Eind 2019 ontstond een schandaal rondom taalkundige Gasan Guseynov, die op zijn Facebook de Russische taal van het Poetin-tijdperk 'de taal van de beerput' had genoemd. De ethische commissie van de prestigieuze Hogere Economische School waar hij doceerde verzocht hem zich publiekelijk te verontschuldigen 'voor bewuste verspreiding van ondoordachte en onverantwoordelijke uitspraken', die de school reputatieschade berokkenden. Guseynov weigerde en werkt inmiddels niet meer bij de instelling. Zelfs Poetin liet zich uit over de 'oorlog tegen de taal', ingezet door 'lompe Russofoben'. Hieronder analyseert Gasan Guseynov de vier sleutelwoorden van het Poetin-tijdperk.
Taalkundige Gasan Guseynov (foto Open Universiteit)
door Gasan Guseynov
Ik bestudeer al dertig jaar politieke retoriek. Aan het eind van 2019 was ik zo onvoorzichtig de publieke taal van het Poetintijdperk 'de taal van de beerput' te noemen, waarop de persoon aan wie dit tijdperk zijn naam ontleent zo beledigd was, dat hij mij zelfs voor een of andere 'Russofobe holbewoner' uitmaakte. Een van zijn vertrouwelingen, die zich verstopt achter de bijnaam 'Hamster', probeerde in de winter van 2019 mijn kennissen, die toen belangrijke posten bekleedden in onderwijs- en academische instellingen, over te halen om 'weerstand te bieden aan de arrogante hater van onze grote en machtige taal, die te ver is gegaan'. Een van mijn kennissen vertelde me een half jaar later dat hij zijn afwijzing van het voorstel van de Hamster motiveerde met de goede oude woorden van Toergenjev: 'Nee, hij houdt niet van die grote en machtige taal. Maar alleen omdat hij houdt van onze grote en vrije taal'.
Deze kameraad is nu niet meer onder ons, en ik zal zijn naam niet noemen: laat mijn correspondentie met hem tezijnertijd maar dienen als bevestiging van mijn woorden. Maar nu donkere wolken zich samenpakken boven de hoofden van vele Russen, schrijf ik misschien voor het eerst in deze twee decennia een eerbetoon aan waarheid en vrijheid met dit spraakportret van de president van Rusland. Nu het derde decennium van de Russische post-Jeltsin staat is aangebroken, smaken immers ook diegenen die met hun bazen beledigd waren over mijn 'beerput'-opmerking het wonder van de bevrijding van de vloek.
In een paar weken tijd rond de jaarwisseling van 2021 zijn de vier sleutelwoorden van ons tijdperk onthuld, en nu kan iedereen de vier poten van de tsarentroon zien. Helaas ben ik geen kunstenaar en geen meubelmaker en kan ik ze niet uittekenen voor de lezer. Misschien zal de monarchie nog langer voortduren en gaat zij ooit zelfs een andere taal spreken met haar onderdanen, maar dat is reden te meer om de belangrijkste verbale pijlers van de twee decennia van de 21ste eeuw nu meteen te benoemen.
De eerste poot: verticaal van de macht
De eerste poot van de tsarentroon bestaat uit de politieke kernwoorden van het regime. Niet zijn meerduidige gezegden, maar zijn sterke directe bezweringen. Laten we het woord 'Rusland' (Rossia) buiten beschouwing laten. Dat heeft veel betekenissen – het is én de naam van een land, én van een bank, die op zijn beurt de naam van een verzekeringsbedrijf op de Loebjanka heeft gekopieerd waar al meer dan honderd jaar tsjekisten wonen [het vroegere verzekeringsgebouw aan het Loebjankaplein huisvest sinds de Oktoberrevolutie Ruslands geheime dienst, ooit de Tsjeka, nu de FSB. Tsjekist is de geuzennaam voor geheim agent - red.].
Ook Poetins tegenstanders spreken overigens over Rossia. Aleksej Navalny heeft het prachtige 'Rusland van de toekomst' opgepikt bij Aleksandr Herzen [filosoof en denker die bekend staat als de 'vader van het Russische socialisme - red.]. En zelfs de op een brug vermoorde democraat en liberaal Boris Nemtsov dacht na over de tsarenmacht en keurde Jeltsin precies om die reden goed: 'Hij lijkt op een tsaar'.
Maar de belangrijkste begrippen, waarmee Poetin zijn eerste decennium inging, waren soevereiniteit en de verticaal van de macht. 'De versterking van de verticale macht' werd afgekondigd in februari 2000, toen zeventien locale vertegenwoordigers van de president in de regio uit hun ambt werden ontzet. Twintig jaar later is duidelijk wat de president en zijn adviseurs toen voor ogen hadden: de absolute macht van een soeverein die zichzelf vereenzelvigd heeft met de staat en het land. In de eerste twintig jaar van de 21ste eeuw hield de Russische Federatie de facto op een republiek te zijn en heeft ze zich teruggetrokken uit bondgenootschappelijke relaties met de leidende wereldmachten.
De platvloerse toon is gezet door Poetin zelf, met zijn uitspraak 'door de plee spoelen'
Hoe zit het dan met termen als 'federalisme' en 'federale regio’s'? Hoewel de vertegenwoordigers van de centrale macht (de gouverneurs) in Moskou nog steeds federalen worden genoemd, is het federalisme zelf nou juist met succes geliquideerd: het Russische volk en de federale regio's hebben hun hele bescheiden soevereiniteit overgedragen aan het topje van de machtsverticaal.
In januari 2021 moeten we constateren dat het staatshoofd al het hele jaar in een onbekend toevluchtsoord verblijft, wat hem bij tegenstanders van het regime zelfs de beledigende bijnaam 'bunkeropa' opleverde. Een vulgaire bijnaam, zeker, maar die platvloerse toon is gezet door Vladimir Poetin zelf, die zijn troon stoelde op de verbale poot nummer twee: 'door de plee spoelen'.
Poot twee: door de plee spoelen
Sinds Poetin (toen nog premier) de zinsnede 'Als we ze op de wc pakken, dan, excuseer, spoelen we ze door de plee!' voor het eerst publiekelijk uitsprak [de aanleiding was een bomaanslag door Tsjetsjeense terroristen - red.] is deze taal niet langer alleen voor terroristen gebruikt. Ze is nu ook in zwang geraakt in het dagelijkse leven: de sterken spoelen de zwakkeren door, de gewapenden de ongewapenden, de astronauten de aardbewoners. Deze platvloerse houding is de afgelopen twintig jaar de huisstijl van het voltallige Russische leiderschap geworden.
In februari 2020 nam de belangrijkste Russische televisiezender een groot interview op met Poetin door journalist Andrej Vandenko. Het werd uitgezonden in oktober 2020. Commentator Irina Petrovskaja schreef daarover in de Novaja Gazeta: 'Toen Vandenko verifieerde over welke van zijn twee dochters de president sprak, kreeg hij de wind van voren: "Wat boeit dat?" Toen de interviewer daarop ongemakkelijk kuchte, beet het staatshoofd hem toe: "Zit niet zo te knorren!" Zo vermaande Poetin een toonaangevende journalist van het belangrijkste informatiekanaal van het land. De uitspraak werd direct een meme, naast alle andere bekende memes die zich tijdens de twee decennia van zijn leiderschap helaas hebben opgestapeld.’
Het volk zag in die pleeborstel van Gelendzjik de kozakkenknots en de tsarenscepter van de afgelopen twee decennia
Een lange lijst van 'helaas bekende memes': dat is precies de stijl van dit tijdperk, die alle belangrijke propagandisten van het regime zich inmiddels eigen hebben gemaakt en hebben versterkt in de media, van Vladimir Solovjov tot Artjom Sjejnin die hun emmers vol drek naar de studio van het staatstelevisiekanaal hebben gebracht.
Het is dan ook geen verrassing dat de laatste sculpturale belichaming van de tweede poot van de tsarentroon een wc-borstel uit Poetins paleis op Kaap Idokopas bij Gelendzjik is geworden: het diepe volk kun je niet voor de gek houden, en dat volk zag in die borstel de kozakkenknots en de tsarenscepter van de afgelopen twee decennia.
Poot drie: het diepe volk
Dat is de derde poot van de tsarentroon van het Poetin-tijdperk: het diepe volk. Het diepe volk beschikt over drie eigenschappen: het stijgt normaliter niet vanuit de diepte naar de oppervlakte, het vraagt nergens om en het stelt geen overbodige vragen. De gezichten van het diepe volk zijn niet te onderscheiden vanonder hun helmen. Het belangrijkste communicatiemiddel van het onzichtbare volk is de knuppel. Wanneer de 'verticaal van de macht' het wil, staat de gehelmde op om de soeverein te beschermen.
De politieke leus 'het diepe volk' is niets anders dan een eufemisme voor het oude boze fascisme: de alom geliefde leider wendt zich tot de strijders van Viktor Zolotov [Poetins vroegere lijfwacht, nu baas van zijn Nationale Garde die 350.000 troepen telt - red.] of Jevgeni Prigozjin [Poetins klusjesman, cateraar, organisator van de 'trollenfabriek' en van het huurlingenleger Wagner dat vocht van de Donbas, via Syrië tot in Centraal Afrika - red.] voor hulp. In het binnenland vechten hun mannen tegen de liberalen, in het buitenland tegen het verrotte Westen.
Het belangrijkste communicatiemiddel van het diepe gehelmde volk is de knuppel
Nummer vier: Spoetnik
De vierde verbale poot van de tsarentroon – de mooiste en waardigste van de 'Russische wereld' – heeft de propaganda speciaal bedacht voor het Westen. Qua allure is die term slechts vergelijkbaar met het belangrijkste Russische woord uit de Sovjettijd, 'De Oktoberrevolutie', waarvoor tallozen zelfs in derdewereldlanden Russisch gingen leren. Maar voor een monarchistisch regime staat 'revolutie' gelijk aan de dood en dit werd de afgelopen twintig jaar dus ook het meest gehate woord.
Is er een ander bruikbaar woord uit het verleden? Ja! Het beste Russische woord van de twintigste eeuw, dat de volksdromen over de technische superioriteit van Rusland combineerde met de ideologie van het socialisme, was het woord spoetnik [letterlijk Metgezel, Reisgenoot, de naam van het bekendste Russische ruimteschip - red.]. Vanaf 1957 is dit woord miljarden keren de planeet overgevlogen en het is doorgedrongen tot de woordenboeken van de wereldtalen.
En nu is dit woord verbonden met een van de nieuwste dromen van de mensheid: een vaccin tegen het coronavirus. Het is niet uitgesloten dat ook deze nieuwe betekenis van het prachtige Russische woord inderdaad in de toekomstige woordenboeken van de wereldtalen terecht komt als een vers symbool van de prestaties van de Russische wetenschap. Maar vooralsnog staat een ander prachtig Russisch woord dit in de weg: novitsjok. Ook de bijnaam van dit Sovjet-Russische chemische wapen zal als Russisch leenwoord in de woordenboeken van de wereld terecht komen, maar dan als leenwoord van het Poetin-tijdperk.
Vooralsnog staat het gifgas novitsjok het prachtige woord voor het vaccin Spoetnik in de weg
Vier vocabulaires, vier politieke lijnen. Soevereiniteit en de machtsverticaal staan voor de breuk met de republiek en het herstel van de monarchie, het diepe volk voor het steunen op brute kracht, 'door de plee spoelen' is een statement dat een politieke stijl bekrachtigt en voor wie niet goedschiks instemt met de machthebbers staat de novitsjok klaar. Het zijn eerder de vier ruiters van de Apocalyps dan de vier poten van een leunstoel…
En u vraagt nu: hoe kan dat allemaal?
Het antwoord is simpel: gedurende meer dan twintig jaar leiderschap is de monarch niet één keer een rechtstreekse open dialoog met een van zijn politieke tegenstanders aangegaan. Sommige tegenstanders zijn fysiek van de aardbodem verwijderd, anderen zijn ver weggejaagd. Zo heeft zijn politieke vocabulaire zich ontwikkelt tot een gesprek met zichzelf: wc-borstel, knuppel, spoelbak – de machtsverticaal is bescheiden qua ideeën. Kan de waarheidslievende en vrije Russische taal haar grote en machtige dubbelganger ontmaskeren? Die vraag zal beantwoord worden in een nieuw tijdperk.
Gasan Gusejnov is expert in klassieke filologie en Russische taal, hoogleraar aan de Vrije Universiteit (Moskou) en columnist bij Radio France International. Hier is de tekst in het Russisch. Vertaling: Nicky Hoornweg.
Nicky Hoornweg is masterstudent Linguistics (track Russisch Vertalen) aan de Universiteit van Amsterdam.