De banden van de christelijke turkstalige Gagaoezen in Moldova met Rusland zijn van oudsher hecht. Een Israëlisch-Moldavische zakenman probeert die banden nog verder aan te halen door de Gagaoezen exclusief goedkoop aardgas aan te bieden. Tot afschuw van de regering in Chişinǎu die juist van het Russische gas af wil. Dénis van Vliet schetst de contouren van een steeds belangrijker zijtoneel van Ruslands oorlog tegen Europa.
Maia Sandu, president van Moldova, in november 2023. Foto: Presidentiële Dienst Moldova
Door Dénis van Vliet
Turken zonder islam worden ze soms genoemd: de Gagaoezen. Maar daarmee worden de 150.000 inwoners van Gagaoezië, een autonoom deelstaatje in het zuiden van Moldova, toch tekortgedaan. Sinds de oorlog in Oekraïne worden de Gagaoezen namelijk steeds meer betrokken in het grote geopolitieke plan van Rusland. De banden van het christelijke Turkse volk met Rusland zijn van oudsher al hecht. Maar een jonge Israëlisch-Moldavische zakenman Ilan Sor probeert die banden nu nog verder aan te halen. Zijn troefkaart: aardgas.
Oligarch annex politicus Ilan Sor (36) sloot met een Turks gasbedrijf een deal waardoor de Gagaoezen komende winter ruim 50 procent minder voor hun gas hoeven te betalen dan de rest van Moldova. Het enige wat ze daarvoor hoeven doen, is een contract afsluiten met een andere leverancier. Nordgaz Furnizare heet die leverancier en het betrekt zijn gas uit Turkije. Volgens Sor wordt de korting op de gasprijs opgehoest door Turkse zakenmannen.
Chişinau niet blij
De Moldavische regering in Chişinǎu is allesbehalve blij met het meevallertje voor de Gagaoezen, vooral vanwege de betrokkenheid van Sor bij de transactie. Sor staat bekend als zeer pro-Russisch en dat doet vermoeden dat Rusland een hand heeft in het ‘actietarief’. Het staatsgasbedrijf Moldovagaz probeert nu het goedkope gas naar huishoudens in Gagaoezië tegen te houden, daarbij verwijzend naar allerlei importregels. Hierdoor kunnen nog steeds niet alle huishoudens in Gagaoezië profiteren van het goedkope Turkse gas.
Maar dat wekt juist woede in Gagaoezië op. ‘Zie je nu wel’, zeggen ze, ‘die lui in Chişinǎu motten ons niet’.
Kaartje Wikipedia
Wil de pro-Europese president Maia Sandu dan geen goedkoop gas? Jawel, maar niet als dat haar land afhankelijk maakt van Rusland.
Door de oorlog tegen Oekraïne is het land dichter bij een EU-lidmaatschap dan ooit tevoren. De Europese regeringsleiders stemden half december in Brussel ermee in om, behalve met Oekraïne, ook toetredingsonderhandelingen te gaan voeren met Moldova. Maar het lukt Sandu niet om het belang daarvan bij de Gagaoezen onder de aandacht te brengen, als ze überhaupt al naar haar willen luisteren. Zij hebben liever vandaag een goedkope gasrekening. En juist dat kan Sandu de Gagaoezen niet leveren.
Gasafhankelijkheid
Jarenlang betrok Moldova bijna al zijn gas uit Rusland. Maar dat had een prijs. Al voor de grootschalige Russische invasie in Oekraïne in februari 2022 dreigden het Russische staatsgasbedrijf Gazprom de levering aan het land te staken. De officiële lezing luidde dat ging om een conflict over een niet betaalde rekening.
Nadat Sandu de invasie in Oekraïne scherp veroordeelde, voegden de Russen de daad bij het woord. Eerst ging de kraan half dicht en sinds deze winter moet Moldova het helemaal stellen zonder Russisch gas. Het gevolg: Moldova moet duur gas kopen op de Europese markt en daardoor zijn de gasprijzen tot recordhoogten gestegen: tot wel 600 procent meer dan in de oude ‘Gazprom-tijd’.
Het enige Russische gas dat Moldova nog binnenstroomt, is voor de afvallige pro-Russische regio Transnistrië waarover Chişinǎu al sinds begin jaren negentig geen controle heeft. De Gagaoezen wilden indertijd het voorbeeld van het separatistische Transnistrië volgen, maar namen uiteindelijk genoegen met een vergaande autonome status.
Ilan Shor. Foto Wikimedia
Oligarch in de politiek
Het moet Sor, die is getrouwd met de Russische zangeres Zjasmin, als muziek in de oren klinken dat de Gagaoezen president Sandu nu zien als die vrouw die geen goedkoop gas voor de bevolking wil.
Sor probeert Sandu al sinds haar aantreden in 2020 in de weg te zitten - met wisselend succes. In het voorjaar van 2023 mobiliseerde hij aanhangers van zijn eigen Sor-partij om te demonstreren tegen de regering. Of het ook allemaal echte aanhangers waren? Demonstranten konden 5 á 10 euro krijgen voor een dagdeel demonstreren. De inlichtingendiensten zagen in de demonstratie zelfs een verkapte couppoging.
Sor kan zijn geluid niet zelf verkondigen in Moldova. Hij zit ondergedoken in Israël vanwege een gevangenisstraf van 6,5 jaar die hij in 2017 kreeg opgelegd voor zijn rol bij de ‘grootste bankroof van de eeuw’. De rechter achtte bewezen dat hij als president van de Banca de Economii in 2014 had meegewerkt aan het wegsluizen van ruim 1 miljard dollar aan gemeenschapsgelden. Hij wist zijn straf te ontlopen door te vluchten. Een hogere rechter verhoogde de straf daarna naar 15 jaar.
De in Tel Aviv geboren Sor was nog een jongetje, toen zijn ouders na de ontmanteling van de Sovjet-Unie begin jaren negentig vanuit Israël remigreerden naar hun geboortegrond Moldova, dat ze net als meer Sovjetjoden, eind jaren zeventig juist hadden verlaten. Na terugkeer zette zijn vader in Moldova een imperium op van bedrijven in financiële dienstverlening. Door het vroege overlijden van Miron Sor kwam zoon Ilan al op 18-jarige leeftijd aan het hoofd te staan van het conglomeraat dat zijn vader had opgebouwd.
Ilan Sor ging, zoals het een ware oligarch betaamt, al snel de politiek in. Hij bouwde op de restanten van een pro-Russische partij zijn eigen Sor-partij, die eenzelfde pro-Moskou koers bleef varen. In 2015 werd hij met een ruime meerderheid verkozen tot burgemeester van de centraal gelegen stad Ohrei. Hij maakte zich populair met het openen van voedselbanken en de bouw van een gratis toegankelijk pretpark: Orhei-land, dat ‘s zomers nog altijd Moldovaren uit heel het land trekt.
Bankzwendel
Ook na zijn veroordeling in de bankzwendel bleef Sor bij een aantal Moldovaren geliefd. Het schandaal had het armlastige Moldova aan de rand van een faillissement gebracht. Maar in sommige ogen was vooral de toenmalige regering de grote schuldige: hadden die het niet allemaal maar laten gebeuren?
Sinds zijn vlucht naar Israël probeert Sor vanuit dat land de politiek in Moldova te beïnvloeden. Omdat zijn geluid landelijk steeds minder weerklank vindt – de burgers hebben met Sandu gekozen voor een pro-Europese koers – richtte hij zijn pijlen op Gagaoezië, dat qua oppervlakte niet veel groter is dan de provincie Flevoland. De door hem gesteunde - maar politiek onervaren - Evghenia Guțul won afgelopen zomer in de regio de strijd om het gouverneurschap. Volgens The New York Times zou Rusland 20 tot 30 miljoen dollar hebben gestoken in de campagne van Sors-kandidaat Guțul.
Evghenia Guțul. Foto X
De toch al niet te beste verhoudingen tussen Gagaoezië en het honderd kilometer noordelijker gelegen Chişinǎu staan sinds de verkiezing van Guțul onder hoogspanning.
Een troostprijs voor Sor, dat gouverneurschap van Gagaoezië? Andrei Curăraru van de Moldavische denktank WatchDog vindt van niet: door Evghenia Guțuls overwinning is het Rusland en diens slippendrager Sor toch maar mooi gelukt aan de buitenwereld te tonen dat het EU-lidmaatschap controversieel is in Moldova en niet door iedereen wordt gedragen.
Taal en kerk
Daarbij moet worden aangetekend dat de Russische cultuur en taal een groot deel van het leven in Gagaoezië domineert. Hun orthodoxe kerk valt onder het patriarchaat van Moskou. Hoewel Gagaoezen hun eigen taal hebben, spreken de meeste Gagaoezen vloeiend Russisch. In het onderwijs, de media en de overheid is dat ook de meest gebruikte taal. Op de televisie worden Russische films en series afgewisseld met Turkstalige programma’s, een taal die veel Gagaoezen ook machtig zijn. De EU, kortom, staat verder bij ze vandaan dan Turkije of Rusland. Voor jongeren zijn er niet veel kansen in de streek: velen vertrekken daarom voor studie of werk naar Turkije dan wel Rusland.
De Gagaoezen die er blijven, zijn vaak werkzaam in de landbouw en houden er traditionele waarden op na. Ze zien zich nog steeds als de erfgenamen van de Gagaoezen die zich eind 18e eeuw op uitnodiging van de Russische tsaar in het gebied mochten vestigen. Ze leefden voor die tijd vooral in Bulgarije, waar nog altijd een kleine gemeenschap woont.
Hun geschiedenis gaat verder terug, al verschillen historici van mening over hun precieze herkomst. Volgens de ene lezing zijn de Gagaoezen verturkste Bulgaarse en Griekse christenen, volgens de andere juist van de islam tot het christendom bekeerde Turken.
De twee standbeelden op het centrale plein in de Gagaoezische hoofdstad Comrat zijn misschien wel het treffendste voorbeeld van de twee culturen waartussen de Gagaoezen balanceren. Sovjetleider Lenin staat er op een steenworp van Atatürk, de grondlegger van de moderne Turkse republiek.
President Sandu weet dat een muitend Gagaoezië een obstakel kan zijn voor toetreding tot de EU, nog los van het nog veel ingewikkeldere vraagstuk Transnistrië. Zelfs als het haar lukt de Gagaoezen te overtuigen dat de toekomst van Moldova en Gagaoezië toch écht in de EU ligt, dan is er nog een probleem: Turkije. Ook dat land probeert een voet tussen de deur te houden in de streek. In 2020 opende Turkije een consulaat in Comrat en momenteel wordt in diezelfde stad een technische school gebouwd die wordt vernoemd naar de Turkse leider Erdogan.
Of Turkije echt zo belangrijk is voor de Europese perspectieven van Moldova, wordt door sommigen betwist. Volgens politiek analist Victor Ciobanu van de Londense media-organisatie Institute for War & Peace Reporting (IWPR) zullen die problemen geen grote obstakels vormen bij een eventuele toetreding tot de EU. Het grootste probleem is volgens hem toch écht de Russische invloed. ‘Voor Rusland is het belangrijk om met niet-militaire middelen een geopolitieke overwinning te behalen in Moldova, te midden van de mislukking van het land in de oorlog tegen Oekraïne’, aldus Ciobanu.
Poetin gevaarlijker dan Erdogan
Ciobanu noemt nog een ander gevaar: het overslaan van de pro-Russische tendensen op andere regio’s. Sor heeft al gezegd dat hij ook voor andere streken een gunstige gasdeal kan regelen. ‘Volgens de logica van het Kremlin geldt dat hoe meer van dergelijke broeinesten er zijn, hoe waarschijnlijker het is dat de EU of de NAVO aan de onderhandelingstafel willen gaan zitten om de sancties tegen Rusland te versoepelen.’
Daartegenover staat dat het voor Sor steeds moeilijker is om zijn boodschap te verkondigen. De Moldavische regering verbood laatst bijna twintig pro-Russische media-outlets. Ook de Sor-partij is inmiddels door de rechter verboden vanwege de anti-regeringsprotesten van afgelopen voorjaar. Sor trok op zijn Facebookpagina fel van leer tegen het vonnis dat volgens hem gedicteerd is door ‘poppenkastspelers uit het buitenland’.
Het vonnis was nog maar net uitgesproken, of een kloon van de Sor-partij stond al klaar: de partij Șansă (Kans). Twee dagen voor de lokale verkiezingen in november werd die uitgesloten van deelname na berichten dat ook Kans geld had ontvangen uit Rusland.
Het is Sandu menens. Voor Russische sentimenten is geen plaats meer in het nieuwe Moldova. Maar of ze daarmee ook alle Gagaoezen kan overtuigen? Irina Vlah, de socialistische voorganger van de vers gekozen pro-Russische gouverneur van de autonome regio, zei pas nog tegen het Russische persbureau Spoetnik dat het vooral Sandu en haar Partij van Actie en Solidariteit (PAS) zijn die moeten oppassen. ‘De tijd van PAS raakt op. De mensen zien een alternatief voor het PAS-beleid, dat alleen maar armoede, chaos en verdeeldheid heeft gebracht,’ voorspelt Irina Vlah.
Bronnen: BBC, Het Laatste Nieuws, IWPR, Tass, PRO TV Chisinau, Point.md, Reuters, NRC, Trouw, Gazeta, Nederlands Dagblad, The New York Times, Spoetnik