Het fictieve Oekraïne van presidentskandidaat Zelensky

De komiek Volodymyr Zelensky heeft geen politieke ervaring, maar vertolkt de rol van president in Oekraïne’s meest populaire tv-serie: Dienaar van het volk. Waarover gaat die serie en wat zegt de bespotting van de politiek over de stand van de democratie in Oekraïne?

De eerste aflevering van 'Dienaar van het volk', met Engelse ondertiteling.

door Chris Colijn

De eerste aflevering van Dienaar van het volk speelt vlak voor denkbeeldige Oekraïense presidentsverkiezingen. Drie oligarchen kijken uit over het Majdan-plein en mijmeren: ‘Heren, zijn jullie deze geldverspilling niet zat? Eerst betalen we miljoenen om onze kandidaten op het politieke toneel te laten verschijnen, en vervolgens betalen we het dubbele om hun concurrenten te verslaan.’ Een van de presidentskandidaten stelt vervolgens voor dat de oligarchen zich in de laatste week van het politieke spel terugtrekken en het volk zijn eigen keuze laten maken.

Een week later, op de ochtend na de verkiezingen, staat de premier opeens voor de deur van geschiedenisleraar Vasily Holoborodko, gespeeld door Volodymyr Zelenski. ‘Goedemorgen, meneer de president,’ zegt hij.

Een simpele geschiedenisleraar blijkt de verkiezingen gewonnen te hebben, zonder campagne en zonder steun van een oligarch. Mensen stemden op hem vanwege een filmpje waarin hij een tirade houdt over wat er mis is met Oekraïne: ‘Mensen zijn verbaasd wanneer hun politici steeds weer dezelfde fouten maken! Dat komt doordat die politici allemaal wiskundigen zijn, ze kunnen alleen maar optellen en aftrekken en hun eigen vermogen vermenigvuldigen! […] We kunnen slechts kiezen tussen twee schurken, en zo gaat het al 25 jaar. En weet je wat? Nu gaat er ook niets veranderen. Weet je waarom? Omdat we allemaal weer een schurk kiezen. En dan zeggen we: Ja, het is een schurk, maar de rest is nog erger.’ De eerste aflevering van de serie was meteen een hit op televisie en is ook via YouTube 16,6 miljoen keer bekeken.

Inmiddels is Dienaar van het volk de meest populaire Oekraïense serie en is Volodymyr Zelensky, de hoofdrolspeler, een serieuze presidentskandidaat. Als outsider kreeg hij in de eerste ronde van de presidentsverkiezingen met 30,2% bijna twee keer zo veel stemmen als Porosjenko. De grote vraag is of hij als president iets voor elkaar kan krijgen en of hij wel de outsider is die hij pretendeert te zijn. Zelensky heeft geen politieke ervaring en wordt door velen gezien als marionet van oligarch Igor Kolomojski, een van de rijkste mensen in Oekraïne.

Een stem op Zelenski is een proteststem. Zijn tegenstander Porosjenko wordt fel bekritiseerd vanwege de aanhoudende corruptie, het langzame tempo van de hervormingen en de aanhoudende oorlog in de Donbas. Maar in de parallelle wereld van Dienaar van het volk ziet het leven er aanzienlijk simpeler uit: er woedt geen oorlog, de corrupte elite wordt bestreden door een eerlijke burger en de economie bloeit op. In de serie van Zelensky speelt Rusland überhaupt geen rol in de Oekraïense politiek.

Taaie corruptie

Ook in Dienaar van het volk blijkt het politieke systeem niet van de ene dag op de andere te veranderen. De nieuwe president krijgt problemen met de oligarchen, en ziet dat corruptie op elk niveau een groot probleem vormt. Daarom stelt hij zijn eigen team samen, met gewone burgers zonder politieke ervaring. Het is hun doel het land te laten voldoen aan de eisen van het IMF, zodat Oekraïne met westers geld weer kan opkrabbelen en er mogelijkheden zijn voor verdere hervormingen.

De hervormingen van de fictieve president Holoborodko en zijn team worden niet zonder slag of stoot doorgevoerd. Het parlement stribbelt vaak tegen en de rijke, gevestigde politici geven hun geld niet graag weg. Ze gaan liever met elkaar op de vuist (zoals in het echt ook een aantal keer is gebeurd). Ze blijven de bevolking bestelen.

zelensky parlement gevechtNet als in het echte parlement breken er in het parlement van 'Dienaar van het volk' soms gevechten uit. Foto: YouTube screenshot

Ondanks pogingen om grootschalige hervormingen door te voeren treedt Holoborodko in het tweede seizoen (uit 2017) af omdat hij de situatie uitzichtloos vindt. In nieuwe, gemanipuleerde verkiezingen verliest Holoborodko van zijn voormalige premier en lijkt het land, ondanks de goede bedoelingen van deze geschiedenisleraar, weer terug bij af.

In de gevangenis

Het derde seizoen van de serie werd in de week vóór de huidige presidentsverkiezingen op televisie uitgezonden en ook meteen op YouTube geplaatst. De voormalige president zit in de gevangenis. Hij heeft zijn strijd verloren en is onschadelijk gemaakt door de nieuwe president, Dmitri Soerikov, die het land in de oude, corrupte stijl leidt. Wat volgt is een inkijkje in de scenario’s waarin Oekraïne onder leiding van verschillende presidentskandidaten zou kunnen belanden.

De nieuwe president heeft een groot bedrijf in handen, maar beweert dat hij daar afstand van heeft gedaan. Wanneer journalisten hem hier kritische vragen over stellen, verwijst hij naar een ‘onafhankelijk’ onderzoek, uitgezonden op zijn eigen televisiekanaal, waarin wordt ontkend dat de president zakelijke belangen heeft. Dit is exact de kritiek die president Porosjenko krijgt: zijn chocoladebedrijf Roshen doet het uitstekend. De afgelopen vijf jaar zijn er in het hele land winkels geopend. Volgens politiek analist Taras Koezio heeft Porosjenko nooit onderscheid gemaakt tussen politiek en business. Hij is alleen maar rijker geworden sinds de aanvang van zijn presidentschap. Hij is de eigenaar van een televisiekanaal (Kanaal 5), waar zelden op een kritische toon over de president wordt gesproken.

Uiteindelijk wordt de zakenman-president in Dienaar van het volk na een revolutie op het Majdan-plein afgezet terwijl hij vakantie viert op een tropisch eiland. Na deze omwenteling weet Zjanna Borisenko, een vrouw die verdacht veel op presidentskandidaat Joelia Timosjenko lijkt, na een lange carrière als partijleider de macht te grijpen. Ze overtuigt het volk met haar belofte van goedkope energie (net als Timosjenko dat probeerde), maar behoudt de oude machtsstructuren en probeert zowel het volk als de oligarchen te vriend te houden. Dit blijkt onmogelijk en ook tegen haar komt Majdan in opstand. Vervolgens grijpen extreemrechtse nationalisten de macht.

De nationalisten delen de bevolking op basis van achternamen en taalgebruik op in 'patriotten' en 'niet-patriotten': een doemscenario voor het Russisch sprekende deel van de bevolking. Het land vervalt in chaos en verwordt tot een verzameling van 28 autonome deelstaatjes, die allemaal in conflict zijn met elkaar. Dan wordt Holoborodko, onder druk van de EU, ineens uit de gevangenis bevrijd. Hij wordt weer president, herenigt het land, en laat de economie opbloeien.

Het nieuwe presidentschap van Holoborodko laat zien wat Zelensky voor ogen heeft en dient als een soort reclamecampagne. Hij stelt eerlijke rechters en ambtenaren aan, die met Westerse hulp worden uitgekozen en het beste met Oekraïne voor hebben. Er komt een strikte scheiding van machten, en corrupte leiders worden voor de (nu eerlijke) rechter gesleept om het gestolen geld terug te betalen. Door de hervormingen komt de economie op gang en komt het land tot bloei. Schulden aan het Westen worden met crowdfunding afbetaald, en er komt zelfs een ruimtevaartprogramma.

zelensky fietsIn 'Dienaar van het volk' fietst president Holoborodko naar zijn werk. Foto: YouTube screenshot

De Januskop van Zelensky

Presidentskandidaat Zelensky, die het op 21 april in de tweede ronde opneemt tegen Porosjenko, baseert zijn populariteit voor een groot deel op Dienaar van het volk. De mensen die op hem stemmen hopen dat hij de jonge, frisse, vastberaden president zal zijn die ze in de serie zien. Toch blijft het een satirische tv-serie, en veel kiezers vragen zich af wat Zelensky’s plannen zijn wanneer hij president wordt. Een uitgebreid programma heeft hij niet, dus wordt de tv-serie vaak gezien als een handleiding voor zijn politiek. Oekraïners kijken met name naar zijn identiteit: is hij wel een patriot? Spreekt hij Oekraïens of Russisch?

In de serie spreken veel personages soerzjik, een mengelmoes van Russisch en Oekraïens. Ook op scholen wordt Russisch én Oekraïens gesproken. De omstreden taalwet van Porosjenko, die onderwijs in het Oekraïens verplicht stelt, lijkt daarmee niet te bestaan. Voor de makers van de serie is de Russische taal een gewoon onderdeel van de Oekraïense nationale identiteit. Het klopt dat het Russisch voor vele Oekraïners nog steeds de eerste taal is. Maar de taalproblematiek wordt buiten de serie gehouden.

Ook de erkenning van de onafhankelijkheid van de  Oekraïens-orthodoxe kerk door de patriarch van Constantinopel, een klap in het gezicht van de in Oekraïne overheersende Russisch-orthodoxe kerk, komt in de serie niet aan bod. Het was eind 2018 een grote politieke overwinning voor Porosjenko, die het beschouwt als een belangrijke versterking van de nationale identiteit. Veel Oekraïners zijn trots op deze nieuwe religieuze onafhankelijkheid.

Zelensky is een komiek en een man met twee gezichten. Het is ‘nooit duidelijk waar het personage Holoborodko ophoudt en de presidentskandidaat Zelensky begint’, schreef Oliver Carroll in The Independent. In plaats van een normale politieke campagne te voeren ging hij de laatste maanden op toernee met zijn groep komedianten, die bestaat uit acteurs die net als Zelensky vaak te zien zijn op het televisiekanaal 1+1 van oligarch Kolomojski. Hij maakte twee dagen voor de verkiezingen nog volop grapjes over Porosjenko: ‘Waarom wil Porosjenko een tweede presidentstermijn? Om zijn eerste termijn in de gevangenis te ontwijken.’

Zelensky is een komiek en een man met twee gezichten

Volgens Zelensky’s woordvoerder maakte hij deze grap toen hij ‘in zijn rol zat’. Dat maakt de kandidaat juist ongrijpbaar: volgens Carroll is hij zowel de televisiepresident als een gewone, leuke, spontane burger, zowel komiek als serieuze kandidaat. Het is haast onmogelijk te doorgronden wat bij hem echt is en wat hij in scène zet. Zo bedriegt hij het electoraat, schrijft Carroll, niet op de ouderwetse manier met een nationalistische , maar met een gematigde en verenigende boodschap.


showman zelenskyZelensky voerde geen gewone campagne, maar ging op tournee met zijn komediegroep. Foto: Twitter

Sergiy Kudelia schrijft in zijn analyse van Zelensky dat de kandidaat het bestaande politieke landschap tart. Dat was ook te zien toen hij Porosjenko na de eerste verkiezingsronde uitnodigde voor een debat. Het team van Zelensky bracht een gelikt filmpje uit waarin de zittende president wordt uitgenodigd om op 19 november in het Olympisch voetbalstadion een debat aan te gaan dat iedereen kan zien, en waaruit duidelijk zou moeten worden worden dat Zelensky geen clown of marionet is, maar een echte presidentskandidaat. Porosjenko ging op de uitnodiging in met zijn eigen filmpje, dat veel rustiger van toon was. Hij leende zich zelfs voor de populistische eis van Zelensky om zijn bloed en urine te laten testen. Porosjenko heeft Zelensky inmiddels gevraagd om een debat op 14 april. 

De filmpjes van Zelensky en Porosjenko, voorzien van Engelse ondertiteling.

Economische ontwikkeling

Zelensky wil zich als president voornamelijk richten op economische wederopbouw. Hij heeft zelf geen ervaring in de politiek of economie, maar wordt gesteund door pro-Europese hervormers. Onder hen zijn de voormalige minister van Economie en Handel Aivaras Abromavičius (van Litouwse origine) en voormalig minister van Financiën Oleksandr Daniljoek. Toen ze onder Porosjenko werkten, ontsloegen ze veel ambtenaren en stelden ze jongeren aan, veelal vanuit de ngo-sector en de zakenwereld. Zulke maatregelen passen zonder problemen in de serie Dienaar van het volk. Abromavičius en Daniljoek namen ontslag omdat hervormingen hen niet snel en ver genoeg gingen.

Het verkiezingsprogramma van Zelensky bevat vooral plannen voor de binnenlandse politiek. Hij wil, net als in de serie, de oligarchische machtsstructuren afbreken en het geld eerlijker verdelen. Verder is hij aantrekkelijk voor Russisch-talige Oekraïners: hij spreekt, zowel in Dienaar van het volk als in het dagelijks leven, zelf vaak Russisch. Hij wil mensen niet dwingen om in hun dagelijks leven alleen maar Oekraïens te praten. Wel is hij duidelijk over de rangorde van de talen: ook voor hem is Oekraïens de staatstaal. 

Naast banden met hervormingsgezinde politici lijkt Zelensky banden te hebben met de oligarch Kolomojski, een rivaal van Porosjenko en een van de rijkste mensen van het land. Dienaar van het volk werd op zijn 1+1 kanaal uitgezonden, en op de ‘stille dag’ van de verkiezingen, waarop campagnevoeren verboden is, zond die zender comedyprogramma’s uit waar Zelensky in speelt, evenals een documentaire over Zelensky’s voorbeeld Ronald Reagan, de Amerikaanse acteur die president werd en zorgde voor een Amerikaanse overwinning in de Koude Oorlog.

 Lees hier Sergiy Kudelia over Zelensky’s beleidsplannen.

Lees hier Stef Heinink over de fouten van Porosjenko.

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.