de russische burger In de zuidwestelijke provinciestad Orjol werkt Nadezjda Grinjova als zangdocente en koorzangeres. Aanvankelijk ambieerde ze een carrière als operazangeres. Nadezjda vertelt waarom die droom niet doorging en hoe zij geïnteresseerd raakte in politiek. ‘Ik ben politiek bewust, maar als het op daden aankomt, dan zit ik voornamelijk op de bank en op Facebook.’
Zangdocente Nadezjda Grinjova: 'Ik droomde ervan om operazangeres te worden.' Foto's Wabke Waaijer
door Wabke Waaijer
Door de sneeuwstorm maakt Orjol een verlaten indruk als Nadezjda (1971) mij ’s middags van de trein haalt. De goederenwagon met de tank erop aan de overkant van het station is niet te missen. Dit militaire monument is afgelopen zomer neergezet ter nagedachtenis aan de spoorwegmedewerkers die 75 jaar geleden meehielpen om de stad te bevrijden van de Duitse bezetter. Maar de tank kan Nadezjda niet bekoren. ‘Tegenwoordig lijkt het alsof we alleen maar militaire overwinningen hebben om trots op te zijn’, zegt ze weemoedig.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog is Orjol gebombardeerd. ‘De stad is bezet geweest en er is veel gevochten.’ Dat wat er nog over is aan historische gebouwen wordt volgens Nadezjda slecht onderhouden. ‘Oude gebouwen worden aan hun lot overgelaten waardoor ze niet meer te redden zijn. Ze worden gesloopt en dan komen er hoge flats voor in de plaats.’
Rode stad
Orjol staat bekend als een zogenaamde ‘rooie stad’, vertelt Nadezjda. De huidige en de vorige gouverneur waren beiden lid van de Communistische Partij (KPRF). ‘Zelfs als ze niet lid zijn van de KPRF dan zijn het wel voormalige communisten. Kortom, de Sovjet-Unie is hier nooit weggeweest.’
Dat het communisme nog voelbaar is merk je volgens Nadezjda aan het gebrek aan ondernemingszin. Met de marsjroetka (stadsbusje) passeren we de in 1937 gebouwde bioscoop Rodina. ‘Deze bioscoop is gebouwd in de stijl van het constructivisme. Je zou er iets leuks van kunnen maken, nu raakt hij in verval.’
Veel fabrieken zijn na de sovjet-tijd dichtgegaan en volgens Nadezjda is daar weinig voor in de plaats gekomen ‘behalve winkelcentra’. Zij wijst naar één van de fabrieken waar nog wel activiteit is. ‘Mijn vader werkte daar vroeger als metaaldraaier.’
‘Orjol heeft iets treurigs’, zegt Nadezjda lachend. ‘Eind november vierde de stad de tweehonderdste verjaardag van de wereldberoemde schrijver Toergenjev. Wat er georganiseerd werd was goedkoop en oninteressant. Ze hadden het geld beter kunnen uitgeven aan de renovatie van het huis waarin Toegenjev de heldin uit zijn roman Liza situeerde.’ Al moet Nadezjda erkennen dat Toergenjevs landgoed buiten de stad wel mooi wordt opgeknapt.
Waarom vertrekt u niet naar Moskou?
‘Ik heb wel dromen gehad maar niet de kracht. Dit jaar ben ik weggegaan bij het kamerkoor van de Staatsfilharmonie van Orjol. Als ik alleen was geweest en niet voor mijn vader hoefde te zorgen, dan was ik waarschijnlijk in Moskou naar iets nieuws op zoek gegaan. Ik woon samen met mijn vader. Hij is 78 en slecht ter been, hij kan al een paar jaar het huis niet uit. Zichzelf wassen en aankleden lukt hem nog, maar ik kook voor hem. Mijn moeder is elf jaar geleden overleden. Mijn vader is al een jaar of zeven ziek. De situatie is niet anders.’
'Ik had al twee of drie keer getrouwd moeten zijn, kinderen en kleinkinderen moeten hebben'
En een verzorgingshuis is geen optie?
‘Helemaal niet aan de orde. Bij ons is het niet gebruikelijk om je ouders weg te sturen. Dat is alsof je je kind in een weeshuis stopt. Alleen als je helemaal niet voor je ouders kunt zorgen of als iemand helemaal alleen is, wordt voor een tehuis gekozen.’
U bent niet getrouwd?
‘Nee, wat dat betreft ben ik helemaal geen typische Russische vrouw! Ik had al twee of drie keer getrouwd moeten zijn, kinderen en kleinkinderen moeten hebben. Als je hier niet op tijd trouwt, dan is het te laat en op tijd trouwen betekent heel jong trouwen. En ja, we hebben meer vrouwen dan mannen.’
Kerkkoren
U bent vocaliste en zangdocente?
‘Ik heb solozang gestudeerd aan het conservatorium in Rostov aan de Don. Ik wilde eigenlijk operazangeres worden maar dat is niet gelukt. Je moet een stalen gezondheid en een stalen wil hebben om dat te bereiken. Ik was een succesvolle student op het conservatorium. Die droom heb ik dus wel even gekoesterd. Maar toen ik in 1997 afstudeerde was het leven erg moeilijk in Rusland. Ik had materiële steun nodig om een operacarrière in Moskou te kunnen beginnen. Zonder geld was het niet mogelijk om daar iets te huren. Daarom ben ik terugkeerd naar mijn ouders in Orjol zodat ik bij hen kon wonen.’
‘Ik heb hier jarenlang als soliste gezongen bij een folklore orkest. Dat was erg leuk maar wel onbetaald. Dus mijn werk werd eigenlijk mijn hobby. Nu zing ik in twee kerkkoren. Bijna alle muzikanten in Orjol verdienen zo bij in de kerk. Dat levert tenminste geld op. Met het ene koor zing ik gedurende gewone kerkdiensten en met het andere koor treden we ook nog op voor de stad ter ere van speciale gelegenheden.’
U wordt dus betaald door de Russisch Orthodoxe kerk?
‘Ja. Zelf ben ik niet gelovig maar ook geen strenge atheïst. Ik vind het fijn om tijdens een dienst te zingen, een kaarsje aan te steken. Mijn broer is twee jaar geleden overleden en mijn moeder is al langer geleden gestorven. Dat is moeilijk maar de rituelen voor de overledenen helpen me.’
Zangles aan acteurs
Verder werkt u als zangdocente op een staatsacademie voor regisseurs en acteurs?
‘Ja, dat doe ik al zeventien jaar omdat het interessant is. Voor het geld hoef ik het niet te doen want ik krijg daar maandelijks 3500 roebel (een kleine €50) voor tien lesuren per week. Sinds vier jaar mag ik de acteurs zangles geven, dat is fantastisch. Zij hebben veel zangtraining nodig en we studeren leuke stukken in. Daarnaast geef ik ook nog twintig uur per week zangles op een creatieve school voor kinderen. Daar verdien ik ongeveer 11.000 roebel (kleine €150) terwijl ik daar twintig uur per week werk en dan is de voorbereiding niet meegerekend.’
Hoeveel verdient u momenteel in totaal?
‘Afgelopen maand was het ruim 20.000 roebel (€300). Op dit moment gaat alles op aan het levensonderhoud. Mijn salaris is min of meer stabiel. Vorige week was ik ziek, dan verdien ik gelijk minder, omdat de kerk natuurlijk niet doorbetaalt als je ziek bent. Bij de overheidsinstituten krijg ik wel gedeeltelijk doorbetaald als ik een doktersbriefje kan tonen. Maar je moet vooral niet ziek worden en gewoon werken!’
'Mijn werk is interessant, ik hoef niet in de kou op straat te staan. Dus het is zo slecht nog niet.’
Tot voor kort zong u in het kamerkoor van de staatsfilharmonie in Orjol. Waarom bent u daar weg?
‘Daar heb ik bijna twintig jaar gewerkt. Ik ben er afgelopen voorjaar weggegaan nadat mijn relatie met de leiding zo slecht was geworden dat het niet meer te doen was. Ik vond dat die leiding zich te grof opstelde naar de ondergeschikten. Maar verder had ik het daar echt naar mijn zin, dus het was een klap om die baan te verliezen. We gingen op tournee door Rusland maar traden ook op in Frankrijk. Bij het kamerkoor verdiende ik bovendien veel beter. Ik kon geld opzij leggen. Ik ging in de zomer naar Bulgarije op vakantie, ik liet mijn keuken renoveren.’
Hoe is uw inkomen in vergelijking met anderen in Orjol?
‘Het is niet weinig. Er zijn mensen die veel zwaarder en veel minder aangenaam werk doen dan ik en hetzelfde verdienen. Die zitten bijvoorbeeld de hele dag achter de kassa. Dan word je gek. Ik doe geen zwaar werk. Maar, ik werk wel op vier verschillende plekken waardoor ik me elke dag moet haasten van de ene naar de andere kant van de stad. Maar mijn werk is interessant, ik hoef niet in de kou op straat te staan en zit warm binnen. Dus aan de ene kant kan ik klagen, maar aan de andere kant is het zo slecht nog niet.’
'Als ik niet zo’n luchthartig karakter had, zat ik waarschijnlijk al lang te treuren'
Het gemiddelde inkomen in Orjol is €400 tegenover €700 in Moskou. Is het leven goedkoper dan in de hoofdstad?
‘Restaurants en cafés zijn hier toegankelijker dan in Moskou. Een kaartje voor het openbaar vervoer kost hier maar zeventien roebel (€0,22) en in Moskou het dubbele. Maar de prijzen in gewone supermarkten zijn over het algemeen niet echt lager dan in Moskou, al verschilt het per product, melk is hier dan weer wel goedkoper. Een kaartje voor het theater kost slechts 300 roebel (€4). Maar als iemand maar 15.000 roebel (€200) per maand verdiend is het ook niet weinig.’
Hoe zit het met de werkgelegenheid in Orjol?
‘Ik ben er zelf tegenaan gelopen hoe moeilijk het is om werk te vinden. Veel keuze is er niet. Er zijn veel banen waar het salaris zo laag is dat je er niet van kunt rondkomen, een soort verborgen werkloosheid. Bovendien bezuinigt men de laatste jaren overal op personeel. En als er een vacature vrijkomt, dan wordt er vaak eerst geprobeerd om kennissen aan te nemen.’
Hoe beoordeelt u uw leven?
‘Als ik niet zo’n luchthartig karakter had, zat ik waarschijnlijk al lang te treuren! Als ik ga nadenken over hoe mijn leven er over tien jaar uit zal zien, kan ik niks goeds bedenken. Het wordt waarschijnlijk nog moeilijker met werk omdat ik afhankelijk ben van mijn stem en die kan verouderen. Maar mijn stem is voorlopig nog goed en als je geluk hebt, zing je op je zeventigste nog steeds.’
Waar kunnen de studenten die u opleidt gaan werken?
‘Orjol heeft vier theaters als je het poppentheater meerekent. Theater ‘De Vrije Ruimte’ is echt heel goed. Maar de vorige artistiek leider is daar een jaar geleden weggegaan. Onder zijn leiding werden daar redelijk gewaagde stukken opgevoerd. Hij werkte altijd met jonge acteurs maar sinds zijn vertrek is het theater veranderd. Waar onze acteurs terecht kunnen is onzeker, sommigen proberen het in Moskou.’
Zelfcensuur
Wat kunt u zeggen over de vrijheid in de kunst?
‘Ik denk dat die begrensd is. De zelfcensuur doet haar werk. Mensen beperken zichzelf, zeker in de provincie. Mensen zijn hier over het algemeen conservatiever want als je je baan kwijtraakt, zul je niet zo snel ergens anders iets nieuws vinden.’
'De zuurstoftoevoer wordt heel langzaam afgeknepen en het lijkt alsof de jeugd eraan went'
Wie is er conservatief, de overheid of de samenleving?
‘De samenleving is conservatief. Men gelooft wat men van bovenaf zegt. Het aantal mensen dat gelooft wat er op televisie verkondigd wordt, neemt niet af. Zelfs de jongere generatie is besmet door dat conservatisme. Jongeren houden er rekening mee, ze zijn eraan gewend hoewel ze geen televisie kijken.’
Tot welke generatie behoort u?
‘Ik ben opgegroeid in de jaren van de perestrojka toen je ineens over alles kon praten. De kinderen van nu hebben die explosie van de perestrojka niet meegemaakt. Alles ging toen heel snel, ineens gingen de archieven open, je kon alles lezen, alle films werden getoond. Dat waren de jaren 1986-1988, ik was toen vijftien, zestien jaar. De teugels worden nu heel geleidelijk weer aangehaald, de zuurstoftoevoer wordt heel langzaam afgeknepen en het lijkt alsof de jeugd eraan went, maar misschien ben ik de enige die dat zo voelt.’
Breuklijn 2014
Spreekt u er weleens over met generatiegenoten?
‘Tot het beruchte jaar 2014 had ik een heel normale verhouding met mijn collega’s op het werk. Maar in 2014 merkte ik plotseling dat ik zo erg afweek van andere mensen, dat ik gewoon bang werd om met ze te praten. Op het werk ontstonden wilde, enge discussies, zelfs op de theateracademie bij de intelligentsia, bij de muzikanten, iedereen koos daar de kant van de regering. Toen heb ik mezelf aangeleerd om niet meer deel te nemen aan zulke gesprekken en gewoon weg te lopen als iemand ergens over begint. Maar dat zijn dus mensen van mijn generatie of iets ouder. Ze zijn vol vreugde weer teruggekeerd naar het sovjet-bewustzijn. Ja, misschien hebben ze de Sovjet-Unie wel nooit achter zich gelaten.’
Hoe komt het dat u afwijkt van de anderen?
‘Ik was een typisch sovjet-kind. Ik geloofde dat Amerika ons wilde aanvallen. Mijn hele jeugd was ik bang voor Amerika! Misschien komt het doordat ik heel veel heb gelezen. Dat draagt immers bij tot het onafhankelijk denken. Ik las alles wat ik in handen kreeg. Russische klassiekers en buitenlandse literatuur zoals Balzac.’
‘Je wilt iets doen, voor zover je de moed hebt. Het is goed om te laten zien dat er ook mensen zijn die iets anders willen’
In hoeverre zijn mensen bang om over politiek te praten?
‘In 2014 gebeurde het nog wel dat iemand in de marsjroetka iets zei over de oorlogssituatie in Oekraïne. Maar een jaar later hoorde ik zulke gesprekken niet meer. Iedereen houdt zijn mond hoewel men bij ons in principe graag over alles praat. Maar als iemand plots ergens over begint, dan wordt zo’n gesprek door anderen niet ondersteund. Het komt weleens voor dat iemand zich bijvoorbeeld ontevreden uitlaat over de prijzen. Dan blijft de rest of goedkeurend, of afkeurend zwijgen. Maar men blijft zwijgen. Niemand durft op te staan.’
Op Facebook spreekt u zich uit voor de vrijlating van de Oekraïense cineast Oleg Sentsov die in Rusland gevangen zit. Bent u actief met politiek bezig?
‘Alleen op Facebook. Ik ben politiek bewust, maar als het op daden aankomt, dan zit ik voornamelijk op de bank en op Facebook. Soms ga ik naar een demonstratie maar in principe alleen als die door de autoriteiten is toegestaan. De laatste keer dat ik deelnam was op de dag van de regionale verkiezingen. Toen had Navalny opgeroepen om te protesteren tegen alles.’
Waarom neemt u deel aan zulke acties?
‘Je wilt iets doen, voor zover je de moed hebt. Het is goed om te laten zien dat er ook mensen zijn die iets anders willen.’
Bent u uw hele leven al geïnteresseerd geweest in politiek?
‘Dat is iets van de laatste jaren. Gedurende de perestrojka en de jaren negentig had ik het gevoel dat het land zich in de goede richting ontwikkelde. De glasnost en alles, dat was helemaal mijn ding. Ik had niet het gevoel dat ik ergens voor moest strijden. Toen begonnen de jaren 2000, ik was er niet zo mee bezig wat er gebeurde. Ik ben pas laat internet gaan gebruiken en Facebook pas sinds de laatste jaren. Ik ging maar verder met boeken lezen over het oude Egypte! In 2008 heb ik de televisie uitgezet omdat tv-kijken me ging tegenstaan. Ik keek niet meer naar het nieuws dus moest ik op een andere manier aan informatie komen. Zo is het internet langzaam mijn leven ingerold.’
Ivan de Verschrikkelijke
En u heeft zich twee jaar geleden actief verzet tegen de plaatsing van een standbeeld?
‘Ja, eventjes was ik heel actief! Orjol is in 1566 op bevel van Ivan de Verschrikkelijke (1530-1584) gesticht en daarom zou hij een prominente plek in de stad verdienen. Maar ik werd gek toen ik hoorde dat ze een standbeeld van Ivan de Verschrikkelijke voor theater De Vrije Ruimte wilden plaatsen. Ivan de Verschrikkelijke was namelijk een tiran. Mensen die hem waarderen, vinden ook dat Stalin een held was. Tegenwoordig is er weer behoefte aan een sterke leider. Maar die argumentatie klopt niet helemaal, want Ivan de Verschrikkelijke was geen sterke leider. Hij heeft Rusland in de duisternis gestort. Onder hem verloor Rusland de Lijflandse oorlog [1558-1583 – red.] en op zijn bevel werden duizenden inwoners van Veliki Novgorod gedood [bloedbad van 1570 – red.].’
Nadezjda Grinjova op het plein waar beeld van Ivan de Verschrikkelijke was gepland
Maar uiteindelijk is het standbeeld op een andere plek neergezet…
‘Ja. Vooral dankzij onafhankelijke media die over het schandaal begonnen te schrijven. De autoriteiten wilden het standbeeld heel stilletjes plaatsen maar Potomski, de vorige gouverneur, heeft een stap terug moeten doen. In 2014 dacht ik dat ik de enige was die zo ingewikkeld in elkaar zat. Maar sinds die actie tegen dat standbeeld weet ik dat er in Orjol mensen zijn die veel actiever betrokken zijn bij alles dan ik.’