In Rusland is de verhouding tussen staat en individu altijd een groot probleem geweest. Socioloog Joeri Levada muntte daarvoor de term 'de schipperende mens'. De Amerikaanse journalist Yoshua Yaffa schreef over dat dilemma tussen buigen of barsten een boek met zeven portretten van Russen die voor die keuze stonden. Het geeft een helder inzicht in de werking van het Poetinisme.
Poetin gaf op 8 december 2016 dokter Liza een lintje wegens haar mensenrechtenwerk (foto Kremlin)
door Laura Starink
‘De schipperende mens’ is een vondst van Joeri Levada, de (inmiddels gestorven) aartsvader van de Russische sociologie. Levada is de naamgever van het Moskouse opinieonderzoeksbureau Levada Centrum, dat tot op de dag van vandaag met focusgroepen door heel Rusland zo onafhankelijk mogelijk de stemming van de natie peilt. Het is de titel van een essay dat hij publiceerde in 2000, toen Vladimir Poetin net president was geworden. Een betere omschrijving van de post-communistische Rus kun je niet bedenken en de Amerikaanse journalist Yoshua Yaffa maakte het begrip tot de leidraad van zijn boek Tussen twee vuren.
Yaffa woonde vijf jaar in Moskou als correspondent voor onder meer The New Yorker en heeft nu zeven portretten van beroemde en minder beroemde Russen gebundeld die met elkaar gemeen hebben dat ze allemaal op hun eigen manier schipperden tussen de machthebbers en hun eigen geweten. Zo proberen ze overeind te blijven in het tijdperk van restauratie, dat volgde op de bevrijding én wetteloosheid van de jaren van Michail Gorbatsjov en Boris Jeltsin. Het zijn fascinerende portretten, die goed laten zien hoe het autocratische systeem van Poetin in de praktijk werkt en voor welke dilemma’s het de ondernemende burger stelt. Yaffa geeft daarbij helder en persoonlijk commentaar.
‘De Russische schipperende mens tolereert niet alleen dat hij wordt misleid, maar is zelfs bereid misleid te worden, sterker nog, hij misleidt zichzelf uit zelfbescherming,’ schreef Levada in 2000. ‘Hij past zich aan de sociale realiteit aan, zoekt naar fouten en gaten in het systeem, zoekt manieren om de “spelregels” in zijn eigen voordeel te laten werken, maar is tegelijkertijd – en even belangrijk – voortdurend bezig diezelfde regels te ontduiken.’
Iedereen die langere tijd in Rusland heeft gewoond kent uit zijn omgeving voorbeelden van deze schipperende mens en Yaffa heeft er een aantal geselecteerd om te laten zien hoe het onvermijdelijke compromis met de macht vaak leidt tot gewetensnood en soms tot de ondergang. Het is een boek over moraal en machteloosheid, over ondernemingszin en corrumpering, over dissidenten en meelopers en de dunne scheidslijn daartussen.
Ieder zijn eigen compromis
Zo portretteert hij Konstantin Ernst, de baas van televisiestation Het Eerste Kanaal, die zich ontpopte van een vrijgevochten jonge filmmaker tot de Kremlingetrouwe regisseur van massaspektakels als de opening van de Olympische Winterspelen in Sotsji begin 2014. Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie veranderde zijn kijk op de wereld en teleurstelling over het Westen deed hem besluiten te kiezen voor de eigen leiders. Van journalist werd hij propagandist.
Mensenrechtenactiviste Heda Saratova uit de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny werd na het aantreden van dictator Ramzan Kadyrov zo bedreigd dat ze koos voor de veiligheid van haar gezin door de overheid niet meer te bestrijden, maar te gebruiken. In haar ogen waren de wederopbouw van de door de Russen platgebombardeerde hoofdstad Grozny en de ‘rust’ in Tsjetsjenië verre te verkiezen boven het geweld van de Tsjetsjeense oorlogen van Moskou. Voortaan zet ze zich slechts in voor individuele schrijnende gevallen. Maar haar vriendin en medestrijdster Natalia Estemirova van ngo Memorial werd door Kadyrov vermoord en dus kwam haar keuze haar op scherpe kritiek te staan van Moskouse mensenrechtenactivisten.
Joeri Zoebkov met een van zijn leeuwen (foto change.org)
De Rus Oleg Zoebkov beheerde op de Krim een aantal wildparken met tropische dieren. Hij ging zo amicaal om met zijn leeuwen dat hij ze zelfs als propagandastunt inzette tegen Kiev tijdens de annexatie van de Krim, die hij volmondig steunde. Beroemd werden de beelden waar hij Kiev bedreigt, in omhelzing met een van zijn leeuwen met woest opengesperde muil. Hij werd daarmee een populaire gast op de Russische televisie. Zoebkov zag de regering in Kiev als een corrupte bende, maar na de inlijving bij Rusland viel hij in de klauwen van de inhalige apparatsjiks van de door Moskou benoemde nieuwe elite, die zijn nering graag wilden overnemen. De nieuwe machthebbers bleken erger en Zoebkov moest toegeven dat hij zich had laten misbruiken voor Moskouse propaganda. Zijn wildparken zijn inmiddels op sterven na dood.
De daklozen van dokter Liza
Het aangrijpendste portret is dat van dokter Liza, de Moeder Theresa van Rusland. Jelizaveta Glinka zag in Amerika hoe stervende mensen in hospices met respect werden behandeld en was daarvan zo onder de indruk dat ze dat voorbeeld in het vaak meedogenloze Rusland wilde navolgen. Ze opende een opvangplek voor daklozen en verschoppelingen bij het Paveletsk-station in Moskou, zette de organisatie Rechtvaardige Hulp voor terminaal zieke patiënten op en begon een blog. Ze trok uiteindelijk de aandacht van filantropen en Kremlin-politici. Poetin gaf haar een lintje.
Dokter Liza, zoals ze liefkozend werd genoemd, had zich altijd strikt afzijdig van de politiek gehouden, maar toen de oorlog in de Oost-Oekraïense Donbas uitbrak, in 2014, begon ze, met gevaar voor eigen leven, Russische kinderen te evacuëren uit het oorlogsgebied. Ongewild belandde ze daarmee in politiek vaarwater en haar missies werden graag getoond op de Russische televisie. Over de Russische hoofdrol in die oorlog sprak ze zich nooit uit – het ging haar om het redden van kinderlevens. Ze besefte goed dat ze gebruikt werd voor misleiding op de televisie, maar had daar geen verweer tegen, zei haar man tegen Yaffa. Regimecritici keerden zich van haar af en zagen haar optreden als verraad.
Glinka, schrijft Yaffa, wilde niet over de smerige machtsspelletjes nadenken. ‘Ja, ik blijf opzettelijk neutraal. Ik wil niet duidelijk maken waar ik sta,’ zei ze. ‘Ze verkeerde in de ironische positie dat ze de staat nodig had om mensen te helpen die, zo kun je stellen, slachtoffers waren van dezelfde staat’, aldus Yaffa. Het is een dilemma voor talloos veel oprechte Russen.
Het ging mis toen het Kremlin haar in wilde zetten voor de oorlog in Syrië. Op 24 december 2016 steeg een Toepolev op van de luchtmachtbasis Tsjkalovski bij Moskou met aan boord 64 leden van het beroemde militaire Alexandrov Ensemble, beter bekend als het Koor van het Rode Leger. Gepland stond een nieuwjaarsoptreden op de Russische luchtmachtbasis bij het Syrische Latakia. Het had een propagandastunt moeten worden zoals het concert van het orkest van het Mariinski Theater op de ruïnes van het door de Russen bevrijde Palmyra. Of zoals het optreden van dirigent Gergjev in Tschinvali in 2008, toen deze hoofdstad van de Georgische provincie Zuid-Ossetië net op Georgië was veroverd door de Russen. Maar Syrië werd een drama.
Middenin de nacht stortte het vliegtuig neer in de Zwarte Zee en iedereen kwam om. Behalve televisieploegen was ook Dokter Liza aan boord. Glinka had niet mee willen gaan, had ze nog tegen haar man gezegd, maar kon niet weigeren. Na Glinka’s dood ging haar levenswerk, de organisatie Rechtvaardige Hulp, langzaam ter ziele.
Socioloog Joeri Levada bedacht de 'schipperende mens' (foto Wikipedia)
Overal in de wereld staan mensen voor morele dilemma’s, concludeert Yaffa. Wat Rusland anders maakt is dat dat dilemma altijd draait om de verhouding van de burger tot de almachtige staat, die onder Poetin weer in ere is hersteld. Zijn boek laat helder zien wat dat betekent in het leven van alledag. Het ene compromis is het andere niet, besluit Yaffa, maar wat de situatie in Rusland zo gevaarlijk en onvoorspelbaar maakt is het ontbreken van enig vast waardenstelsel, dat de burger houvast kan geven.
Toch ontwaart Yaffa in Rusland geen totaal cynisme. ‘Het geschipper wordt in de regel ingezet bij verticale relaties. Bij horizontale relaties daarentegen spelen vaak gevoelens van solidariteit en hulpvaardigheid van het wij-tegen-zij een grote rol.’ De verstening van de laatste ‘bejaarde fase’ van het Poetinisme zal de repressie doen toenemen, voorspelt Yaffa en dat is inmiddels voor iedereen die Rusland volgt zichtbaar. Ook Poetin heeft niet het eeuwige leven, maar de grote vraag waarmee hij zijn zeer lezenswaardige boek afsluit is of de ‘schipperende mens’ het einde van het Poetinisme zal overleven.
Joshua Yaffa: Tussen twee vuren. Buigen of barsten onder het regime van Poetin. Uitgeverij Spectrum
Van Laura Starink verscheen over diezelfde eeuwige spanning tussen de macht en de burger bij uitgeverij AtlasContact dit voorjaar Post uit Rusland.