Twee jaar na de invasie. deel IV
Op 24 februari 2022 begon Rusland een grootschalige invasie in Oekraïne. Nu twee jaar later inventariseert Raam op Rusland de gevolgen van deze oorlog. Waar we vorig jaar de aanloop naar de oorlog op een rijtje hebben gezet, kijken we nu in een vijfdelige serie naar de humanitaire, geopolitieke, economische, binnenlandse en militaire consequenties voor zowel Rusland als Oekraïne. Deze week deel 4 over de politieke toestand en standpunten in beide landen.
Algemeen voorbehoud
We hebben er alles aan gedaan om de feiten te staven met betrouwbare cijfers. Verificatie in oorlogstijd is echter altijd moeilijk, soms zelfs onmogelijk. Officiële statistieken zijn in Rusland en Oekraïne de afgelopen twee jaar steeds minder toegankelijk geworden, of tot staatsgeheim verklaard. We gebruiken de cijfers in onderstaand overzicht daarom noodgedwongen onder enig voorbehoud.
Mensen in de rij voor de begrafenis van Navalny (Foto: Telegram)
Argumenten voor oorlog
Hoe rechtvaardigt Rusland (voortzetting van) de oorlog?
Toen Poetin op 24 februari 2022 zijn ‘speciale militaire operatie’ bekendmaakte, noemde hij ‘denazificatie’ en ‘demilitarisatie’ van Oekraïne als doel. Hij wilde het ‘neonaziregime’ van president Zelensky vervangen door een pro-Russische regering en Oekraïne opdelen en ontwapenen. Als argument voerde Poetin aan dat in Oekraïne sinds 2014 een onwettig regime, dat met een staatsgreep aan de macht was gekomen, ‘genocide’ pleegde op de Russischtalige bevolking van de Donbas.
Toen het verzet van Oekraïne hardnekkig bleek en de VS en Europa beloofden het land militair en economisch ‘zo lang als nodig’ te steunen, paste het Kremlin de argumentatie aan. Rusland vocht ‘niet alleen tegen neonazi-eenheden, maar tegen de hele militaire machine van het collectieve Westen'. Rusland voert een verdedigingsoorlog om zijn eigen soevereiniteit te beschermen, zo werd Poetins kernargument. In september 2022 annexeerde Rusland vier Oekraïense provincies, hoewel het Russische leger slechts een deel ervan bezette. Daarmee gaf Rusland te kennen dit hele gebied te willen veroveren en niet meer te willen afstaan. Volgens Poetin ging het om ‘historisch Russische regio’s’ waar Rusland op basis van de geschiedenis recht op had.
Rusland erkent Oekraïne niet als soeverein land, noch binnen de grenzen van 1991, noch binnen die grenzen minus de geannexeerde regio’s. Afgelopen december onderstreepte Poetin dit tijdens een ontmoeting met de militaire top, toen hij verklaarde dat West-Oekraïne tot 1945 bij Polen, Hongarije en Roemenië hoorde. Een landkaart waarop het restant Oekraïne historisch aanspraak zou mogen maken, een driehoek om Kyiv heen, werd getoond door vice-voorzitter van de Veiligheidsraad Dmitri Medvedev op 4 maart jongstleden. ‘Rusland heeft geen grenzen’, zo citeerde hij tijdens zijn toespraak Poetin.
Hoe beargumenteert Oekraïne voortzetting van de oorlog?
Oekraïne voert een overlevingsstrijd. De soevereiniteit van het land staat op het spel. De terreur en repressie in de bezette delen van Oekraïne laat de bevolking zien wat hun te wachten staat als de Russen komen. Oekraïners hebben geen keuze: ze moeten zich blijven verdedigen. De vraag is alleen hoe lang ze het volhouden tegen een sterkere vijand, die er in 2024 beter voorstaat dan in het eerste oorlogsjaar.
President Zelensky zegt dat hij pas bereid is te praten als Rusland zijn troepen heeft teruggetrokken uit Oekraïne. Op 24 februari, precies twee jaar na de invasie, sprak hij de natie moed in. ‘Ieder normaal mens wil dat de oorlog ophoudt. Maar niemand van ons wil toestaan dat ons Oekraïne ophoudt te bestaan. Als er gesproken wordt over de oorlog beëindigen, voegen wij er altijd aan toe “op onze voorwaarden”. Daarom klinkt samen met het woord “vrede” altijd het woord “rechtvaardig”. Daarom zal naast het woord Oekraïne altijd het woord “onafhankelijk” staan. Daarvoor vechten we. En wij zullen overwinnen.’
Kent Rusland verschillende kampen met betrekking tot de oorlog?
Hoewel televisie, kranten en radio in Rusland vanaf dag één van de oorlog onderworpen waren aan strenge censuur, gebruikten voor- en tegenstanders van de invasie sociale media om hun standpunten te propageren. Huurlingenbaas Jevgeni Prigozjin, voormalig separatistenaanvoerder in de Donbas Igor Girkin en militaire bloggers uitten snoeiharde kritiek op de falende Russische legerleiding. Ze hekelden foute beslissingen, gebrek aan uitrusting en munitie, corrupte praktijken en mishandelingen in het leger en eisten vervanging van minister Sjojgoe en stafchef Gerasimov. Sommigen drongen in de eerste maanden van de oorlog aan op algemene mobilisatie. De Telegram-kanalen van deze ultranationalisten trokken honderdduizenden volgers. Het Kremlin liet hen ongemoeid, omdat het de steun van fanatieke voorstanders van de invasie kon gebruiken.
De opstand van Prigozjin in juni 2023 bewees dat deze groep een gevaar vormde voor Poetins heerschappij. Prigozjins vliegtuig werd in augustus uit de lucht geschoten, Girkin werd tot vier jaar kamp veroordeeld en militaire bloggers moesten voortaan op hun tellen passen. Een blogger met de bijnaam Murs onthulde afgelopen februari de hoge prijs die het Russische leger had betaald voor de inname van het plaatsje Avdiivka: 16.000 gesneuvelde soldaten. Twee weken later was hij dood. Volgens zijn omgeving pleegde hij zelfmoord.
Korte metten maakte het Kremlin al eerder met openlijke tegenstanders van de invasie. Demonstranten werden massaal opgepakt, de kleinste protesten werden direct de kop ingedrukt. De georganiseerde oppositie is in Rusland vernietigd: leiders zijn gevlucht, dood of zitten achter de tralies. Bij de begrafenis van oppositieleider Aleksej Navalny op 1 maart jongstleden riepen mensen wel weer leuzen tegen Poetin en de oorlog. Regelmatig richten soldaten of hun achtergebleven vrouwen en moeders zich met klachten tot de autoriteiten, maar hun protesten dragen geen principieel karakter.
En Oekraïne?
De noodzaak om door te vechten staat voor de overgrote meerderheid buiten kijf. In de huiskamers en achter de schermen zijn er vast mensen die praten over het opgeven van de Krim en de Donbas, maar voor openlijke discussie daarover is in Oekraïne geen ruimte. Een staakt-het-vuren zou in de ogen van Oekraïne slechts een adempauze betekenen, waarin Rusland zich opmaakt een volgende aanval voor te bereiden.
Onderhandelingen
Zelfs paus Franciscus roept de Oekraïners inmiddels op om met Rusland aan de onderhandelingstafel te gaan zitten. ‘Onderhandelen is geen capitulatie’, zei de pontifex. In werkelijkheid zijn er de afgelopen tien jaar voortdurend onderhandelingen gevoerd over beëindiging van de Russische agressie, die in het voorjaar van 2014 begon met de annexatie van de Krim.
Waarom mislukten de vredesakkoorden van Minsk?
Na de bezetting van de Krim ondersteunde Rusland een separatistische opstand in de Donbas met militair materieel en troepen. Na twee met Russische tanks afgedwongen militaire nederlagen, bij Ilovajsk in augustus 2014 en bij Debaltseve in december 2014, werd Oekraïne gedwongen tot twee vredesakkoorden, Minsk I en II. Die behelsden een staakt-het-vuren en onderhandelingen over de status van de ‘Volksrepublieken’ van Donetsk en Loehansk, destijds zelfs door Rusland niet erkend.
De bestanden werden echter voortdurend door beide zijden geschonden. Over de Minsk-akkoorden werd jarenlang vruchteloos onderhandeld door Duitsland, Frankrijk, Oekraïne en Rusland. Grootste struikelblok was dat Rusland ontkende actieve oorlogspartij te zijn.
Tussen 2014 en 2022 zijn volgens de VN in de Donbas 14.200 slachtoffers gevallen (4.600 Oekraïense soldaten, 3.400 burgers en 6.500 separatisten). Hoeveel Russische soldaten omkwamen is niet bekend.
Volodymyr Zelensky werd op 21 april 2019 met 73 % van de stemmen tot president gekozen, onder meer omdat hij beloofde vrede te sluiten met Rusland. Maar bij zijn enige ontmoeting met Poetin, op 9 december 2019, kwamen de presidenten geen centimeter dichter bij elkaar. Zelensky’s enige resultaat behelsde uitwisseling van krijgsgevangenen. Mede daarom daalde Zelensky’s populariteit begin 2022 tot 25%.
Welke concessies bood Oekraïne aan na de invasie van 2022?
Zelfs aan de vooravond van de Russische invasie onderhandelde Zelensky met Poetins Oekraïne-gezant Dmitri Kozak over een neutrale status van Oekraïne. Poetin veegde de voorstellen van tafel. Na de invasie steeg Zelensky’s populariteit met sprongen.
De eerste vredesbesprekingen begonnen al vier dagen na de Russische inval, na de mislukking van Ruslands gedroomde snelle machtswisseling in Kyiv. In Belarus en Turkije onderhandelden Russen en Oekraïners over een bestand.
Oekraïne kwam met een voorstel met forse concessies aan Moskou. Het beloofde voorlopig buiten de NAVO te blijven, mits internationale partners borg zouden staan voor de veiligheid en territoriale integriteit van het land. Daarvoor moest een verdrag worden gesloten, dat omstreden gebieden als de Krim en Sebastopol voor 15 jaar buiten beschouwing liet.
Dat ging Poetin niet ver genoeg. Rusland eiste dat Zelensky van het toneel verdween en dat de Oekraïense krijgsmacht werd teruggebracht tot 85.000 man.
Waarom liepen de besprekingen compleet vast?
In het voorjaar van 2022 was opnieuw sprake van een ontmoeting tussen Poetin en Zelensky. Maar de Oekraïense successen op het slagveld, in combinatie met Oekraïense en internationale woede over de marteling en moord op Oekraïense burgers in Boetsja en Irpin, deden de stemming omslaan. Ook in het Westen begon men rekening te houden met een Oekraïense overwinning, zoals bleek bij een bezoek van Boris Johnson aan Kyiv op 9 april, waarbij de Britse premier de Oekraïense opmars steunde. De onderhandelingen liepen vast en Poetin en Zelensky hebben nooit meer contact gehad.
Op 30 september 2022 lijfde Poetin de vier zuid-oostelijke provincies Donetsk, Loehansk, Cherson en Zaporizje in bij de Russische Federatie. Kort daarop werden de Russen uit Cherson verdreven. De vier provincies zijn nog steeds niet volledig in Russische handen. Voor Zelensky was de nieuwe annexatie aanleiding om onderhandelingen met Poetin uit te sluiten. ‘Ruslands implementatie van het zogenaamde Krim-scenario en deze nieuwe poging om Oekraiens grondgebied te annexeren betekenen dat er niets te bespreken valt met deze president van Rusland’, zei Zelensky in een toespraak tot de natie. Van dat standpunt is hij niet meer afgeweken.
Welke voorstellen doet Oekraïne sindsdien?
In november 2022 presenteerde Zelensky op een top van de G-20 een vredesplan van tien punten. Het behelst nucleaire veiligheid, voedselveiligheid (doorbreking van de Russische Zwarte Zeeblokkade), energieveiligheid (bescherming tegen aanvallen op de energie-infrastructuur), vrijlating van alle gevangenen en gedeporteerden, inclusief gekidnapte kinderen, herstel van Oekraïnes territoriale integriteit, complete terugtrekking van de Russische troepen, de instelling van een oorlogstribunaal, Rusland moest zich geheel uit Oekraïne (inclusief de Krim) terugtrekken, de oorlogsschade vergoeden en verantwoording dragen voor begane oorlogsmisdaden.
Moskou verwierp het vredesvoorstel onmiddellijk en eiste dat Oekraïne de ‘nieuwe situatie op de grond’ moest accepteren. ‘Onze voorstellen voor demilitarisatie en denazificatie van de grondgebieden die onder controle zijn van het [Kyiv] regime, de eliminatie van de veiligheidsdreiging voor Rusland die daarvan uitgaan, inclusief van onze nieuwe grondgebieden, zijn bekend bij de vijand’, zei minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov.
Na het mislukken van het Oekraïnse tegenoffensief aan het zuidelijke front in 2023 nam de druk uit het Westen om te gaan onderhandelen toe. Zelensky blijft dat afwijzen. In november 2023 zei hij geen druk van westerse zijde te bespeuren en niet bereid te zijn met Poetin te praten zolang Rusland zijn troepen niet terugtrekt uit Oekraïne. Toen zijn legeropperbevelhebber Valery Zaloezjny sprak van een ‘patstelling’ aan het front, werd hij door Zelensky vervangen.
Zelensky probeert intussen een vredescoalitie te smeden met een grote groep landen die Ruslands invasie veroordelen. Zo belegde hij bij het laatste World Economic Forum in januari 2024 in Davos een bijeenkomst met veiligheidsexperts van 83 landen waarin hij zijn vredesvoorwaarden opnieuw toelichtte. Poetins woordvoerder Peskov verwierp de bijeenkomst als zinloos. ‘Zonder onze deelname hebben discussies geen enkel vooruitzicht op resultaten’.
Poetin legt de schuld voor het mislukken van de onderhandelingen geheel bij Oekraïne, maar is ook niet meer geïnteresseerd in gesprekken met de ‘Amerikaanse marionet’ Zelensky. Hij blijft herhalen dat niet Rusland de oorlog is begonnen, maar ‘het collectieve Westen’, geleid door de VS. Met wie hij zal gaan onderhandelen hangt inmiddels af van de uitslag van de Amerikaanse presidentsverkiezingen.
Opinie bevolking
Zijn de peilingen betrouwbaar?
Onder staatsrepressie of in oorlogstijd is het moeilijk om de publieke opinie in een samenleving accuraat te meten. In Rusland neigen burgers in peilingen al jaren naar politiek wenselijke antwoorden. Sinds de grootschalige invasie is dat patroon alleen maar versterkt. In het belegerde Oekraïne hebben de meeste burgers zich uit patriottisme en vaderlandsliefde rondom de regering en vooral de krijgsmacht geschaard. Of die publieke opinie ook buiten oorlogstijd stand houdt, is onduidelijk. Maar afgaande op onderzoek van twee gerenommeerde sociologische researchinstituten – het Levada Centrum in Moskou en het Kiev Internationaal Sociologisch Instituut – kunnen wel enkele globale conclusies worden getrokken.
Welke Russen steunen de oorlog en in welke mate?
Ondanks het feit dat Rusland er niet in geslaagd is zijn oorlogsdoelen te bereiken, is volgens het Levada Centrum de steun voor de zogeheten ‘speciale militaire operatie’ groot gebleven. In januari 2024 steunde 42% van de Russische respondenten de oorlog tegen Oekraïne voluit en schaarde 35% zich min of meer achter de invasie. In maart 2022 bedroeg die hele of halve steun 53 en 28%. De oorlog werd begin 2024 ronduit afgekeurd door 7% van de burgers, slechts 9% zei toen het niet eens te zijn met de operatie. In maart 2022 waren die percentages 6 en 8%. De oorlogsmoeheid manifesteert zich vooral in de aandacht die de burgerij in Rusland heeft voor de oorlog. Bijna de helft van de respondenten bij Levada in januari 2024 volgde de oorlog amper (35%) tot niet (11%). In maart 2022 waren die cijfers 27 respectievelijk 8%. De desinteresse is vooral hoog bij mensen onder de 35 jaar.
Het wegkijken uit zich ook in toenemend pessimisme over een snelle afloop. Vlak na het begin van de invasie dacht slechts 21% van de burgers dat de gevechten langer dan een jaar zouden duren. Begin 2024 rekende 45% op nog meer dan een jaar oorlog.
Levada peiling januari 2024. Op de vraag: volgt u de situatie met betrekking tot Oekraïne antwoordde 35% amper en 11 % helemaal niet
Zijn de Oekraïners even optimistisch gebleven?
In Oekraïne is het geen vraag of het land zich moet verdedigen tegen de Russische agressie. Een grote meerderheid staat daar achter. De oorlog heeft zodoende ook een groot effect gehad op de nationale eenheid. In de herfst van 2020 dacht 58% van de ondervraagden bij het Kiev Internationaal Sociologisch Instituut dat verdeeldheid binnen Oekraïne zich aan het verdiepen was en hoopte slechts 35% op de vorming van een verenigde politieke natie. Eind 2023 was 69% van de respondenten overtuigd van de nationale eenheid en dacht nog slechts 25% aan een scheuring. Ook onder de van huis uit Russisch sprekende Oekraïners is een ruime meerderheid (60%) overtuigd van de eenheid van het land.
Het Kiev Internationaal Sociologisch Instituut heeft afgelopen twee jaar onderzocht hoe de Oekraïners kijken naar de algemene ontwikkelingen in hun land. Uit dat onderzoek blijkt dat de burgers minder positief gestemd zijn. In mei 2022 vond tweederde van de respondenten dat Oekraïne min (36%) of meer (32%) de goede kant op ging en was een zesde van mening dat het land zich min (9%) of meer (7 %) in foute richting ontwikkelde. In februari 2024 was nog maar 11% ronduit goed gestemd en 33% gematigd positief. Na twee jaar oorlog was 15% somber en 31% in mindere mate pessimistisch. Kanttekening hierbij is wel dat begin 2024 de spanningen tussen president Zelensky en opperbevelhebber Zaloezjny tot een climax kwamen en uiteindelijk uitmondden in het vertrek van de generaal en een herschikking van de militaire top.
Hoe beïnvloedt de oorlog de binnenlandse politiek in beide landen?
Wat is er gebeurd met de onafhankelijke media in Rusland?
Een week na de grootschalige Russische invasie in Oekraïne is een reeks vooraanstaande onafhankelijke Russische media geblokkeerd. Ook de toegang tot westerse en Oekraïense websites werd geblokkeerd. Andere onafhankelijke media besloten zelf de stekker eruit te trekken omdat de nieuwe wetgeving het onmogelijk maakte om hun werk in Rusland voort te zetten.
Veel Russische onafhankelijke media opereren nu vanuit Letland en enkelen zijn neergestreken in Amsterdam (The Moscow Times en TV Dozjd). Alleen via Telegram, YouTube, nieuwsbrieven of via een VPN verbinding hebben Russen momenteel nog toegang tot onafhankelijke nieuwsbronnen.
Wat gebeurt er in Rusland met de politieke oppositie?
Met het begin van de grootschalige Russische invasie tegen Oekraïne werd door de Russische autoriteiten ook definitief afgerekend met wat er nog over was aan binnenlandse politieke oppositie en burgeractivisme.
De wetswijzigingen die op 4 maart 2022 bliksemsnel door het Russische parlement werden goedgekeurd, maakten iedere vorm van kritiek op de oorlog of de Russische strijdkrachten strafbaar. Het kan tot een boete, maar ook tot een gevangenisstraf tot vijftien jaar leiden. Daarnaast mag de Russische aanvalsoorlog geen ‘oorlog’ worden genoemd maar moet deze worden aangeduid met het eufemisme ‘speciale militaire operatie’.
In het tweede oorlogsjaar is de repressie alleen maar toegenomen, constateert Human Rights Watch in een rapport dat begin 2024 verscheen. Zowel in 2022 als in 2023 is de wetgeving uitgebreid en aangescherpt waardoor het nog makkelijker werd om de oppositieleden die nog op vrije voeten waren, vast te zetten. Vertegenwoordigers van de Russische oppositie en onafhankelijke media hebben het land uit veiligheidsoverwegingen moeten verlaten en opereren nu vanuit het buitenland dan wel ondergronds in Rusland. Bekende en minder bekende vertegenwoordigers van de Russische oppositie zijn, nadat zij zich kritisch uitlieten over de oorlog, veroordeeld tot lange gevangenisstraffen.
De almaar toenemende repressie in Rusland richt zich niet alleen op expliciete tegenstanders van de Russische invasie maar ook op vertegenwoordigers van mensenrechtenorganisaties, de Lhbtiq+ gemeenschap en tegen iedereen die zich niet voegt naar het door Poetin opgelegde beleid. De verdachte dood door onbekende oorzaak van Aleksej Navalny in zijn strafkolonie toonde dat het regime van Poetin niets schuwt om andersdenkenden naar de ondergang te leiden.
Tot op de dag van vandaag is er verspreid over het land nog marginaal protest. Het gaat veelal om eenmansacties, graffiti, kritiek via sociale media en lokaal protest (bijvoorbeeld tegen de mobilisatie). Hoe onbeduidend deze acties ook lijken, de Russische ordehandhavers treden hard op met boetes en gevangenisstraffen. Ook is er, met name in 2022, een reeks branden gesticht bij Russische rekruteringsbureaus.
Hoeveel mensen zijn er in Rusland veroordeeld wegens hun anti-oorlogsuitingen?
Sinds het begin van de Russische invasie tot februari 2024 zijn er, volgens de Russische mensenrechtengroep en mediaplatform OVD-info bijna 20 000 mensen gearresteerd en ruim 800 strafzaken geopend tegen mensen die zich uitspraken tegen de oorlog. De meerderheid van de politiek gemotiveerde zaken in 2022 en 2023 (67% en 64% respectievelijk), is geopend tegen mensen vanwege hun anti-oorlogspositie. Tot aan februari 2024 hebben 267 mensen om die reden gevangenisstraf gekregen. In de meeste gevallen worden mensen veroordeeld voor het uitdragen van hun anti-oorlogspositie op sociale media zoals het delen van video’s, publicaties of het plaatsen van commentaar. Daarnaast zijn er een reeks rechtszaken aangespannen tegen mensen die brand hebben gesticht in rekruteringsbureaus of andere ‘sabotage-acties’ hebben uitgevoerd als verzet tegen de oorlog.
Aleksej Gorinov kreeg zeven jaar strafkolonie. Er zijn zorgen over zijn gezondheid. Foto Wikipedia
Met welke wetten worden tegenstanders van de oorlog vervolgd?
Het onafhankelijke Russische mediaplatform Projekt heeft uitgezocht met welke wetsartikelen uit het wetboek van strafrecht mensen tot februari 2024 werden veroordeeld omdat zij zich uitspraken tegen de oorlog. Volgens dit onderzoek zijn er sinds voorjaar 2022 147 mensen veroordeeld voor het zogenaamd verspreiden van ‘nepnieuws over het leger’ (Artikel 207.3), 87 mensen werden veroordeeld wegens het ‘in diskrediet brengen’ van de Strijdkrachten (Artikel 280.3). Daarnaast werden 65 mensen veroordeeld voor herhaaldelijke propaganda en vertoning van ‘nazistische en extremistische symbolen’ en 14 mensen voor het oproepen tot activiteiten die gericht zijn tegen de staatsveiligheid. Verder hebben ruim 8000 mensen administratieve straffen oftewel boetes gekregen voor het verspreiden van ‘nepnieuws.’
Activisten die zich actief verzetten tegen de oorlog door sabotage-acties kunnen volgens de wetgeving op terrorisme en extremisme veroordeeld worden. Zo kregen de muzikanten Aleksej Noerijev en Roman Nasryjev door een militaire rechtbank 19 jaar strafkolonie opgelegd voor brandstichting in een militair rekruteringsbureau, een actie waarbij overigens niemand gewond is geraakt maar die wel als ‘terrorisme’ werd gekwalificeerd.
Wie werden er naar een strafkolonie gestuurd?
Het eerste oppositielid dat werd vastgezet wegens het verspreiden van nepnieuws over het Russische leger was het inmiddels 62-jarige Moskouse gemeenteraadslid Aleksej Gorinov. Hij kreeg zeven jaar strafkolonie voor het bekritiseren van de Russische oorlog in Oekraïne.
Oppositiepoliticus en voorzitter van de deelraad van de Moskouse wijk Krasnoselski, Ilja Jasjin, is eind 2022 veroordeeld voor wat de Russische autoriteiten beschouwen als het verspreiden van ‘nepnieuws’ over het Russische leger. Jasjin is veroordeeld tot 8,5 jaar strafkolonie omdat hij in zijn YouTube programma onder andere heeft gesproken over de wreedheden die Rusland heeft begaan in Boetsja.
De na Navalny meest bekende nog levende oppositiepoliticus Kara-Moerza is in april 2023 veroordeeld tot de historisch hoge straf van 25 jaar strafkolonie wegens ‘hoogverraad’ en kritiek op de oorlog.
De 33-jarige kunstenares Sasja Skotsjilenko is veroordeeld tot zeven jaar gevangeniskolonie wegens het verspreiden van nepnieuws over het Russische leger. Ze had prijskaartjes in een supermarkt vervangen door kaartjes met daarop kritiek en informatie over de Russische inval in Oekraïne.
Dit zijn slechts een paar voorbeelden van geruchtmakende processen tegen bekende boegbeelden van het Russische anti-oorlogsprotest. Er zijn echter ook minder bekende politieke gevangenen. Een voorbeeld is de lokale activist en blogger Aleksandr Nozdrinov uit de regio Krasnodar die 8,5 jaar strafkolonie heeft gekregen. Hij had op zijn Telegramkanaal foto’s gepubliceerd van gebombardeerde flatgebouwen in Kyiv met het bijschrift ‘Oekraïense steden na de komst van de bevrijders’ en werd om die reden veroordeeld voor het verspreiden van nepnieuws over het Russische leger.
Sasja Skotsjilenko, foto: Wikipedia
In hoeverre heeft de oorlog invloed op de persvrijheid in Oekraïne?
In de eerste plaats worden de bezette gebieden onderworpen aan de censuur en propaganda van Russische zijde. Dit is al sinds 2014 het geval, sinds Ruslands militaire inmenging in het oosten van Oekraïne. Burgers en journalisten die zich uitspreken tegen de Russische bezetter lopen sindsdien het risico om opgepakt, gemarteld of vermoord te worden.
Maar ook de persvrijheid in niet bezet Oekraïne staat sinds het begin van de invasie onder druk. Zo is het actuele nieuws sinds 24 februari 2022 vierentwintig uur per dag te volgen via een verenigde ‘televisie-marathon’, die zes verschillende Oekraïense omroepen gezamenlijk produceren en uitzenden. De omroepen nemen steeds vijf á zes uur aan zendtijd voor hun rekening. Op hoofdredactioneel niveau worden er afspraken gemaakt over de invulling van de uitzendingen. Sommige kanalen, zoals Kanaal 5 dat gelieerd is aan voormalig president Petro Porosjenko, doen niet mee aan de samenwerking en blijven hun eigen nieuwsprogramma’s uitzenden.
De televisie-marathon is een initiatief vanuit de Oekraïense overheid, met als doel om het moreel in de samenleving hoog te houden. Daarom is er bijvoorbeeld weinig kritiek te horen op de politieke en militaire top, zelfs als duidelijk is dat de oorlog voor Oekraïne moeizaam verloopt.
Volgens de Oekraïense autoriteiten is deze uniformiteit qua nieuwsvoorziening noodzakelijk in oorlogstijd om de krachten te bundelen en een constante actuele nieuwsvoorziening te garanderen. Na twee jaar oorlog trekken journalisten de noodzakelijkheid van deze eenzijdige nieuwsvoorziening echter in twijfel: het kost de regering veel geld, de kijkcijfers dalen en de overheid zou op deze manier invloed proberen uit te oefenen op de samenleving.
Zijn er meer tekenen van inperking van persvrijheid in Oekraïne?
In tegenstelling tot de televisie is er wat betreft geschreven pers in Oekraïne nog wel veel onafhankelijke berichtgeving te vinden. Dit is mede dankzij de media die na de Maidan revolutie opkwamen. Toch is er in 2023 een mediawet van kracht geworden die alle media (radio, televisie, kranten, websites) onder toezicht van een door de staat aangestelde mediawaakhond stelt. Dit is de zogenaamde Nationale Raad van Televisie- en Radio-uitzending, die de volmacht heeft om media zonder tussenkomst van de rechter te beboeten of tijdelijk uit de lucht te halen. De kritiek op deze nieuwe mediawaakhond is dat deze raad voor de helft bestaat uit leden die worden aangesteld door de president. De Oekraïense Vereniging van Journalisten stelt dat er een onafhankelijke, niet door de staat geleide waakhond nodig is.
Een ander voorbeeld van bedreiging van de persvrijheid in Oekraïne is de intimidatie (via anonieme Telegramkanalen) van onafhankelijke media die kritisch zijn op de autoriteiten. Zo werd een video naar buiten gebracht waarop te zien is dat werknemers van het onafhankelijke Oekraïense onderzoeksmedium Bihus.info drugs gebruikten tijdens een bedrijfsfeestje. Volgens Bihus zijn de beelden gemaakt met een verborgen camera van de Oekraïense geheime diensten. Werknemers zouden maandenlang zijn gevolgd en afgeluisterd. Bihus doet veel onderzoek naar corruptie binnen het Oekraïense ministerie van Defensie, wat tijdens de oorlog extra gevoelig ligt. Zelensky heeft een afdelingshoofd van de Oekraïense geheime dienst ontslagen naar aanleiding van het afluisterschandaal.
Ook Joeri Nikolov, hoofdredacteur van het Oekraïense medium ‘Ons geld’, werd geïntimideerd. Hij werd verrast met een huiszoeking waarbij er ‘verrader’ op zijn deur werd geplakt. Eén van zijn onderzoeken over corruptie bij het leger heeft geleid tot het ontslag van Oleksy Reznikov, de voormalige Oekraïense minister van Defensie. Critici beschuldigen de Oekraïense regering ervan achter de intimidatie te zitten.
Wel of geen presidentsverkiezingen in oorlogstijd?
Het Oekraïense parlement heeft besloten de presidentsverkiezingen in het voorjaar van 2024 niet door te laten gaan zolang het land wordt aangevallen door Rusland. Ook de parlementsverkiezingen die voor afgelopen herfst waren gepland, zijn afgeblazen. Het is in Oekraïne wettelijk niet toegestaan om verkiezingen te houden zolang de staat van beleg is afgekondigd.
Hoewel sommigen vrezen dat het uitstellen van verkiezingen de democratisering van Oekraïne in gevaar brengt, zijn er begrijpelijke argumenten voor de beslissing. Alleen al het garanderen van een veilige stembusgang voor alle Oekraïners (waarvan miljoenen zich in het buitenland, in bezet gebied of aan het front bevinden), zou een enorme uitdaging zijn. Ook leven er in Oekraïne zorgen dat Rusland eventuele verkiezingen zou willen beïnvloeden.
In Rusland en in de door Rusland bezette Oekraïense gebieden worden wel presidentsverkiezingen gehouden van 15 tot 17 maart. Maar omdat alle werkelijke oppositie is uitgesloten van deelname aan de verkiezingen en een eerlijke stembusgang dus uitgesloten is, zijn het vooral schijnverkiezingen. Bovendien is de steun voor Poetins beleid sinds het begin van de oorlog alleen maar toegenomen (voor zover je de peilingen in een repressieve staat als Rusland kunt vertrouwen). In februari 2022 stond 71% achter het beleid van de Russische president en sinds het begin van de invasie is die steun onder de bevolking alleen maar toegenomen naar 85% in januari 2024.