De vos, de kameleon en de witte raaf

In het Oost-Oekraïense stadje Hloechiv aan de Russische grens probeert de 'Franse burgemeester' Michel Teresjtsjenko al twee jaar in zijn eentje het land te hervormen. Maar de oude machthebbers zijn sluw en taai en steun van president Porosjenko hoeft hij niet te verwachten. Hloechiv laat zien dat de idealen van Euromajdan, vier jaar later, te pletter slaan op een muur van tegenwerking. Een ontnuchterende kerstparabel.

hloechiv burgemeester teresjtsjenkoBurgemeester Teresjtsjenko (rechts) op zijn vlasvelden (foto's auteurs)

door Joost Bosman en Stef Heinink

Aan het eind van het eerste gesprek toont Michel Teresjtsjenko een onverbloemde waarschuwing op het scherm van zijn telefoon. 'Michel, u had gelijk. Onlangs kwam ik uw tegenstander tegen in Kiev. Derkatsj was bepaald duidelijk. Hij zei: “En? De Franse poedel in Hloechiv genoeg gesteund? Denk wat na, neem rust, dan kom je terug.” Wees voorzichtig met gesprekken. Er zijn vele torpedo’s in uw richting gelanceerd. Hij weet teveel persoonlijks over u.'

Het is een bericht van een op non-actief gestelde ambtenaar, een bondgenoot in de strijd van Teresjtsjenko. Hij laat het zien om een idee te geven van zijn ‘dagelijkse worsteling’ als hervormingsgezinde burgemeester in de provincie.

Aan de overkant van het bekende café Volkonski in het centrum van Kiev prijkt de weelderige architectuur van het fin de siècle: een rij panden met neoklassieke ornamenten. Stille getuigen uit de tijd dat de stad faam genoot als ‘suikerhoofdstad’ van het Russische keizerrijk. Michel Teresjtsjenko, tot Oekraïner genaturaliseerd Fransman, zou zo uit één van deze panden kunnen zijn overgestoken als hij het etablissement betreedt en een cappuccino bestelt. Dit is het decor van de hoogtijdagen van zijn voorgeslacht.

Kozakkenhoofdstad 

Kiev kent de Teresjtsjenko’s. Er is een Teresjtsjenkostraat, een kathedraal, een museum en een ziekenhuis die met de naam verbonden zijn. De in modieus grijs pak geklede zestiger is telg van een in de tsarentijd zeer welvarende familie van suikerondernemers. Sinds twee jaar is Michel Teresjtsjenko burgemeester van Hloechiv, de ‘vergeten’ kozakkenhoofdstad in de provincie Soemi, slechts twaalf kilometer van de grens met Rusland. Het is de geboortegrond van de familie.

De burgemeester toont zich meteen van zijn strijdlustige kant. Rap sprekend benadrukt hij de Oekraïense herkomst van zijn adellijke geslacht. Hij wijst op de geel-blauwe kleuren van het wapen en van een tafelkleed op een muurschildering in de kathedraal van Hloechiv, die door zijn voorouders is gebouwd. Trots vertelt hij hoe een van hen het vertikte voor de tsaar te knielen.

Het beroemdste familielid was zijn grootvader, eind 19de eeuw in Kiev geboren. Michaïl Teresjtsjenko was suikerfabrikant, grootgrondbezitter, bankier, jurist, diplomaat en maecenas. Het imperium waaraan de ondernemer zijn fortuin dankte was aan het begin van die eeuw ontstaan dankzij de suikerbietenteelt bij Hloechiv, opgezet door Michaïls overgrootvader.

Na de Februarirevolutie van 1917 schopte Michaïl het tot bewindsman in de Voorlopige Regering van Aleksandr Kerenski. Volgens kleinzoon Michel was de laatste der suikerbaronnen democratisch gezind en steunde hij het Oekraïense nationalisme. Na korte tijd onder de bolsjewieken in Sint Petersburg gevangen te hebben gezeten, streek hij neer in Frankrijk. Hij overleed in de jaren vijftig in Monaco.

Als Michel Teresjtsjenko in 1994 Oekraïne als toerist bezoekt hebben communisme en Koude Oorlog een gat geslagen. Russisch of Oekraïens spreekt hij niet. Na een MBA heeft hij in de jaren tachtig in de Verenigde Staten gewerkt. Hloechiv en zijn familiewortels houden de zakenman niet bezig.

hloechiv rond 1900Het stadje Hloechiv rond 1900 (bron Wikimedia)

Dit verandert op slag als hij in 2003 in de kelder van de kathedraal van Hloechiv het stoffelijk overschot aantreft van een van zijn voorvaderen. Teresjtsjenko vestigt zich in Oekraïne en schrijft een boek over zijn grootvader: ‘De eerste oligarch’. Tegelijkertijd verdiept hij zich in de lokale landbouw, enkele jaren later uitmondend in een bedrijf in vlas en hennep – waaronder niet-narcotische cannabis.

Dan komt de tweede waterscheiding in het leven van de geboren Parijzenaar: de volksopstand Majdan. In de winter van 2013/14 demonstreert Teresjtsjenko in Kiev mee tegen het Janoekovitsj-regime. Zijn kantoor is vlakbij het Onafhankelijkheidsplein. Zoals voor velen komt ook voor hem de klap met het bloedbad op 20 februari 2014. Nog voor het lukraak beschieten van demonstranten begint, bezoekt hij één van de noodhospitalen rond het plein.

'Ik had niet verwacht op die ochtend veertien doden aan te treffen. Toen ik deze mensen zag nam ik me voor alles te doen om ervoor te zorgen dat zij niet voor niets zijn gestorven.' Die dag besluit de ondernemer de Oekraïense nationaliteit aan te nemen.

De cappuccino staat koud te worden, zijn donkere ogen spuwen vuur. De stem is zacht, maar de woorden kunnen bikkelhard zijn. Soms is hij ronduit verbeten. Teresjtsjenko is voor radicaal beleid en pleit, ook in de sociale media, voor de (symbolische) guillotine. 'Wat eindelijk eens moet gebeuren in Oekraïne is een groep van tien, vijftien bekende gecorrumpeerden berechten en tot gevangenisstraf veroordelen.'

hloechiv stadGeboortehuis van Michels grootvader op de Taras Sjevtsjenko Boulevard in Kiev

In 2014 gaan de politieke ontwikkelingen in het land razendsnel. Na Majdan volgen de Russische annexatie van de Krim en de openlijke propaganda van het Kremlin voor een ‘Novorossija’ (Nieuw Rusland), zoals (pro-)Russische milities de oostelijke Donbas-regio gaan noemen. Tegen hen begint Kiev een ‘Antiterroristische Operatie’, in feite een oorlog tegen een allengs door het Kremlin geleide bezettingsmacht. Een en ander heeft verstrekkende gevolgen: voor het eerst in de geschiedenis stellen bevolkingsonderzoekers vast dat er meer Oekraïners zijn met negatieve dan positieve gevoelens over de grote buur.

Teresjtsjenko grijpt zijn kans. Na in 2015 van een glunderende president Petro Porosjenko als Fransman het Oekraïense paspoort te hebben ontvangen stelt hij zich kandidaat bij de burgemeestersverkiezingen in ‘de vaderstad van zijn vaderland’.

Kansen zijn er zeker. De 'epische' corruptie in Hloechiv is veel inwoners een doorn in het oog. De term is van een plaatselijke blogger die beschrijft hoe onderbetaalde gastarbeiders uit Tadzjikistan de wegen moeten repareren, slechts voorzien van een keteltje teer. De rest van het geld voor wegenonderhoud is verdwenen. Diefstal van overheidsbezit door de machtigen van de stad is aan de orde van de dag.

'Ze hadden het zo gehad met hun eigen, corrupte politici, dat ze dachten: dan Teresjtsjenko maar een kans geven,' zo verklaart Teresjtsjenko waarom hij in de herfst van 2015 65% van de stemmen wint. Hloechiv kiest – als tal van andere steden – voor een westersgezinde burgemeester. Tegelijk is het ook een keuze voor historische roem, voor een man van wie twee voorouders ooit eerder burgemeester van de stad waren.

Modelgemeente voor Oekraïne

De zakenman bevriest zijn directiefunctie in het agrobedrijf en begint welgemoed aan de nieuwe baan. 'Een modelgemeente voor heel Oekraïne' moet Hloechiv worden, zegt de kersverse Oekraïner tegen journalisten, 'een stad waar de idealen van Majdan worden uitgevoerd.'

Maar de weg naar hervormingen is als de wegen in het land zelf – vol gaten en hobbels. Steeds vaker voelt Teresjtsjenko zich als de Tadzjiekse wegwerker met het keteltje teer: op pad gestuurd zonder materiaal en medewerking.

hloechiv kathedraal joost 2De kathedraal van Hloechiv

Er is sprake van tegenwerking. De incidenten stapelen zich op: een lawine van rechtszaken, beschuldigingen van corruptie, een verstoorde persconferentie, brandstichting, een kapot geslagen voorruit, ‘zwarte PR’ in de lokale pers. Nu eens is de ‘Franse burgemeester’ zelf het slachtoffer, dan weer een van zijn medewerkers. Teresjtsjenko weet zeker dat de pesterijen geen toeval meer zijn. 'Net nog werd ik door een inwoner gebeld, die dacht de klachtenlijn van de gemeente te hebben,' vertelt hij in café Volkonski. 'Mijn tegenstanders hebben mijn privénummer gepubliceerd.'

De burgemeester maakt er geen geheim van wie hij verantwoordelijk acht: ereburger van de stad Andrej Derkatsj, een vroegere partijgenoot van de gevluchte president Janoekovitsj. Deze uit Dnipro (het vroegere Dnepropetrovsk) afkomstige politicus zit sinds eind jaren 90 voor het lokale kiesdistrict in de Verchovna Rada, het Oekraïense parlement. Burgemeester Teresjtsjenko maakt Derkatsj op Facebook en in talrijke media-optredens geregeld tot kop van Jut.

Als de inofficiële ‘koning’ van de Soemi-provincie zou de volksvertegenwoordiger een ‘bende’ controleren, een systeem van ‘onzichtbare corruptie’ met stilzwijgende goedkeuring van gouverneur, politie en justitie. Als concreet voorbeeld noemt Teresjtsjenko het ambtsmisbruik bij de politie in Hloechiv. 'Een baan als agent is populair bij ons. Al na een paar maanden rijdt een politiechef rond in een Mercedes. Of is eigenaar van een nieuwe flat.' De burgemeester zegt het met laconiek sarcasme.

'Onze politie werkt voor de zwarte economie, de smokkelaars en bandieten. Die mensen zijn volledig gecorrumpeerd.' Teresjtsjenko’s bevoegdheden zijn echter beperkt. 'Als ik hun hulp wil, moet ik het gewone noodnummer bellen.'

Dat doet hij ook deze zomer na een tip van een inwoner over een vermeend illegaal zandtransport. Het zand zou onderweg zijn van een gemeenteterrein, gehuurd door een raadslid, naar diens bouwfirma. Teresjtsjenko rijdt de vrachtwagen persoonlijk klem. In een filmpje op zijn Facebookpagina is te zien dat de chauffeur de lading vervolgens naast de weg stort terwijl vlakbij een zwarte SUV staat. De auto is van het raadslid, weet Teresjtsjenko. Deze zou instructie hebben gegeven om te lossen – opdat de filmende burgemeester niet nog meer bewijsmateriaal kan vastleggen. Een tweede filmpje laat zien dat de SUV wegrijdt zodra de politie arriveert. Van vervolging is het volgens Teresjtsjenko nooit gekomen.

Soms waant de voormalige Fransman zich in een maffiafilm. 'Toen ik klein was heb ik Don Camillo gezien, waar een geestelijke, de maffia en de burgemeester het onderling goed voor elkaar hadden. Maar hier is het nog beter geregeld.'

Diepgewortelde zakenbelangen. Corruptie. Straffeloosheid. Maffiacultuur. De burgemeester wil het wel van de daken schreeuwen: de wetshandhavende instanties in Hloechiv functioneren niet. Het is als de klacht van de honderdduizenden die Majdan mogelijk maakten: de wet werkt niet in Oekraïne.

Oekraïne in miniatuur

Op driehonderd kilometer ten noordoosten van Kiev, vlakbij de spoorweg en snelste autoroute naar Moskou, ligt Hloechiv. ‘De stad waar Oekraïne begint’, zoals de gemeenteslogan luidt, is omringd door boerendorpen, meren, bossen en schier eindeloze velden. Het is bijna oktober en in de vlasbouw is het oogsttijd. Op een akker rollen machines van het door Teresjtsjenko gestarte landbouwbedrijf de laatste stroken gedroogde vlas op.

hloechiv oude stadHet oude Jongensgymnasium van Hloechiv (foto Wikimedia)

Hloechiv is een historische stad – een Oekraïne in miniatuur volgens de burgemeester. Het telt 34.000 inwoners onder wie een kleine Russische minderheid. Negentiende-eeuws erfgoed bleef er in de sovjettijd nagenoeg onaangeroerd. Overal is de glorietijd dan ook te zien: zuilen, rondbogen, statige huizen en gevels. Gebouwen als het geel geverfde meisjesgymnasium en de rode pedagogische universiteit, deel van de nalatenschap van de Teresjtsjenko’s, geven het straatbeeld bijna voorname trekken.

De stad oogt elegant en betrekkelijk verzorgd. Maar schijn bedriegt. Zoals in andere voormalige sovjetsteden staan er in Hloechiv oude huizen en fabrieken weg te rotten. Het ziekenhuis kampt met salarisachterstanden. Openbare gebouwen als het busstation en de kantoortjes van gemeentediensten zijn vervallen. De tijd staat er al decennia stil.

Het gaat niet goed met de economie van Hloechiv, erkent Teresjtsjenko. Zo'n tien jaar geleden kende de stad nog flinke fabrieken en ondernemingen, onder meer in textiel, meubels, zuivel en vleesverwerking. Ze bedienden overwegend de Russische markt. Deels door de internationale financiële crisis na 2008, deels door het Russisch-Oekraïense conflict sloten ze hun deuren. Velen werden werkloos.

Terwijl hij zijn Ford Fiësta door de straten stuurt, geeft de burgemeester wat cijfers: het gemiddelde officiële maandinkomen is 4.300 hrivna (ca. 136 euro), zeker éénderde minder dan het nationale. De laagste uitkering is rond de 1.200 hrivna (ca. 38 euro). Niet minder dan 88 procent van de bevolking is uitkeringsgerechtigd. De gemeentebegroting kampt tegelijkertijd met belastingontwijking en met, volgens de burgemeester, opdrogende steun vanuit de centrale overheid.

Onder meer door arbeidsmigratie volgt Hloechiv een Oekraïense trend: al sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, toen de economische teruggang inzette, daalt het aantal inwoners langzaam maar zeker. Een reclamebord op een stoep met het opschrift 'een baan in het buitenland' zegt voldoende. De bestemmingen liggen voornamelijk in de EU. Rusland ontbreekt. Niettemin zijn na het begin van de oorlog in 2014 veel jongeren uit Hloechiv de nabijgelegen grens overgetrokken. Voor werk, een hoger inkomen of om aan de dienstplicht te ontkomen. Er waren erbij die al snel een Russisch paspoort ontvingen.

Was de burgemeester boos en bezorgd tijdens het gesprek in de hoofdstad, in zijn werkkamer in het gemeentehuis van Hloechiv, twee maanden later, toont hij zich ronduit opstandig. Met een ruk trekt Teresjtsjenko zijn bureaulade open en haalt er het fotoportret van president Porosjenko uit. 'Het is klaar nu. Ik heb hem weggehaald. Gisteren hing hij nog daar.' Hij wijst naar een schilderij aan de muur.

Teresjtsjenko kiest nu openlijk voor natuurlijke bondgenoot en nieuw oppositiefiguur Micheil Saakasjvili. In 2015 krijgt ook de voormalige Georgische president het Oekraïense paspoort – in juli dit jaar nemen de autoriteiten het hem weer af. In september start een vertoornde Saakasjvili, met steun van Joelia Timosjenko en andere parlementariërs paspoortloos en illegaal Oekraïne weer  binnengewandeld, een nieuwe campagne tegen Porosjenko. De publiciteitsbewuste corruptievechter, gefrustreerd vertrokken als gouverneur van Odessa en in Kiev inmiddels twee keer gearresteerd (en vrijgekomen), doet er alles aan een nieuw Majdan te beginnen.

‘Een man met charisma’ noemt Teresjtsjenko Saakasjvili. Sinds de zomer zien Oekraïners de nieuwe bondgenoten diverse malen zij aan zij. Bijvoorbeeld tijdens een flashmob eind september voor het centrale regeringskantoor in Kiev. De aanleiding heeft een Nederlandse achtergrond. Een gebruikte ambulance, als geschenk voor het ziekenhuis van Hloechiv door de Oekraïense diaspora in Nederland gekocht, staat wegens wettelijke milieueisen vast op het terrein van de douane van Soemi: de motor voldoet niet aan de Euro5-standaard. De autoriteiten willen de wagen niet vrijgeven.

‘De laatste druppel’, moppert Teresjtsjenko van achter zijn bureau in het gemeentehuis. Een politiek spelletje, meent hij, een nieuw voorbeeld van tegenwerking om de oude, corrupte garde te gerieven. Het bestaande ziekenvervoer in Hloechiv voldoet immers aan geen enkele milieunorm. Opnieuw is daar volgens hem de hand van Derkatsj: ‘Gisteren nog zeiden de mensen van provinciale staten: geef die ambulance toch aan Derkatsj, die lost het wel op. Ze willen gewoon niet dat ik die wagen ontvang zonder zijn betrokkenheid. Zo worstel ik dus met hem. Iedere dag.’

saakashvili keert terug naar oekraineEx-Georgische president Saakasjvili, inmiddels statenloos, preekt weer revolutie in Oekraïne, najaar 2017

Na de flashmob in Kiev weet de burgemeester het zeker: zelfs op regeringsniveau worden oude rotten beschermd en hervormers gedwarsboomd. De president heeft de regio ‘verkocht’ aan zijn opponenten, aan de ‘vroegere partijgenoten van Janoekovitsj’. 'Porosjenko heeft stemmen nodig van pro-Russische mensen, van pro-Russische partijen die hier alles controleren.'

Wie is die vijand?

Wie is hij Andrej Derkatsj, de man die volgens de burgemeester ‘van hem af wil’ ? Die hij een ‘super-oligarch’ noemt, ‘pro-Poetin’ en ‘kwaadwillend’ – onder meer wegens zijn opleiding aan de voormalige KGB-academie in Moskou, begin jaren negentig, en zijn steun aan Janoekovitsj tijdens Majdan. In januari 2014 stemde Derkatsj nog voor Janoekovitsj’ beruchte ‘dictatorwetten’ en daarmee voor vergaande demonstratieverboden.

Een eerste kennismaking volgt om de hoek van het gemeentehuis in Hloechiv, in het plaatselijke ontvangstkantoor van de volksvertegenwoordiger. Derkatsj is niet aanwezig maar opmerkelijk zijn twee foto’s waarop hij op zijn revers het zwart/oranje Sint Jorislintje draagt – in Oekraïne afgelopen zomer verboden als symbool van de ‘Russische wereld’. Onduidelijk is wanneer de foto’s zijn gemaakt.

Derkatsj heeft een professioneel onderhouden website en zit op Facebook. Beide tonen hem een actief pleitbezorger voor de Oekraïens-orthodoxe kerk, Patriarchaat Moskou, en een conservatief politicus met veel aandacht voor onderwijs en opvoeding. Met name in Hloechiv. Sommige posts bevatten kritiek op het steunen van de rechten van seksuele minderheden. Jonge anticorruptie-activisten worden beschreven als ‘eurohamsters’ die, eenmaal in de politiek, uit zijn op de ‘totale controle van burgers’.

Het is duidelijk wie Derkatsj, die een boek schreef over Hloechiv, bedoelt met 'eurohamsters': een kleine parlementaire groep rond de bekende ex-journalisten Sergej Lesjtsjenko en Moestafa Najem, die jarenlang corruptieschandalen onthulden in de internetkrant Oekraïnska Pravda. Een tijdlang profileerde de groep zich als ‘Euro-optimisten’.

hloechiv ouwe hapOp dit erebord in Hloechiv prijkt de oude garde, volgens de burgemeester nog steeds oppermachtig

Uit een Facebookbericht van Lesjtsjenko in 2014 blijkt dat Derkatsj althans dat jaar nog een prominente positie heeft in de provincie Soemi. In april wordt hij ‘curator’ voor Porosjenko’s verkiezingscampagne: lobbyist voor de nieuwe sterke man in Oekraïne na Majdan, al maakt hij niet de stap naar diens nieuwe partij. Volgens Lesjtsjenko is Derkatsj tevens ‘voormalig begunstigde’ van het Oekraïense overheidsbedrijf Energoatom. Eind 2016 moeten topambtenaren en -politici voor het eerst hun volledige vermogens openbaar maken. Bij deze zogenoemde E-declaraties, een doorbraak in transparantie na Majdan, beroept de miljonair zich op zijn privacy volgens de grondwet: als een van de zeer weinigen houdt hij de informatie voor zichzelf.

In tegenstelling tot wat Teresjtsjenko zegt is Derkatsj echter geen super-oligarch. Dat de parlementariër voor Poetin is, is denkbaar maar valt moeilijk hard te maken. Wel zien Oekraïense journalisten en commentatoren hem als aanhanger van de ‘Russische wereld’.

Dat geldt ook voor de Oekraïense politicoloog Volodymyr Fesenko. Hij noemt de vroegere Janoekovitsj-man ‘flexibel’ en ‘veranderlijk’ en hij bevestigt wat andere waarnemers zeggen: Derkatsj is een kameleon. ‘Hij had altijd een gematigde reputatie en was iemand die zich makkelijk aanpast, net als de meerderheid van de Oekraïense politici.’ De politicoloog zegt er niet aan te twijfelen dat Derkatsj ‘belangen’ heeft in Hloechiv en rangschikt hem onder de categorie ‘plaatselijke politieke en economische baronnen’ die niet snel bereid zijn plaats voor anderen te maken.

Via Facebook laat Derkatsj weten bereid te zijn per email op vragen in te gaan. Hij kwalificeert Teresjtsjenko’s verhaal als ‘apert onjuiste informatie’ en zegt ‘roddels en vermoedens’ niet te willen becommentariëren. 'Ook onderstreep ik dat ik de pro-Europese koers van Oekraïne ondersteun.' Derkatsj zegt na aanvankelijk enthousiasme 'teleurgesteld' te zijn in Teresjtsjenko: de gemeentepolitiek is na zijn aantreden ‘verlamd door conflicten tussen burgemeester en gemeenteraad’. Problemen zoals het onderhoud van wegen en flats zouden daardoor onopgelost blijven. In de zaak rond de ambulance schrijft hij dat zijn aanbod om de motor op zijn kosten te laten ombouwen is afgewezen.

Kort na het antwoord volgt een tweede email met een link naar het recente politiek onderzoek ‘Rating van nieuwe Oekraïense burgemeesters’. Volgens de – niet met naam genoemde – auteur en experts is de burgemeester van Hloechiv de ‘teleurstelling van het jaar’.

Hard bewijs ontbreekt

Hard bewijs voor Derkatsj’ mogelijke rol in de smaadcampagne tegen Teresjtsjenko ontbreekt. Wat Fesenko zegt, zeggen echter ook journalisten en bloggers: de volksvertegenwoordiger had jarenlang invloed op gemeente en bedrijven in Hloechiv. De verliezende kandidaat in 2015, ex-burgemeester Joeri Boerlaka, was Derkatsj’ man. Sindsdien is het – net als in sommige andere Oekraïense steden – reuring in de politiek in de grensstad.

Ook dit jaar waren er weer incidenten. In september is een Oekraïense cameraploeg getuige van een van de met regelmaat plaatsvindende acties bij het gemeentehuis. De beelden tonen een groep van enkele tientallen onbekende jongens in capuchon. Ze staan in het gelid en dragen rode vlaggen met onduidelijk opschrift. Ze zeggen te demonstreren tegen de verhoogde tarieven voor gas en elektriciteit maar hun woorden missen overtuigingskracht. Schuin achter hen, even verderop, houdt een drietal mannen een oogje in het zeil. Eén van hen is een medewerker van Derkatsj.

Tegen dezelfde cameraploeg zeggen inwoners in 2015 niet zozeer tegen burgemeester Boerlaka te hebben gestemd, als wel tegen diens banden met Derkatsj. Voor hen is de naam synoniem aan een negatief verleden: ‘De mensen willen verandering.’

Toch heeft het nieuwe team rond Teresjtsjenko sinds de verkiezingen van 2015 nog altijd met een gemeenteraad te maken waarin politici uit de Janoekovitsj-tijd een krappe meerderheid bezitten. Een belangrijke vertegenwoordiger is Boerlaka. In een telefoongesprek zegt deze Derkatsj als ‘zeer goede vriend’ te beschouwen.

hloechiv erebordDit is het nieuwe, post-Majdangezicht van Hloechiv

Net als Oekraïne is Hloechiv verdeeld. En net als Oekraïne is er een Hloechiv vóór en na Majdan. De stad is als een plakboek van het roerige tijdsgewricht.  Het standbeeld van Lenin heeft plaatsgemaakt voor dat van Taras Sjevtsjenko, de dichtende held des vaderlands, sovjet-namen zijn verdwenen van de straatnaambordjes en het wemelt van de geel-blauwe kleuren van de Oekraïense vlag of de sterren van de Europese Unie.

Maar er is ook nog steeds die andere ster, de rode. In het centrum liggen voor een T34-tank en andere communistische oorlogsmonumenten nieuwe bloemenkransen. Tegelijkertijd zijn buiten de stad, op aandrang van Teresjtsjenko, bataljons gestationeerd van een leger dat openlijk naar NAVO-standaarden streeft.

hloechiv oorlogsmonumentOorlogsmonument met tank in Hloechiv

Illustratief voor het conflict is ook de manshoge portrettengalerij bij het gemeentehuis. De linkerhelft toont portretten van de ereburgers van Hloechiv: sepiafoto’s van haast uitsluitend mannen met strakke, bloedserieuze gezichten die in alles aan de sovjet-tijd doen denken. De kleurenfoto’s van bekende inwoners aan de rechterkant zijn veel levendiger: jongeren, mannen en vrouwen, studenten en docenten, militairen en muzikanten met zelfs, hier en daar, een glimlach.

Op straat is de tegenstelling voelbaar. 'Pijnlijke vraag', zegt een verkoopster ontwijkend als het thema Teresjtsjenko wordt aangesneden. Het raampje van de kiosk klapt snel dicht. Anderen blijken maar al te goed op de hoogte van de problemen van hun burgemeester. 'Ze laten hem zijn werk niet doen,' wordt gemompeld. Wie ‘ze’ zijn, blijkt uit het knikje met het hoofd door een gehoofddoekte vrouw in de richting van de sepiakleurige foto’s.

De gepensioneerde Elizaveta Koezmenko gaat er vol in. 'Hij is een oplichter en naait ons allemaal een oor aan. Een schandaalfiguur die niet met mensen overweg kan. Iedereen die ik ken, vindt dat,' foetert de Boerlaka-aanhangster.

‘Ze proberen hem nu dwars te zitten door voortdurend op een vuile manier te hameren op zijn incompetentie,’ zegt gemeenteraadslid Viktor Zajka. De historicus hoort bij de 65 % die op Teresjtsjenko stemde. Zajka wijst op de strategische betekenis van de stad. 'De beslissende route voor Poetin naar Kiev loopt over Hloechiv. De Russen hadden voor ons hetzelfde voorbereid als voor Donetsk, maar Hloechiv wilde niet.' Hij vertelt dat de inwoners van de stad met de tweekleur zwaaiend de straat opgingen toen Russische tanks zich in 2014 op vijftien kilometer van de grens bevonden.

Kloof tussen West en Oost

Als het gaat om communiceren hebben Teresjtsjenko-critici misschien een punt. Het is goed mogelijk dat het gat van zeventig jaar communisme een kloof is geworden. Een kloof tussen de westerse denkwereld en die van de gemiddelde uitkeringsgerechtigde in een arme, voormalige sovjet-stad in de provincie. Al te druk facebooken en vaak op de nationale televisie verschijnen – hoezeer ook de burgemeester daarbij de stad aanprijst – kan in deze rauwe wereld snel worden opgevat als ijdelheid en tijdverkwisting.

Politieke tegenstanders van de burgemeester, soms geholpen door een vijandige pers, jagen dit aan en verspreiden het beeld van een eigenwijze egotripper die zijn omgeving bekritiseert en nooit zichzelf.

hloechiv cover boek van teresjtsjenkoTeresjtsjenko schreef een boek over zijn grootvader de suikerbaron, getiteld De eerste oligarch

Politicoloog Fesenko ziet eveneens een cultuurkloof. Hij wijst daarnaast op de gesloten partijlijsten bij gemeenteraadsverkiezingen, terwijl Teresjtsjenko als partijloze, zelfstandige kandidaat rechtstreeks is gekozen. Een recept voor conflict, stelt Fesenko. Een confrontatie ook tussen ‘conservatief’ en ‘revolutionair’. Volgens de analist staat de voormalige Fransman maar één ding te doen, wil hij overleven: aanpappen met de gemeenteraad. Bondgenootschappen aangaan, cadeautjes uitdelen. Precies datgene waarvan Teresjtsjenko zo gruwt. ‘Michel heeft de partijfactor onderschat. Hij kent de bijzondere gebruiken niet van de Oekraïense politiek.’

Fesenko noemt Teresjtsjenko een ‘witte raaf’ die conflict oproept. Heimelijke afspraken tussen Derkatsj en het presidentieel paleis acht hij mogelijk: ‘Dat soort cynische vormen van samenwerking gebeuren in onze politiek.’ Dat Derkatsj de taak zou hebben pro-Russische kiezers voor Porosjenko te winnen sluit hij echter uit.

Teresjtsjenko heeft nog een probleem: het uitblijven van klinkende prestaties. Hij is voortdurend optimistisch en wil de mensen doen geloven in de potentie van Hloechiv. Hij ziet daarbij uitsluitend toekomst in vlas en hennep. En hier duikt meteen het volgende probleem op: wegens de Russische militaire dreiging ontbreekt het aan investeerders. Intussen stijgen de prijzen en woonlasten in de stad. Het is een dilemma dat geldt voor heel Oekraïne.

De beloftes van Teresjtsjenko op met name sociaal-economisch terrein zijn munitie voor de oude garde. Het gaat om onder meer vierduizend banen, nieuwe kleuterscholen, de ontwikkeling van toerisme. ‘Het is me niet gelukt vanwege vijanden en luilakken die me de handen boeien,’ schreef hij een jaar geleden in het gemeenteblad. Volgens de Oekraïense factchecker Slovo i Dilo (Woord en Zaak) heeft Teresjtsjenko zijn twaalf beloftes tot dusver niet vervuld.

hloechiv stadsbeeldDe bewoners in Hloechiv zijn weinig mededeelzaam over de machtsstrijd (foto Wikimedia)

Mogelijk wil de burgemeester achter de campagne van zijn tegenstanders – al dan niet aangevuurd door Derkatsj – zijn eigen zwaktes verbergen. Waarschijnlijker is evenwel dat de problemen in Hloechiv inderdaad worden veroorzaakt door een deal op nationaal niveau met aanhangers van het oude regime die zich door Majdan bedreigd voelen. En door de principiële opstelling van Teresjtsjenko geen haarbreed toe te geven.

Met reden verwijst de ‘Franse burgemeester’ van Hloechiv immers naar het zorgelijke lot van de hervormingen in heel Oekraïne. Promotie, recentelijk, van dubieuze rechters naar het nieuwe Hooggerechtshof, de onveranderde cultuur van nepotisme bij parlement en regering, juridische kwetsbaarheid onder ondernemers en een president die zich meer en meer conservatief en autoritair gedraagt: de idealen van Majdan staan in Oekraïne sterk op de tocht.

De vraag is ook of het overmatig appelleren aan patriottisme door de Oekraïense machtselite altijd wel zo oprecht is en in feite niet een verkapt propaganda-instrument – één waarvan bovendien de neveneffecten de kwetsbare rechtsstaat in gevaar kunnen brengen. Dezelfde dubbelhartigheid lijkt te gelden voor het gevecht tegen corruptie. Ze wordt goed samengevat in deze Oekraïense grap: ‘Beleid tegen corruptie is net sportvissen: vangen, foto maken en hop terug in het water.’

'Het oude machtssysteem voelt zich weer veilig, het heeft zich gehergroepeerd en gaat zachtjesaan over tot de aanval,' waarschuwde de historicus Jaroslav Hrytsak eerder dit jaar in een alarmerend opinieartikel. Met een verwijzing naar Porosjenko’s chocolade-imperium Rosjen droeg zijn stuk de titel: ‘Een zoete contrarevolutie’. Hrytsak is slechts een van de velen, in binnen- en buitenland, die een sluipende restauratie van het oude regime zien en erop hameren dat Majdan niet voltooid is.

Wat zegt de presidentiële administratie zelf over de ervaringen van de bekende Teresjtsjenko-telg ? In een geëmailde reactie op Teresjtsjenko’s uitlatingen verwijst een medewerker van de PR-afdeling naar het onder Porosjenko gestarte proces van decentralisatie, een hervorming die als redelijk succesvol wordt beschouwd. '(Porosjenko) is niet betrokken bij enig management van welke Oekraïense stad dan ook.'

Teresjtsjenko gelooft er niks van. Volgens hem wil de president dat Hloechiv arm is, maar onder controle. Zo ziet hij de mogelijke deal tussen oud en (niet zo) nieuw onder het huidige bewind. ‘Na Majdan zijn alleen de topfiguren verdwenen, het systeem is intact gebleven,’ zegt de burgemeester. Het lijkt wel of hij Fesenko citeert. Die stelt: ‘Porosjenko wil oprecht verandering maar de mechanismen van het systeem wil hij bewaren.’

Soms omschrijft de burgemeester van Hloechiv zijn ervaringen als een ‘nachtmerrie’. Ook zegt hij nu in te zien naïef te zijn geweest toen hij in 2015 het Oekraïense paspoort ontving en als een soort poster boy met Porosjenko op de foto ging. Een pijnlijke herinnering aan de sluwe beheerder van een verafschuwd systeem.

Van concessies en compromissen, zoals door Fesenko voorgespiegeld, kan dan ook geen sprake zijn. Zijn mandaat, benadrukt ‘maire Michel’, komt van tweederde van de kiezers. 'Zij verwachten resultaat. En dat zal ik brengen zonder hulp vanuit het presidentieel paleis. Op eigen kracht.' En hij klopt op zijn tafel. 'De geest van Majdan leeft hier, in deze kamer.'

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.