele intriges waarmee Dmitriëv jarenlang omsponnen is. Met zijn woeste uiterlijk en lange haren (sinds zijn gevangenschap getrimd) is Dmitriëv geen makkelijke positieve held. De smerige verdachtmaking van pedofilie is moeilijk te bestrijden. Uit de film wordt overigens duidelijk dat vader en stiefdochter een goede band hadden.
Ook is filmen in Rusland de afgelopen jaren steeds moeilijker geworden. De eeuwige vraag of je mensen die het op camera voor Dmitriëv opnemen in gevaar brengt blijft een filmmaker achtervolgen. Je loopt op eieren.
Jessica Gorter heeft in dit mijnenveld gekozen voor knappe eenvoud en duidelijkheid, zonder de werkelijkheid geweld aan te doen. The Dmitriev Affair is een monument voor de eerlijke eenling in de chaotische dictatuur van Poetin waar denunciatie, verdachtmaking, machtsmisbruik en terreur de dienst uitmaken.
Op maandag 19 juni is er na de vertoning van The Dmitriëv Affair in Het Ketelhuis in Amsterdam een vraaggesprek met regisseur Jessica Gorter en Laura Starink onder leiding van NRC-journalist Michel Krielaars. The film has English subtitles and the q&a will be in English. Hier kunt u kaartjes kopen.
