Vrijdag 23 juni begon de muiterij van Prigozjin, toen hij een video postte waarin hij de Russische legertop van leugens beschuldigde en de rechtvaardiging voor de invasie van Oekraïne verwierp. Daarna volgden er audioberichten met de aankondiging dat 'het kwaad' gestopt moest worden en dat hij aan een 'mars voor rechtvaardigheid' begon. Zijn troepen namen de stad Rostov in met het commandocentrum voor de invasiemacht, en rukten op naar Moskou. Zaterdagavond 24 juni om 20.30 was de muiterij ineens voorbij, toen Prigozjin op 230 km van de hoofdstad opdracht gaf rechtsomkeert te maken. Over deze ingrijpende gebeurtenis zijn veel berichten de wereld ingestuurd, maar over belangrijke feiten en motieven weten we nog maar weinig. Een voorlopige inventarisatie van het onbekende.
'Plannen kun je het beste stil houden'. Poster van Grey Zone, Telegram-kanaal van Wagner-sympathisanten
door de Redactie
Waar is Prigozjin?
Volgens president Loekasjenko is Jevgeni Prigozjin in Belarus. Maar de laatste beelden die (tot dinsdag) van Prigozjin zijn gezien, dateren van zaterdagavond 24 juni als hij op de achterbank van een SUV wegrijdt uit het militaire hoofdkwartier van het Russische leger in Rostov en door het raam handen geeft aan mensen die hem geluk wensen. Maandagmiddag 26 juni postte hij op zijn Telegram-kanaal een audiobericht waarin hij ontkende een staatsgreep te hebben willen plegen. Het was een mars tegen het plan om Wagner te ontmantelen, aldus Prigozjin. Waarnemers zagen via FlightRadar dat zijn privéjet vanuit Rostov naar Sint-Petersburg was gevlogen en dinsdagmorgen daarvandaan was geland op het militaire vliegveld bij Minsk in Belarus.
Heeft Prigozjin een vrijgeleide gekregen?
In eerste instantie wel. Hij kreeg zaterdagavond de garantie dat de strafvervolging die op 23 juni tegen hem was ingesteld wegens het organiseren van een gewapende opstand – strafmaat: 12 tot 20 jaar – was ingetrokken. Op 26 juni echter meldden twee Russische media – persbureau Tass en de krant Kommersant - dat volgens hun bronnen strafvervolging toch niet van de baan was. Op de televisie en in kranten werd met verontwaardiging gereageerd op de intrekking van de strafvervolging. Tenslotte waren de wapens opgenomen tegen de zittende macht en tegen Russische soldaten. Op 27 juni verklaarde de FSB alsnog dat de zaak tegen Prigozjin gesloten was. Daarover werd geen uitleg gegeven.
Later op de dag gaf Poetin ineens toe dat in tegenstelling tot wat hij jarenlang had beweerd de Wagner-groep helemaal geen privébedrijf was, maar volledig gefinancierd was door de staat. 'We hopen dat niemand iets gestolen heeft, of althans niet zoveel. We gaan dit beslist uitzoeken', zei hij, daarmee suggererend dat Prigozjin alsnog vervolgd kan worden, maar niet wegens muiterij, maar voor corruptie. Daarmee zou Poetin de reputatie van Prigozjin willen beschadigen, maar die van de militaire huurlingen intact willen houden, vermoeden analisten van de Amerikaanse denktank ISW.
Wat gebeurt er met de huurlingen?
Volgens de deal die met Prigozjin werd gesloten worden de huurlingen die hebben deelgenomen aan de opstand niet vervolgd, vanwege hun eerdere verdiensten. Degenen die niet hebben meegedaan mogen contractsoldaat worden in het reguliere Russische leger. Dat verklaarde Kremlin-woordvoerder Peskov op zaterdag 24 juni.
Twee dagen later bevestigde Poetin in zijn tweede, zeer korte televisietoespraak dat de Wagner-huurlingen niet zullen worden bestraft. ‘Het overgrote deel van de strijders en commandanten van de Wagner-groep zijn ook patriotten van Rusland, toegewijd aan hun volk en land. Ze hebben hun moed op het slagveld getoond bij de bevrijding van de Donbas en Nieuw-Rusland,' sprak Poetin. Hij maakte zelfs geen onderscheid tussen deelnemers aan de opstand en andere Wagner-soldaten. Iedereen is vrij om te kiezen of hij naar huis wil, verder wil vechten als contractsoldaat óf naar Belarus wil vertrekken.
Volgens Doema-lid Andrej Kartapolov, voorzitter van de commissie defensie, mogen Wagner-huurlingen individueel en zelfs als eenheid onder contract met het reguliere leger doorgaan. Ze hebben volgens Kartapolov niets verkeerds gedaan en daarom is er geen reden hen te vervolgen. ‘Ze hebben de bevelen van hun commandanten opgevolgd’, zei hij.
Hoeveel mannen heeft Prigozjin meegenomen?
Het is onbekend met hoeveel mannen hij vertrokken is uit Rostov. Er zou een kampement voor 8.000 Wagner-huurlingen in aanbouw zijn in Belarus, in de regio Mogiljov. Journalisten van de uitgave Vjorstka schrijven dat dit van verschillende kanten bevestigd is, onder andere door familieleden van Wagner-soldaten. Uit Rostov zouden ze naar Belarus worden overgeplaatst. Belarussische uitgaven schreven echter geen bouwactiviteiten voor een kampement te hebben gesignaleerd. Loekasjenko ontkende 27 juni dat er onderkomens voor Wagner in aanbouw zijn, maar dat indien nodig Belarus daaraan zal meewerken. Hoe dan ook, Wagner-soldaten krijgen wel degelijk de gelegenheid naar Belarus te gaan. Maandagavond verklaarde Poetin in zijn televisietoespraak over de Wagner-huurlingen: ‘Wie wil mag naar Belarus vertrekken.’
Wat gebeurt er met het Wagner-leger?
Dat is vooralsnog niet duidelijk. Soldaten van Wagner die na de deal tussen Prigozjin en het Kremlin hun ‘mars voor rechtvaardigheid’ hebben opgegeven, leken – althans voor een deel - bewapend en wel terug te keren naar hun kampementen in het zuiden van Rusland in de buurt van Krasnodar. Ze zijn op weg daarheen gespot. Het huurlingenleger zal zijn zwaar militair materieel overdragen aan het reguliere Russische leger, heeft het ministerie van Defensie op 27 juni laten weten. Het ministerie wil Wagner-huurlingen, eventueel als eenheden, opnemen in het reguliere leger. Of daarnaast Wagner als militair bedrijf, dat ook in Syrië, Libië en een reeks Afrikaanse landen actief is, blijft bestaan – daarover lijkt nog niets besloten.
Doema-lid Kartapolov is bezig met wetgeving om particuliere militaire bedrijven, waarvan Wagner de grootste is maar lang niet de enige, te reguleren. Wagner is de ‘beste gevechtseenheid’ waarover Rusland beschikt en het potentieel daarvan moet maximaal worden benut, aldus Kartapolov. ‘Waarom zou je hen verbieden?’ De leiding van Wagner is de fout ingegaan, maar daarvoor hoeven de huurlingen niet te boeten, vindt hij. ‘Hen ontwapenen en uiteenjagen is het beste geschenk voor de NAVO en de Oekraïners dat je maar kunt bedenken.’ Terwijl tijdens de gewapende muiterij reclameborden voor Wagner uit Moskou en andere steden haastig werden verwijderd, meldde Meduza dat de recruteringskantoren in het hele land maandag 26 juni weer open gingen.
Of veel Wagner-huurlingen bereid zullen zijn zich onder gezag te stellen van het ministerie van Defensie is de vraag. Onder Prigozjin waren ze keurtroepen die – anders dan contractsoldaten – goed werden uitgerust en prompt werden betaald. Onduidelijk is wat er gebeuren zal met de Wagner-huurlingen die naar Belarus vertrekken. Onder wiens commando komen ze daar en wat gaan ze doen?
Dindsdag 27 juni zei Loekasjenko dat het Belarussische leger veel kan leren van Wagner-militairen, omdat ze veel gevechtservaring hebben. 'Als hun commandanten hierheen komen en ons helpen, vertellen wat belangrijk is, dan is dat van onschatbare waarde.' Voor hun komst hoeft Belarus volgens Loekasjenko geen angst te hebben, want ze worden nauwlettend in de gaten gehouden. De Wagner-groep mag geen recruteringskantoren openen, maar Belarussen mogen zich wel als huurling door Wagner laten contracteren, zei hij.
Wat houdt de deal met Prigozjin in?
We weten alleen wat er zaterdagavond 24 juni bekend is gemaakt. In ruil voor intrekking van strafvervolging van Prigozjin en een vrijgeleide naar Belarus, persoonlijk gegarandeerd door Poetin, plus de belofte dat de Wagner-huurlingen niet worden gestraft voor deelname aan de opstand, besloot Prigozjin zijn ‘mars voor rechtvaardigheid’ te staken. Of er verdere afspraken zijn gemaakt, is niet bekend.
Prigozjin zelf liet maandag blijken dat er afspraken waren gemaakt over het continueren van de Wagner-groep binnen wettelijke kaders. Op zaterdagochtend 24 juni had Poetin in een tv-toespraak Prigozjin een verrader genoemd, die Rusland een dolkstoot in de rug toediende. Nog geen 12 uur later had Poetin zijn persoonlijke belofte gegeven dat Prigozjin niet gestraft zou worden en een vrijgeleide zou krijgen. Volgens Kremlin-propagandisten, zoals Margarita Simonjan, was het een ‘keuze tussen slecht en verschrikkelijk’. Was Prigozjin niet vrijwillig omgekeerd, dan had er bloed gevloeid tussen broeders.
Waarom liet Prigozjin zijn mannen op 230 km van Moskou omkeren?
Zelf zegt hij dat hij de opmars heeft laten stoppen toen de eerste eenheid van het Russische leger zijn artilleriegeschut in gereedheid bracht en het duidelijk was dat er veel bloed zou vloeien. ‘We wilden geen Russisch bloed vergieten. Ten tweede was onze mars bedoeld als demonstratie van protest, niet om de regering omver te werpen’, aldus Prigozjin in zijn audiobericht maandagmiddag 26 juni. Volgens hem stak Loekasjenko op dat moment de helpende hand toe en stelde een oplossing voor ‘om de Wagner-groep verder te laten functioneren op een wettige basis’.
Volgens Meduza probeerde Prigozjin, nadat Poetin hem op tv een verrader had genoemd, zelf de president te bellen, maar deze weigerde met hem te spreken. Prigozjin zou toen begrepen hebben dat hij te ver was gegaan en de kans dat zijn colonne verder kon optrekken klein was. Hoewel hij beweerde dat het halve leger bereid was hem te steunen, liepen in de praktijk nauwelijks militairen naar hem over.
Waarom kwam Prigozjin in opstand?
Prigozjin stelt zijn ‘mars voor rechtvaardigheid’ voor als een spontane actie in reactie op een raketaanval van het leger. Het staat echter niet vast dat deze aanval heeft plaatsgevonden en de muiterij lijkt goed te zijn voorbereid. Verder is eigenlijk nog niets bekend: hoe was de voorbereiding, op wiens steun rekende Wagner en wat was het einddoel? Prigozjin zelf vertelde achteraf in zijn audiobericht van 26 juni dat hij oorspronkelijk plan was om op 30 juni in colonne naar Rostov te rijden en daar het oorlogsmaterieel over te dragen aan het commandocentrum van het Russische leger.
30 juni was de deadline die minister van Defensie Sjojgoe had gesteld voor alle huurlingen van particuliere militaire bedrijven om zich onder gezag te stellen van het reguliere leger. Volgens Prigozjin wilde hijzelf dit net zomin als zijn mannen, omdat ze geen enkel vertrouwen hadden in de kwaliteit van de legerleiding. Er is nog onderhandeld over alternatieven, maar toen dat niets opleverde, besloten ze te gehoorzamen en hun materieel overdragen, zo beweerde hij.
Maar zonder enige aanleiding werd een kampement van Wagner door het leger met een raket bestookt en openden helikopters het vuur, waardoor naar Prigozjins zeggen ‘ongeveer 33 Wagner-strijders’ om het leven kwamen. Daarop besloot Prigozjin direct naar Rostov op te trekken. Zijn enige doel was naar zijn zeggen de opheffing van de Wagner-groep tegen te houden en minister van Defensie Sjojgoe en bevelhebber van de invasiemacht Gerasimov af te zetten en te laten vervangen tot competente militairen.
Waarom ontmoette Wagner geen weerstand?
Waarnemers hebben zich erover verbaasd dat de opstandelingen zonder enig probleem de stad Rostov konden innemen en ook het 500 km noordelijker gelegen Voronezj konden passeren, nadat de Wagner-militairen een luchtaanval hadden afgeslagen. Daarbij hebben de muiters één vliegtuig en zes helicopters neergehaald. Alle 13 tot 15 bemanningsleden zijn omgekomen. Ze werden door Poetin achteraf geëerd voor hun trouwe inzet.
Prigozjin kon moeiteloos het commandocentrum van de invasiemacht in Oekraïne in Rostov bezetten en zat daar ontspannen te overleggen met twee hoge Russische militairen. Vervolgens konden zijn troepen, naar verluidt 4.000 man, ongehinderd doormarcheren tot vlakbij Moskou. Werd er geen bevel gegeven hem tegen te houden in de hoop een compromis te bereiken of bleven de militairen passief toekijken?
Prigozjin zelf vond het een bewijs dat Rusland slecht beschermd was, zo zei hij zonder ironie in zijn boodschap van 26 juni. Naar Rostov en Moskou werden strijders van warlord Kadyrov gestuurd om een einde aan de muiterij te maken. Zij hebben niet in actie hoeven komen, omdat de muiterij toen al voorbij was. Waarom noch het leger, noch de Nationale Garde of speciale troepen zijn ingezet, is niet opgehelderd.
Dinsdag 27 juni hield Poetin een ceremonie in het Kremlin met 2.500 soldaten en leden van de Nationale Garde om ze te bedanken voor hun inzet, waardoor er geen bloedvergieten heeft plaatsgevonden. 'Jullie hebben in feite een burgeroorlog voorkomen, jullie hebben correct en gecoördineerd gehandeld en jullie trouw bewezen aan het Russische volk en de militaire eed.' Bij de ceremonie was minister van defensie Sjojgoe aanwezig. Het hoofd van de Nationale Garde, Zolotov, zei dat de Wagner-colonne zo gemakkelijk kon doorlopen naar Moskou, omdat zijn troepen en die van andere veiligheidsorganen zich rond de hoofdstad hadden geconcentreerd. Zolotov was naar zijn zeggen voortdurend in contact met Poetin en er bestond geen enkel gevaar dat Prigozjins mannen Moskou konden innemen.