De nieuwe politieke verhoudingen in Den Haag worden zowel in Moskou als in Kyiv met argusogen gevolgd. Het eclatante verkiezingssucces van de PVV zal niet op heel korte termijn leiden tot een beslissende wending in het Oekraïnebeleid van Nederland. Maar de weerzin van Wilders jegens de EU en zijn desinteresse voor Oekraïne hebben wel effect op de politieke prioriteiten in de Tweede Kamer. Volgens Hubert Smeets zal dat ook de voorhoederol van demissionair premier Mark Rutte ondermijnen.
Geert Wilders op bezoek in Doema. Geflankeerd door Leonid Sloetski (links) en schaakgrootmeester Valeri Karpov. Tweet van Wilders anno 2018.
Door Hubert Smeets
Als eerste werd PVV-leider Geert Wilders op de verkiezingsavond van de 22ste november gefeliciteerd door de Hongaarse premier Viktor Orbán. Hij illustreerde zijn gelukwens met een verwijzing naar het lied Wind of Changes, waarmee de Duitse hardrockband Scorpions in 1991 het einde van de Koude Oorlog bezong. Daarna volgden andere Europese nationalistische leiders: Marine Le Pen (Rassemblement National, Frankrijk), Tom van Grieken (Vlaams Belang, België), Santiago Abascal (Vox, Spanje), Matteo Salvini (Lega Nord, Italië) en Alice Weidel (Alternative für Deutschland, Bondsrepubliek). ‘Een nieuw Europa is mogelijk’, schreef de Italiaanse vicepremier erbij.
Deze zes geestverwanten van Wilders hebben twee dingen gemeen: hun anti-Europese koers in eigen land en hun milde verhouding tot het bewind van president Poetin in Rusland.
De verkiezingsoverwinning van Wilders werd in Moskou en Kyiv dan ook geïnterpreteerd als een opsteker voor het Kremlin en een tegenslag voor de tot nu toe redelijk eensgezinde Europese steun voor Oekraïne. Anders dan binnen Europa bleven politici in Rusland en Oekraïne stil over de uitslag. Maar in de pers waren de analyses redelijk eenduidig.
‘Kameraad Wilders’
Russische journalisten wilden vooral niet te vroeg juichen. Dat Wilders ‘in het verleden pleitte voor het aanhalen van de banden met Rusland’ wil volgens het staatspersbureau TASS niet zeggen dat de PVV-leider de hulp aan Oekraïne onmiddellijk zal stoppen. De levering van bijvoorbeeld F-16 straaljagers zou echter een veel complexer onderwerp kunnen worden, vooral omdat zijn verkiezingsprogramma expliciet stelt dat er geen 'geld en militair materieel zoals de F-16 naar Oekraïne moeten worden gestuurd, maar naar de eigen strijdkrachten', aldus TASS. Ook het Eerste Kanaal van de staatstelevisie benadrukte dat Nederland zijn militaire hulp aan Kyiv mogelijk zal staken.
In verschillende media in Rusland werd een tweet van de Duitse journalist Julian Röpke met nauwelijks verhulde gretigheid geciteerd. ‘Weer valt een NAVO-staat in handen van Rusland. Poetin hoeft alleen maar achterover te leunen en toe te kijken terwijl de steun voor Oekraïne beetje bij beetje instort’, twitterde de Bild-journalist woensdagavond snel na de exitpolls.
De reactionair-christelijke website Tsargrad besteedde de meeste aandacht aan de verkiezingszege van Wilders. ‘De steun-Oekraïne-fanaat Mark Rutte heeft een nederlaag geleden’, aldus Tsargrad. Vladimir Kornilov, die tijdens het Oekraïnereferendum in Nederland in 2016 met geld van staatsgasbedrijf Gazprom onder anderen Thierry Baudet met raad en daad bijstond, trekt daaruit de volgende conclusie: ‘De hysterie van de Europese elites is opmerkelijk! Alleen al wegens deze opschudding zouden alle propagandisten als Röpke aandacht moeten besteden aan de verkiezingsresultaten in Nederland’.
Dichte deur voor EU
In Oekraïense persorganen werd een vergelijkbare analyse gemaakt, maar wel met een omgekeerde conclusie.
Met Wilders als machtigste politicus en mogelijke premier van Nederland gaan de deuren naar de EU voor nieuwe lidstaten wellicht dicht, concludeerde de Oekraïense krant Europese Pravda nadat de eerste uitslagen bekend waren geworden.
Onder de kop ‘Kapitein Peroxide in het gezin der Eurotrumpisten’, schrijft Inna Semjonova in het Oekraïense blad NV/New Voice in een uitvoerige profilerende beschouwing dat het geen toeval is dat de ‘antiliberale politicus, migratietegenstander en radicale islamofoob’ Wilders reeds in de verkiezingsnacht werd gefeliciteerd door gelijkgestemde ‘ultrarechtse politici in heel Europa die pleiten voor beëindiging van de hulp aan Oekraïne’.
Twee maanden na de overwinning van anti-Oekraïense populist Robert Fico in Slowakije is nu ook Nederland ‘op weg naar een potentieel scherpe koerswending’, voorzag het weekblad Dzerkalo Tizjnja/Zerkalo Nedeli zelfs.
Prioriteiten Wilders
Politiek commentator Andrej Perla van de Russische website Tsargrad nuanceerde de betekenis van Wilders’ zege voor Rusland desalniettemin. ‘De overwinning van kameraad Wilders zal op geen enkele manier het beleid van Europa in het algemeen en Nederland in het bijzonder ten opzichte van Rusland veranderen. Wilders is hetzelfde antwoord op de verlangens van kiezers als Orbán in Hongarije of Fico in Slowakije. Kiezers willen dat hun regering voor hun land werkt, en niet voor iemand anders’, aldus Perla in Tsargrad.
De analyse van Perla snijdt op zichzelf hout. Voor Wilders is de oorlog in Oekraïne geen hoofdzaak van beleid, maar slechts een sideshow.
Afgelopen tien jaar koketteerde hij op gezette tijden weliswaar met zijn goede contacten in Moskou. Zelfs ná het begin van de oorlog in de Donbas en de MH17-crash keerde hij zich tegen de ‘hysterische Russofobie die her en der heerst’. Hij liet zich als enige Nederlandse parlementariër uitnodigen door de Doema en liet demonstratief verstek gaan toen president Volodymyr Zelensky de Tweede Kamer toesprak. Maar oog in oog met de regeringsmacht in Den Haag lijkt Wilders zijn buitenlands politieke agenda nu wel op het tweede plan te willen gaan zetten.
Dat wil echter niet zeggen dat zijn milde kritiek, soms ronduit welwillende kijk, op het Kremlinregime en ideologische verwantschap met gelijkgestemde nationaalpopulisten in Europa en Amerika geen enkele rol zullen spelen in de Nederlandse politiek.
Vacuüm door desinteresse
Weliswaar was de Russische invasie amper een thema in de verkiezingscampagne en was er nog minder aandacht voor de implicaties voor Nederland van de al 21 maanden durende Russische-Oekraïense oorlog, alle partijen hebben in hun programma’s wel een lijn uitgezet die niet alleen invloed zal hebben op het nieuwe regeerakkoord maar ook op het huidige demissionaire kabinet.
Afgaande op die verkiezingsprogramma’s is de Oekraïnescepsis – de neiging om de Russische agressie wel min of meer te veroordelen maar daaraan niet de consequentie te verbinden dat Oekraïne met meer dan louter humanitaire middelen moet worden geholpen – in Nederland bijna verdubbeld tot een kwart van de Tweede Kamerzetels. PVV, JA21 plus de nu weggestemde partijen BIJ1 en BVNL van ex-VVD’er Wybren van Haga hadden 22 zetels. In de nieuwe Tweede Kamer hebben PVV en JA21 er komende tijd 38. VVD, D66, GroenLinks/PvdA, CDA, ChristenUnie en Volt, de partijen die tot nu toe onvoorwaardelijke steun voor Oekraïne hebben bepleit, ook in het complexe en moeizame toetredingstraject richting EU en NAVO, hebben per saldo een derde van hun zetels moeten inleveren en hebben straks geen meerderheid meer in de Tweede Kamer. Dat Forum voor Democratie van Baudet (de enige echte pro-Poetinpartij in Nederland) meer dan gehalveerd is, heeft niet de Oekraïnescepsis maar alleen de openlijke Kremlinstem in Den Haag verzwakt.
President Volodymyr Zelensky te gast bijde Staten Generaal. Links scheidend Tweede Kamervoorzitter Vera Bergkamp, rechts Eerste Kamervoorzitter Jan Anthonie Bruijn
Sluimerende bij-effecten
Daar blijft het niet bij. De verrassend grote overwinning van Wilders – veel groter dan alle opiniepeilers vooraf hadden voorspeld – kan ook effect hebben op zijn mogelijke coalitiepartners. Het gaat hierbij vooral om de mate waarin Nederland een eventueel Oekraïens lidmaatschap van de EU en/of NAVO al dan niet zal gaan tegenwerken. Nieuw Sociaal Contract (NSC) en de BoerBurgerBeweging (BBB) zijn daarover in hun programma’s ambivalent. De partij van Omtzigt is voor een NAVO-lidmaatschap maar ziet op korte termijn geen EU-status voor Kyiv in het verschiet. BBB sluit ook deelname aan het Noord-Atlantisch bondgenootschap uit zolang de oorlog duurt. Het is goed denkbaar dat deze potentiële regeringspartijen hun nu al dubbelzinnige posities onder druk van de PVV bijstellen in de richting van nog meer Oekraïnescepsis.
Manoeuvreerruimte Rutte
Buiten Nederland is een politieke fall-out evenmin uitgesloten. In Duitsland staat de huidige ‘stoplicht’-regering van socialisten, groenen en liberalen momenteel onder grote druk om een gezamenlijke begroting voor 2024 rond te krijgen. Mocht de rood-groen-gele coalitie daarin niet slagen, dan kan de radicaalrechtse Alternative für Deutschland volgens recente peilingen met meer dan 20 procent der stemmen na de CDU zomaar de tweede partij van het land worden en zou de eveneens Kreml-freundliche partij Die Linke kans maken om de kiesdrempel weer te overstijgen. Hetzelfde geldt voor de kansen van Marine Le Pen bij de Franse presidentsverkiezingen van voorjaar 2025.
Zowel in binnen- als buitenland kan de zege van Wilders daarom ook de manoeuvreerruimte van demissionair premier Mark Rutte gaan beïnvloeden.
In eigen land is de nederlaag van zijn regeringscoalitie zo groot en vernederend – van 78 naar 41 zetels – dat hij zijn politieke mandaat is kwijtgeraakt om het huidige Oekraïnebeleid min of meer ongewijzigd voort te zetten. Zelfs met de onvoorwaardelijke steun van GroenLinks/PvdA, Volt en SGP komt het kabinet niet zomaar aan een meerderheid in de Tweede Kamer.
In het buitenland komt zijn kandidatuur voor het secretariaat-generaal van de NAVO door deze electorale blamage wellicht ook in een ander daglicht te staan. Waarom zou Rutte in den vreemde een draagvlak kunnen vinden als hij dat in eigen huis is kwijtgeraakt?
Geert Wilders is Europa’s ‘ergste nachtmerrie’, schreef Politico daags na de verkiezingen. Of ook Oekraïne bang moet zijn voor een angstdroom vanuit Nederland is de vraag. Maar dat de betrekkingen tussen Den Haag en Kyiv op de huidige voet doorgaan, is uitgesloten.