Op het eerste stalinistische showproces, in 1930, stonden leden terecht van de 'Industriële Partij' die sabotagedaden zouden hebben gepleegd tegen de jonge Sovjet-staat. De Russische filmer Sergej Loznitsa reconstrueerde het proces op basis van fascinerend historisch archiefmateriaal. Alles zat erin: de eindeloze zelfbeschuldigingen, de schuimbekkende aanklager, het onvermijdelijke vonnis: executie. Raymond van den Boogaard sprak in Amsterdam met de cineast over zijn IDFA-film The Trial.
Getuige Osadtsji wordt verhoord in Stalins eerste showproces, tegen de 'saboterende' leden van de fictieve 'Industriële Partij' (1930)
'Het was de genese van het openbare politieke proces, waarin de beklaagden misdaden die ze niet hadden begaan volmondig bekenden,' zegt cineast Sergej Loznitsa (54). Zijn documentaire The Trial over het showproces tegen de Prompartija (de Industriële Partij) heeft op IDFA, het internationale documentaire filmfestival in Amsterdam, zojuist zijn Nederlandse première beleefd.
'Met dit proces in 1930 slaagde Stalin er voor het eerst in macht uit te oefenen met toneel-methoden. De vervalsing werd de realiteit. Je zou het ook de uitvinding van fake news kunnen noemen. Daarna kon de stalinistische terreurmachine echt aan het werk.'
The Trial bestaat geheel uit origineel filmmateriaal, gedraaid in de rechtszaal. Twee uur lang zie je hoe negen beklaagden, ingenieurs en deskundigen uit de industrie, bekennen hoe zij de Sovjet-economie jarenlang hebben gesaboteerd. Zij zeggen dat te hebben gedaan als leden van de clandestiene 'Industriële Partij', afgekort Prompartija, in samenzwering met de Franse premier Poincaré en allerlei buitenlandse geheime diensten, met als uiteindelijke bedoeling de Sovjet-fabrieken terug te geven aan de voorrevolutionaire eigenaren.
Hypnotiseur Orlando
De beschuldigingen waren geheel uit de duim gezogen – naar wordt aangenomen door Sovjet-leider Josef Stalin zelf. Alle beklaagden die voor de rechtbank aan het woord komen, bekennen echter volmondig en geven tal van nadere bijzonderheden over hun wandaden ten beste. Omdat ze gemarteld waren misschien, zoals vaststaat over de latere showprocessen van 1937 en 1938 in de Sovjet-Unie?
'Uit de film kun je dat niet opmaken. Maar de voorbereiding van de verdachten door de geheime dienst, destijds OGPU [acroniem voor Verenigde Politieke Afdeling van de Staat - red.] geheten, had wel een jaar geduurd. Alles was grondig voorbereid en ingestudeerd. De schrijver Varlam Sjalamov, die het proces overigens zelf twee dagen had bijgewoond, heeft later in zijn verhaal Boekinist [De boekverkoper] de ontmoeting beschreven met iemand die wist hoe dit soort processen in de jaren dertig werden voorbereid. Bepaalde medicijnen zouden een rol hebben gespeeld, alsmede de hypnotiseur 'Orlando' die zijn carrière in het circus had verruild voor eentje bij de geheime dienst. Misschien is dat waar, ik weet het niet.'
Openbaar aanklager Krylenko (rechts) viel een paar jaar later zelf ten prooi aan een showproces
Loznitsa wilde aanvankelijk een algemenere film maken over de geschiedenis van politieke processen in de Sovjet-Unie. 'Daarvan bestaan veel opnamen, al uit de jaren twintig, de laatste uit 1940. Daarna waren zulke processen niet meer openbaar,' zegt de regisseur. Speurend in de inventarissen van het Russisch Staatsarchief voor Film en Foto (RGAKFD) in Krasnogorsk vond zijn assistent uren nimmer vertoonde opnamen van het Prompartija-proces, met synchroon geluid. Die zijn in de rechtszaal gedraaid door de Russische filmmaker Jakov Posjelski, die er destijds ook de propagandafilm Dertien dagen van ruim dertig minuten uit heeft gemonteerd en vertoond.
'Het materiaal van Posjelski is zó interessant dat ik heb besloten om een aparte film over alleen het proces tegen de Prompartija te maken,' zegt Loznitsa in Amsterdam. Het resultaat is ook vandaag nog uitermate pijnlijk om te zien. Voor het merendeel oudere heren zeggen het lesje over hun wandaden op en vragen de rechtbank en de arbeidersklasse berouwvol om vergeving voor hun imaginaire misdaden.
Niet elke beklaagde is echter een even begaafd acteur: soms stokt het verhaal door zenuwen, of raakt de beklaagde in de war als de president van de rechtbank iets vraagt. Een enkeling poogt ook voor zichzelf een goed woordje te doen. Vergeefs, naar aan het eind blijkt. Na een pathetisch requisitoir van openbaar aanklager Nikolaj Krylenko, die zegt dat de dood de enige passende straf is voor deze verraders van de revolutie, wordt dat vonnis in de meeste gevallen dienovereenkomstig geveld.
Dat requisitoir is een van de huiveringwekkende momenten in The Trial. Het ontbreekt echter in de film van Posjelski, die in de jaren negentig al uit de archieven was opgedoken (de Russische tv-zender Koeltoera vertoonde hem als historische curiositeit en ook op het IDFA 2016 is hij te zien geweest).
President van de rechtbank Vysjinski promoveerde bij de latere showprocessen tot rabiate openbaar aanklager
'Kennelijk zijn uit Dertien dagen later nog beelden gecensureerd,' vermoedt Loznitsa. De fictieve werkelijkheid van het proces moest achteraf worden aangepast aan nieuwe ontwikkelingen in de stalinistische terreur. Openbaar aanklager Krylenko werd namelijk in 1938 zelf gearresteerd en doodgeschoten en dus moest hij verdwijnen uit de film van Posjelski.
Moskouse processen
Veel beroemder dan het proces tegen de Prompartija zijn de zogeheten Moskouse Processen die plaatsvonden tussen 1936 en 1938. Hiermee liet Stalin volgens hetzelfde recept van zelfbeschuldiging hele reeksen prominente communisten, militairen en andere kaders uit de weg ruimen. The Trial laat zien dat de hele procedure van die Moskouse Processen – die veel communisten in de rest van de wereld aan het twijfelen brachten over het Sovjet-paradijs – in 1930 al bedacht en vervolmaakt was. Het scenario is precies hetzelfde: niet alleen de zelfbeschuldiging van verzonnen misdaden, maar ook de zorgvuldig georkestreerde betogingen voor de deur van de rechtszaal, waarbij de arbeidersklasse per spandoek het doodschieten van de knechten van het internationale kapitalisme eiste.
Zelfs de plaats van het proces is eender: het Dom Sojoezov, een voormalige adelsclub in het centrum van Moskou. En niet te vergeten de personele bezetting: Andrej Vysjinski, die na 1936 wereldberoemd zal worden om de rabiate toon waarop hij in de showprocessen de rol van openbare aanklager vertolkte, was al in 1930 de president van de rechtbank die zich op strenge toon tot de beklaagden richt.
Loznitsa vindt het vreemd dat een film als The Trial niet al veel eerder is gemaakt, bijvoorbeeld in de vrije jaren negentig, toen alles nog mocht en kon in Rusland en de archieven voor het eerst open gingen. 'Het is heel vreemd, maar slechts weinig Russische regisseurs hebben zich tot nu toe bezig gehouden met de stalinistische terreur, de kampen van de Goelag of de hongersnoden die Stalin op zijn geweten heeft. In tegenstelling tot de Verenigde Staten heeft Rusland geen traditie van rechtbankfilms – misschien is dat een deel van de verklaring.'
The Trial is niet de eerste film van Loznitsa die is gebaseerd op herontdekt archiefmateriaal. Eerder maakte hij bijvoorbeeld The Event (Sobytije) – archiefbeelden uit Leningrad, gedraaid ten tijde van de mislukte putsch tegen de perestrojka van Gorbatsjov van 1991 in Moskou. De strekking van die film is min of meer dat die putsch en de mislukking ervan doorgestoken kaart waren – een voorbode van de restauratie van de autoritaire staat zoals die nu onder Poetin plaatsvindt.
Sergej Loznitsa werd in Sovjet-Wit-Rusland geboren. In cultureel opzicht is hij een Rus maar hij woont nu meestal in Oekraïne. Sinds zijn debuutfilm in 1996, Vandaag bouwen we een huis (Segodnja my postroim dom), heeft hij vier speelfilms op zijn naam en negentien documentaires. In 2018 bracht hij maar liefst drie films uit: de documentaires The Trial en Victory Day (Den Pobedy) draaien beide op IDFA, en de speelfilm Donbass, over de oorlog tussen Rusland en Oekraïne, is begin volgend jaar op het International Film Festival in Rotterdam te zien. Waar komt die opmerkelijke productiviteit vandaan?
'Het is allemaal een kwestie van financiering,' zegt Loznitsa. 'Ik heb plannen voor twee speelfilms en drie documentaires klaar liggen. Als ik er geld voor vind kan ik zó aan de slag.' The Trial is gefinancierd door Arte France en het Nederlands Filmfonds. Het Russische archiefmateriaal is dan ook in Nederland gerestaureerd en schoongemaakt en de film is hier gemonteerd.
Cineast Posjelski filmde het hele proces tegen de Prompartija
Op IDFA draait The Trial nog zaterdag 24 november om 18.45 uur in EYE, zaal 1. In maart volgt distributie in de filmtheaters, vermoedelijk voornamelijk speciale voorstellingen voor geïnteresseerd publiek. Nadere inlichtingen bij distributeur Windmill Film (windmillfilm.com)