Democraten in Oekraïne en Belarus zijn minder verrast of geschokt door de dood van Aleksej Navalny dan hun geestverwanten in Rusland, Europa en Amerika. Maar dat wil niet zeggen dat zijn dood in een Russisch strafkamp de (democratische) gemeenschap in Oekraïne en Belarus onverschillig laat.
Democraten in Oekraïne en Belarus zijn minder verrast of geschokt door de dood van Aleksej Navalny dan hun geestverwanten in Rusland, Europa en Amerika. Voor Oekraïners en Belarussen is de ‘sluipmoord’ op de gevangen oppositieleider logisch gevolg van zowel de historische aard van het regime in het Kremlin als van de naïviteit van het Westen dat lang heeft gedacht dat een dialoog met Poetin mogelijk bleef.
Daar komt bij dat Navalny zelf afgelopen decennium in Oekraïense en Belarussische kring ambivalente of ronduit negatieve gevoelens opriep met zijn opvattingen over de ondergeschikte positie van deze Slavische republieken uit de voormalige Sovjet-Unie.
Maar dat wil niet zeggen dat zijn dood in een Russisch strafkamp alle Oekraïners en Belarussen onverschillig laat.
‘Navalny stierf als een held! Poetin leeft als laf uitschot’, zo schreef Maksim Koval, voormalig doelman van het Oekraïense nationale voetbalelftal, op zijn Instagram-kanaal. Burgemeester Vitaly Klitsjko van Kyiv verwoordde het iets diplomatieker. ‘De hele wereld ziet nu het ware gezicht van Rusland. De belangrijkste oppositionelen – Aleksej Navalny, Boris Nemtsov en vele, vele andere Russen die tegen dit regime waren – zijn vermoord’.
‘Poetin is de oorlog in persoon en zal niet stoppen. Hem kan alleen een halt worden toegeroepen door samenwerking’, zei president Vladimir Zelensky vanuit München, waar het Oekraïense staatshoofd bij de jaarlijkse Munich Security Conference te gast was, net als weduwe Joelia Navalnaja. Oud-minister Pavlo Klimkin van Buitenlandse Zaken (2015-2019) twitterde: ‘De dood van Navalny is de zwarte zwaan voor Poetin. Het is een politieke en morele klap voor de legitimatie van de presidentsverkiezingen. In de Russische Federatie zal vrij snel een nieuwe leider van de oppositie verschijnen. Of hij zal worden uitgevonden door Russische clans, zoals die ooit de Romanov-dynastie hebben gecreëerd. Dit is nog maar het begin.’
Ambivalentie
Deze uiteenlopende reacties hebben te maken met de politieke standpunten van Aleksej Navalny in het eerste decennium van deze eeuw. In 2012 bijvoorbeeld pleitte Navalny nog voor de ‘integratie’ van Rusland, Oekraïne en Belarus. En vier jaar eerder maakte hij in een betoog dat de burgers van Rusland, Oekraïne en Belarus ‘feitelijk één en het hetzelfde volk’ vormen, spottende opmerkingen over de Belarussische taal.
Keeper Maksim Koval. Foto Wikimedia
In de ogen van veel Oekraïners is Navalny ook de nationalistische politicus gebleven die in 2014 de annexatie van de Krim slechts omfloerst had durven kritiseren. Tien jaar geleden zei hij dat het voldongen feit van de annexatie niet zomaar zou kunnen worden teruggedraaid, omdat het schiereiland ‘geen boterham met worst’ is dat je heen en weer kunt blijven schuiven. Dat is bij veel Oekraïners meer blijven hangen dan het feit dat Navalny zich vanuit de gevangenis in 2022 ondubbelzinnig tegen de Russische invasie in Oekraïne had uitgesproken.
De ambivalentie tegenover Navalny werd verwoord door Volodymyr Ogryzko, directeur van het Centrum voor de Studie van Rusland en ten tijde van president Viktor Joesjtsjenko twee jaar minister van Buitenlandse Zaken (2007-2009). Tegenover Radio Svoboda zei Ogryzko: ‘Rusland is een terroristisch land dat al zijn interne vijanden doodt en de hele buitenwereld probeert te terroriseren. Rusland kent geen andere weg’.
Maar ‘dit terroristische regime is meer dan Poetin’, voegde Ogryzky eraan toe. ‘We vereenvoudigen het een beetje als we zeggen dat dit allemaal gebeurt omdat Poetin aan de macht is. Dit alles gebeurt omdat dit stoelt op Ruslands woeste en inhumane traditie. De Russische samenleving is mentaal antidemocratisch gebleven. Iedereen is er bang voor iedereen. Daarom liegen ze. Ik denk dat de dood van Navalny daarop geen enkele invloed zal hebben. Dit is nieuws voor één dag. Natuurlijk zal de Russische pseudo-liberale oppositie in het Westen het uitschreeuwen, dat spreekt voor zich. Maar die vertegenwoordigt niets anders dan zichzelf. De oppositie bestaat uit een handvol mensen met adequate opvattingen. Maar omdat die vijf, tien, twintig mensen geen enkele invloed hebben op de situatie in Rusland, zal alles blijven bij externe manifestaties.’
Mobiliserend momentum?
Hoewel Ogryzko hiermee een breed gedeelde opvatting over de maatschappelijke basis van het huidige Rusland vertolkte, klonken er in Oekraïne ook minder cynische of fatalistische reacties.
Zo wijdde Timofiy Mylovanov, directeur van de Kyiv School of Economics, een reeks tweets aan Navalny. Hij erkende dat hij anders kijkt naar de dood van Navalny dan het ‘doorsnee-perspectief’ van menig Oekraïner. ‘Hoewel ik ben gefocust op wat er in Oekraïne gebeurt, raakt dit verlies ook mij. Russen moeten rouwen. Dit is een groot verlies en een zwarte dag. Het kan en moet een mobiliserend momentum voor de Russen worden. De Russische oppositie en Oekraïners hebben één gemeenschappelijk doel: Poetin in bedwang krijgen of lozen’, twitterde Mylovanov.
Hoewel de econoom op X betwijfelde of ‘het Westen bereid is om deze weg te gaan’, zag hij wel kansen. ‘De hoop is niet verloren. Er waren tijden dat de Oekraïners amper hoop hadden, maar toen kwam de dag dat Oekraïne trots, onafhankelijk en vrij opstond. Er is een parallel. Tot slot. Als mensen Poetin willen pakken, maar niet weten hoe, dan kunnen ze geld doneren aan de krijgsmacht van Oekraïne. Volgens mij is dat de effectiefste optie’.
Navalny ging eigen weg
Ook de gerenommeerde journalist Vitali Portnikov, die in de jaren negentig in Moskou heeft gestudeerd en gewerkt, benadrukte dat hoofd- en bijzaken moeten worden gescheiden. ‘Navalny was zonder twijfel een dubbelzinnige figuur in de Russische politiek, maar hij heeft zijn eigen moeilijke weg afgelegd: van flirten met chauvinistische krachten en twijfelen aan de mogelijkheid van een terugkeer van de Krim tot het ondubbelzinnig veroordelen van de Russische oorlog tegen Oekraïne en het erkennen van de territoriale integriteit van Oekraïne. Hij was niet bang om de grootste uitdaging aan te gaan. Hij was niet bang om terug te keren naar zijn eigen land, zelfs niet na een poging om hem te vergiftigen. Hij was niet bang voor gevangenschap, niet bang voor een strafkamp in het hoge Noorden. En nu is voor Navalny zelf het februari-moment aangebroken [februari is de maand waarin in 2015 de Russische politicus Boris Nemtsov werd vermoord en Rusland in 2022 zijn grootscheepse invasie in Oekraïne begon – red]. De naam van deze februari is Vladimir Poetin’, schreef Vitali Portnikov voor Radio Svoboda.
Ook volgens Portnikov moet de dood van Navalny het Westen aansporen om Oekraïne militair en anderszins te steunen. ‘Dat is de conclusie die de beschaafde wereld zou moeten trekken na de zoveelste – en zeker niet de laatste – politieke moord in Rusland. Want heeft Navalny zich in de laatste jaren van zijn leven niet uitgesproken vóór het beëindigen van de oorlog en het herstellen van de territoriale integriteit van Oekraïne?’
Vitali Portnikov. Foto Pen Oekraïne
De Oekraïense minister van Buitenlandse Zaken Dmitro Koeleba wees erop dat de reeks politieke liquidaties in Rusland van afgelopen decennia te weinig effect hebben gehad op de stemming in Amerika en Europa. Refererend aan de moorden op journaliste Anna Politkovskaja (2006), voormalig inlichtingenofficier Aleksandr Litvinenko (2006), fiscaal jurist Sergej Magnitski (2009) en politicus Boris Nemtsov (2015) zei Koeleba: ‘Na elke moord was er verontwaardiging. Maar Poetin kwam er uiteindelijk mee weg. De wereldleiders schudden hem opnieuw de hand. Dit moedigde hem zo aan om door te gaan met het vermoorden van mensen. Het wordt tijd om een einde te maken aan de naïviteit. Voordat er sprake kan zijn van enige betekenisvolle interactie met Moskou, moet Rusland verslagen worden in Oekraïne, en moet Poetin eindelijk een lesje worden geleerd.’
Belarus minder ambigu
De oppositie in Belarus reageerde minder ambigu. Maar ook zij herinnerde er aan dat Navalny het afgelopen decennium talrijke opvattingen over Belarus heeft herzien. Men wijst vooral op zijn steun in 2020 aan Svjatlana Tsichanouskaja, de democratische tegenkandidaat van president Aleksandr Loekasjenko die in frauduleuze verkiezingen voor de zesde keer tot regeringsleider werd gekozen. Navalny zei toen: ‘Een echte politieke puinhoop. Dit laat zien hoe weinig voeling de autoriteiten hebben, hoe ze zich een opgejaagd dier voelen en klaar zijn om simpelweg alles te verslinden en te vertrappen’. Bij die gelegenheid vermeldde hij ook dat hij geld had gegeven aan het Belarussische Solidariteitsfonds, opgericht om mensen te steunen die hun baan waren kwijtgeraakt. ‘Laat mijn 10.000 roebel ervoor zorgen dat er een rubberen knuppel minder vaak op de rug van een onschuldig persoon terechtkomt’, aldus Navalny.
Svetlana Aleksijevitsj. Foto Nobelprijs.
Een belangrijk verschil tussen de reacties uit Belarus en Oekraïne is dat de oppositie in Belarus zich meer identificeert met haar geestverwanten in Rusland dan de Oekraïense burgerij. Het regime in Minsk lijkt qua binnenlandse repressie immers veel meer op het Poetinbewind dan op de regering-Zelensky.
Dictators leren van elkaar
Het was geen toeval dat Svjatlana Tsichanouskaja op een publieksevenement in de zijlijn van de Veiligheidsconferentie in München zei dat ze direct moest denken aan haar echtgenoot, die werd opgepakt nadat hij zich in 2020 had gekandideerd voor de presidentsverkiezingen in Belarus. ‘Ik word bang van de gedachte dat mijn man de volgende zou kunnen zijn. Ik heb nu al een jaar niets meer van hem gehoord en ik weet niet of hij nog leeft. We hebben duizenden politieke gevangenen die er ernstig aan toe zijn. Velen worden incommunicado vastgehouden. Er zijn al meerdere mensen overleden tijdens hun gevangenschap’, waarschuwde Tsichanouskaja.
Ook zij riep het Westen op tot meer alertheid. ‘De moord [op Navalny] herinnert ons er op grimmige wijze aan dat veiligheid, democratie en mensenrechten met elkaar verbonden zijn’. Als een regering haar burgers niet respecteert, zal zij de internationale orde niet respecteren – en omgekeerd. 'Dictators testen doelbewust hoe ver ze kunnen gaan zonder gevolgen. De levens van Mikalaj Statkevitsj, Viktar Babaryka, Masja Kalesnikava en duizenden andere mensen zijn nu rechtstreeks afhankelijk van de reactie van het Westen op de moord op Aleksej Navalny. Als de zaak beperkt blijft tot “diepe condoleances” (en tot nu toe lijkt het daar op), dan moeten we voorbereid zijn op het feit dat dergelijk verschrikkelijk nieuws voortdurend zal opduiken.’
Tsichanouskaja beperkte haar oproep niet tot de regeringen. Ook de transnationale ict-bedrijven moeten wakker worden. ‘Helaas is internet niet langer de ruimte van vrijheid die het ooit was. Technologieën, die zijn ontwikkeld om mensen te helpen en informatie te verspreiden, worden gebruikt als wapens. De KGB van Belarus heeft geleerd om YouTube te gebruiken voor zogenaamde “berouwvideo’s” van mensen die ze vasthouden en martelen. Ze zetten die online en promoten ze via Google-advertenties. Ze hebben ook geleerd deepfakes te creëren om politieke tegenstanders in diskrediet te brengen. En ze sturen massaal klachten naar Instagram en Facebook, waardoor de accounts van onafhankelijke media en organisaties worden geblokkeerd.’
Schrijfster Svjatlana Aleksijevitsj zag niettemin een lichtpuntje. In een gesprek met Belarussische website Nasja Niva zei de winnaar van de Nobelprijs voor literatuur (2015) te vrezen voor het leven van Statkevitsj, Babaryka, Tsichanouski en Kalesnikava. ‘Het voelt alsof we elk moment het ergste over hen kunnen gaan ontdekken. Dictators leren van elkaar. Ze blijken overal mee weg te komen en de wereld is hulpeloos. De autoriteiten zullen zo ongestraft blijven’, zei ze. Toch putte ze uit de ‘afgrond die de dood van Navalny heeft geopend’ hoop. ‘Er is hoop dat de wereld begrijpt dat Poetin, net als Hitler, in staat is de wereld in een wereldoorlog te trekken’.
Svjatlana Tsichanouskaja condoleert Yulia Navlanja met het verlies van haar man tijdens een vertrouwelijke bijeenkomst op 16 februari 2024 (Foto: Website Svjatlana Tsichanouskaja)