Oekraïne kiest met Zelensky opnieuw tegen de oude elite

Met Volodymyr Zelensky als president wil Oekraïne breken met de oude politiek, de Machers uit de omgeving van Petro Porosjenko en de corrupte macht van de oligarchen. Al is het politieke programma van de jonge komiek (41) verre van duidelijk, driekwart van de bevolking koos met overtuiging tegen de zittende elite, zegt historicus Stef Heinink in Kiev. Porosjenko erkende zijn nederlaag en kondigde aan in de politiek te blijven. Oekraïense commentatoren spreken van een nieuwe Majdan-revolutie.

zelensky wolodymyr elections 2019 2

door Stef Heinink

De teerling is geworpen. Een briljant komiek en tv-maker, gespeend van iedere politieke ervaring, gaat het hoogste ambt van Oekraïne bekleden. Lefgozer Volodymyr Zelensky, met basstem van steenkoolgruis, stelt zich ten doel als eenvoudige volksjongen iets voor zijn land te betekenen en daarmee de geschiedenisboeken te halen. Hij zegt er ook vast bij: in maximaal één termijn. De tegenstander, president Petro Porosjenko, was vooral het boegbeeld van de oude garde, een hermetisch gesloten, van het voetvolk vervreemde machtselite die zichzelf al decennia poogt te overleven.

De verkiezingsuitslag is bijzonder. Nooit eerder in de prille Oekraïense democratie was het verschil tussen de nummers één (73%) en twee (25%) zo groot. Een andere verrassing: de traditionele Oekraïense ‘grens’ tussen het westen/noorden en zuiden/oosten lijkt doorbroken. Op de doorgaans nationalistisch gestemde provincie Lviv na kleurde heel Oekraïne groen, de kleur van Zelensky. Wel is de aanhang van de winnaar in het meer industriële zuiden en oosten groter.

Lange tijd stond de winnaar aan de zijlijn van de campagnes. Zijn werk speelde zich af op podia en in studio’s. Grappen en grollen makend over het tragikomische ‘circus’ van de Oekraïense politiek. ‘Geen grap’ was de slogan dan ook toen Zelensky zich begin dit jaar kandidaat stelde voor het presidentschap.

Hiermee kreeg de strijd om het hoogste ambt in Oekraïne een rechtvaardiger vorm: een confrontatie tussen volk en elite, ja tussen mens en machine. Onder Oekraïners was immers de mening steeds populairder geworden dat de keizer geen kleren droeg. Porosjenko’s ronkende taalgebruik en professionele pr-campagnes konden de hoofden en harten van de Oekraïners uiteindelijk onvoldoende overtuigen.

election mapDe verkiezingsuitslag op de kaart: in de groene gebieden won Zelensky, terwijl Porosjenko in de paarse gebieden de meeste stemmen kreeg. Op de Krim en in de oorlogsgebieden van de Donbas werd niet gestemd. In het buitenland (zie het kaartje links onder) kreeg Porosjenko een meerderheid. Foto: Screenshot Ukrainskaja Pravda

Circus van absurditeiten

Met een onvoorspelbare satiricus in de race was het natuurlijk wachten op absurditeiten. Begin deze maand, een kleine week na de eerste verkiezingsronde, zagen we hoe twee presidentskandidaten in laboratoria hun bloed afgaven voor een test op alcohol en verdovende middelen. Televisiekijkers in de hele wereld wreven hun ogen uit: waar gebeurt dit ? Het antwoord: in een land waar het vertrouwen van de bevolking in haar leiders minimaal is.

De praktijk van bestuur en politiek is namelijk een weinig verheffende zaak in het vroegere sovjetland. Chantage, clientelisme, karaktermoord, wraak, particulier zakenbelang, wheelen en dealen, fysiek geweld: het hoort er allemaal bij. Dat de Oekraïners dit alles beu zijn wordt niet alleen bewezen door de verkiezingszege van Zelensky. Schrijnend was recentelijk ook een poll van het Amerikaanse bedrijf Gallup waaruit bleek dat in 2018 slechts 12 procent van de bevolking vertrouwen had in een eerlijk verloop van de presidentsverkiezingen.

Dit rijmde met een even cynische als veelzeggende conclusie uit Oekraïens onderzoek: ondanks de peilingen werd Porosjenko de grootste kans op de zege toegedicht. Want met zo’n 50 procent was de president maandenlang de stabiele kampioen van de antirating. De cijfers van Gallup weer: in 2018 had slechts 9 procent van de Oekraïners vertrouwen in hun regering. Daarmee dook het land liefst 47 procentpunten onder het wereldgemiddelde.

Navrant genoeg dankt Zelensky zijn zege aan de problemen waarmee het land worstelt. Corruptie bijvoorbeeld. 'De farao is gevlucht maar zijn roofzuchtige pyramide staat nog altijd overeind,' klonk al in 2015 de waarschuwing van een hervormingsgezind lid van het Oekraïens parlement. Ex-president Viktor Janoekovitsj, kleptocratisch inzamelaar van het grote zwarte geld, bevond zich op dat moment al lang en breed in Rusland.

Het was de tijd waarin de herinnering aan Majdan, de burgeropstand van 2013/14, nog vers in het geheugen lag. Waarin op muren in schaars verlichte voetgangerstunnels stond te lezen: 'Regering en oppositie: één coalitie'. De tijd ook waarin op de cover van het nieuwe opinieblad Novoje Vremja (Nieuwe Tijd) een foto stond van de eerste postrevolutionaire regeringsploeg. Voorzien van het woord: ‘Klootzakken !’ Vier jaar later zegt de kiezer die woorden in feite na, na honderden peilingen die steeds één naam scandeerden: Zelensky.

Zwarte propaganda

Smerig was de campagne wel. Met name het kamp van de president ging vol op het orgel. Het hele repertoire aan ‘zwarte PR’ – een maar al te bekend verschijnsel in post-sovjetlanden – werd uit de kast getrokken. (Drog)beelden die moesten beklijven: Zelensky de ‘drugsverslaafde’, de ‘slappeling’, de ‘dienstweigeraar’, de ‘onbevoegde in de cockpit’. De Oekraïners dreigden op een ‘virtueel beeld’ te stemmen, een ‘hologram’. Het door de presidentskandidaat gespeelde tv-personage immers, de geschiedenisleraar Vasili Holoborodko, was dankzij (sociale) media omhooggevallen en toonde zich vervolgens als president – tevens de naam van de serie – ‘dienaar van het volk’.

porosjenko verslagenVerkiezingsaffiche van Porosjenko: 'Er zijn veel kandidaten, maar er is maar één president!' (foto Stef Heinink)

Holoborodko bleek een kijkcijferkanon. Het personage is immers het perfecte tegenbeeld van dat van de farao. En dat in een staat die nog steeds gelijkenissen vertoont met een ‘roofzuchtige pyramide’. Volgens mensen rond Zelensky en diens cabaretgroep was de stap om fictie voor werkelijkheid te verruilen dan ook niet groot. Ook bij de parlementsverliezingen, later dit jaar, doet de showman mee. In de peilingen staat de partij ‘Dienaar van het Volk’ al maanden op nummer 1.

Van de door het kamp Porosjenko gecreëerde propagandabeelden zijn er overigens diverse die Oekraïners wel degelijk serieus nemen. Een van de belangrijkste: Zelensky is een 'marionet’. Is het niet vanwege de openlijke sympathie van de oligarch Ihor Kolomojsky, dan wel vanwege signalen van vermeende (pro-)Russische sponsoring vanuit bezet gebied in de twee provincies Donetsk en Loehansk.

Beide zaken betreffen vooralsnog insinuaties in tijden van politieke hoogspanning. Jazeker, het televisiekanaal ‘1+1’ van de oligarch zendt al jaren de producties van Zelensky uit. Tot de kring rond de nieuwbakken politicus behoren daarnaast enkele (voormalige) relaties van Kolomojsky – een adviseur, een beveiligingsbedrijf – en ja, journalisten stelden een toename van vliegreizen van de mediaster vast naar Tel Aviv, de stad waar de naar Israël gevluchte zakenreus verblijft.

Al een tijd leven Kolomojsky en Porosjenko om diverse redenen in vijandschap. In 2015 steunde de eerste een nieuwe, patriottische oppositiepartij. Dat is in een door big business gedomineerde politieke cultuur als de Oekraïense helaas geen ongewone zaak. Daarna, in 2016, werd Kolomojsky’s Privatbank genationaliseerd. De Nationale Bank constateerde een tekort van, omgerekend, zo’n vijf miljard euro – op te vangen met belastinggeld. Porosjenko was not amused. De staat stelde de voormalige eigenaars persoonlijk aansprakelijk. Vlak vóór de tweede verkiezingsronde oordeelde een rechtbank in Kiev dat de nationalisatie onrechtmatig was. Porosjenko’s cynische, al te gemakkelijke suggestie: dubieuze rechters hadden op het presidentschap Zelensky alvast een voorschot genomen.

Kolomojsky kwam er overigens ook gewoon openlijk voor uit: hij juichte de kandidatuur van de showman toe en sprak over het ‘symbool van een generatiewisseling’. Voor inhoudelijke of financiële bemoeienis, laat staan afhankelijkheid, bestaat vooralsnog geen bewijs.

Voor dat andere steeds weer terugkerende beeld, de mogelijke sponsoring van Zelensky door (pro-)Russische commandanten in het oosten, bestaat vooralsnog evenmin bewijs. Vlak voor de beslissende ronde publiceerde de Oekraïense veiligheidsdienst SBOe enkele gehackte emails. Hieruit werd afgeleid dat Zelensky’s campagneteam in de havenstad Mikolajiv ‘vier keer’ een onduidelijk bedrag zou hebben ontvangen en wel op instigatie van een voormalig kolonel van de Russische veiligheidsdienst FSB. Hoe serieus de emails door experts ook worden genomen, er is wel een maar: de SBOe valt onder vertrekkend president Porosjenko en is volgens Oekraïense journalisten voor een deel gepolitiseerd.

Debat in het stadion

De apotheose van deze presidentsverkiezingen, twee dagen voor de stembusgang, was het unieke, door duizenden Oekraïners bijgewoonde debat in het Olympisch Stadion van Kiev. Een show volgens sommigen, een feest en openbaring voor anderen. Het verrassingselement, in tegenstelling tot de voorgekookte politieke debatten in tv-studio’s, voerde de boventoon. Precies zoals Zelensky, uitdager tot de confrontatie, het voor zichzelf en zijn aanhang had gewenst: open, spontaan, authentiek.

In de weken ervoor hadden de twee kemphanen, met name de journalisten ontwijkende tv-ster, inhoudelijke discussies als een bord hete aardappelen van zich af geschoven. Wel werden via de sociale media snoeiharde video’s uitgewisseld, dito billboards geplaatst en werd eindeloos gepalaverd over randzaken als organisatie en spelregels van het debat. Eind vorige week was het uur u dan toch gekomen.

Daar stond hij dan in driedelig kostuum: de brutale, 41 jarige hemelbestormer uit de zuidelijke, overwegend Russisch sprekende mijnstad Kryvy Rih. Naast de oude rot en de juist meer casual geklede Porosjenko. 'Ook ik stemde op u in 2014,' trapte de eerste de finale af. 'Maar ik heb me vergist. Wie immers kon zich voorstellen dat het "nieuwe leven" dat u ons beloofde ons "overleven" zou worden ?' Porosjenko’s belofte uit die tijd dat ‘de mensen’ rijker zouden worden betrof in de woorden van de satiricus ‘alleen zijn eigen mensen’.

'Daarom, meneer Porosjenko, sta ik hier. Ik ben geen politicus, in het geheel niet. Ik ben een gewone man die gekomen is om dit systeem te breken. Ik ben het resultaat van uw fouten en beloftes.' En even later, met priemende vinger: 'Ik ben niet uw opponent. Ik ben uw vonnis.' Die kon de president in zijn zak steken.

Maar het was nog niet alles. Als verklaard voorstander van directe democratie en people's power had Zelensky een a-viertje met vragen meegebracht, een selectie van burgerklachten die het team via het internet speciaal voor de gelegenheid had samengesteld. Van tijd tot tijd vuurde hij ze als geweervuur af.

'Bent u bereid een experiment aan te gaan en wilt u rond proberen te komen van een pensioen van 1.500 hryvnja (50 Euro, red.), al is het voor één keer?' luidde een van de vragen. Een andere was minder bescheiden en sloot aan bij het in Oekraïne algemeen levende beeld van stelende politici: 'Hoeveel pakt u nog uit de staatsbegroting voor u er genoeg van heeft?'

Terug naar de oorlog

Zoals verwacht probeerde Porosjenko de discussie naar de oorlog te sturen. 'Als u aan het front zou zijn geweest, zou u deze vragen niet stellen,' antwoordde de president staand voor een groep oorlogsveteranen in legeruniform. 'Als u eens wist in welke staat ik de regering vijf jaar geleden overnam. De schatkist was leeg, deviezen waren er niet, strijdkrachten evenmin.'

Zelensky had het naar zijn zin in het debat. Je zag hem sterker worden. Op Porosjenko’s verdachtmaking als zou de politieke nieuwkomer niets anders dan een bedrieglijk ‘omhulsel’ zijn, een ‘fake’ voor de ‘Russische revanche’, riposteerde de laatste met de soms in Oekraïne vertelde mare dat Porosjenko geregeld met het Kremlin in contact zou treden.

Een dark horse noemen critici de aanstormende president niettemin. Niet duidelijk is wat in Zelensky’s team nu werkelijk de meningen zijn over het Russisch-Oekraïense conflict. En over de strategische richting van het land. Zet Oekraïne onder zijn presidentschap de onder Porosjenko grondwettelijk vastgelegde koers naar EU en NAVO voort ? Of keert het land terug naar het tweesporenbeleid van voormalig president Koetsjma ?

porosjenko afscheid foto hromadskeAanhangers van Porosjenko kwamen naar het presidentieel verblijf op de Bankova om hem te bedanken (foto Hromadske)

Verwarrend bijvoorbeeld waren enkele uitspraken van Zelensky in het begin van de campagne. Pro-Russische politici als Poetin-vertrouweling Viktor Medvedtsjoek daargelaten ging Zelensky het verst in zijn bereidheid tot vrede. Het schieten in de Donbas moest ‘stoppen’ en hij was zelfs bereid om met Poetin ‘te praten’ om ‘de oorlog te beëindigen’.

 Later maakte Zelensky een draai. In een interview noemde hij Poetin de ‘vijand’ en stelde dat er gepraat kon worden als er een einde kwam aan de Russische militaire aanwezigheid in de bezette gebieden – de Krim inbegrepen. Geregeld valt nu uit zijn mond de wens op te tekenen dat er een politieke oplossing moet komen, gebaseerd op de Akkoorden van Minsk uit 2014 en 2015. Het enige verschil, voor zover bekend, met de officiële lijn van Kiev onder Porosjenko: Zelensky wil naast Rusland, Oekraïne, Frankrijk en Duitsland (het zogenaamde Normandië-format) nu ook de VS en het Verenigd Koninkrijk aan de onderhandelingstafel.

Na inmiddels vijf jaar en in totaal dertienduizend dodelijke slachtoffers kan een deel van de Oekraïners de oorlog in de Donbas, die nog bijna dagelijks levens eist, missen als kiespijn. Alle presidentskandidaten zeiden dit voorjaar dan ook hem te willen beëindigen. Maar tegen welke prijs? De meesten hamerden op een mix van patriottische onverzettelijkheid en internationale diplomatie, waarmee de stemming in de Oekraïense samenleving het dichtst wordt benaderd.

Ook Zelensky sluit zich bij dit patriottisme aan. Halverwege het debat in het stadion knielde hij zelfs neer voor de nabestaanden van hen die tijdens de oorlog voor Oekraïne waren gestorven. Populisme ? Of had de kandidaat de knoop doorgehakt en rigoureus voor zijn geteisterde vaderland gekozen? Wat dreef hem dan op een ander moment in het debat toen hij de president, tevens opperbevelhebber, vroeg waarom het ‘nog altijd oorlog’ is ? Mogelijk toch de gunst van diegenen die in ruil voor vrede bereid zijn tot concessies? Porosjenko kon het enig juiste antwoord niet over de lippen krijgen: de niet aflatende druk en superioriteit van de Russische oorlogsmachine.

Zoals op de meeste podia was ‘het fenomeen’ Zelensky ook die dag in het Olympisch Stadion onverslaanbaar. Als volleerd debater liet hij Porosjenko geen kans. De gerespecteerde orator sprak, bulderde, als een voetballer die te lang aan de bal is, maar de komiek toonde zich ad rem, bondig en dominant. Als een straatschoffie, of misschien wel een engel der wrake stal hij de show en het was niet eens een verrassing.

Is dat de belangrijkste reden dat de Oekraïners in meerderheid op hem hebben gestemd? Nee. Als er één argument terugkeerde gedurende de hele campagne, zelfs al vóór de kandidaatstselling van Zelensky, dan was het het verlangen naar een nieuw gezicht, met nieuwe ideeën en een team van bezielde jongelui. Gesprekken met mensen in het bedrijfsleven in de hoofdstad leren: men staat open voor het ‘experiment’ Zelensky.

Er is nog iets. Interactieve kaarten met informatie over de laatste stembusgang van Oekraïne laten zien dat de nieuwkomer met name populariteit geniet onder de inwoners van de armere (buiten)wijken. Porosjenko trok juist de meeste stemmen in de duurdere buurten. Daarmee lijkt het erop dat de vele miljoenen, soms wanhopige, Oekraïners die zich door de vertrekkende president (en de meeste voorgangers) genegeerd voelden, in Zelensky hun ‘dienaar’ gevonden hebben. Hij moet het alleen wel even waarmaken. Zelensky dan. Niet Holoborodko.

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.