Russische propaganda is alom aanwezig in Kirgizië. Veel Kirgiezen verkiezen Russisch nieuws boven lokale media, die velen amateuristisch vinden, of westerse nieuwsbronnen, die als amoreel worden gezien. Russische media gebruiken in Kirgizië vaste paradigma: het Westen is verdorven, Rusland is heilig, Oekraïne is verward en Kirgizië is afhankelijk. Dat concluderen Jos Boonstra en Rashid Gabdulhakov van onderzoeksgroep EUCAM (Europe-Central Asia Monitoring).
'Voor de vrijheid van meningsuiting'. Een mars voor de persvrijheid in Bisjkek, november 2022. Beeld Telegram.
Door Jos Boonstra en Rashid Gabdulhakov
Russische media zijn zeer populair in Kirgizië. De Russische kranten Komsomolskaja Pravda, Moskovski Komsomolets en Argoementy i Fakty hebben afdelingen in Bisjkek. Op televisie kunnen Kirgiezen kiezen tussen Russische zenders als Pervy Kanal, RTR, NTV, RenTV, RBC en MIR. De eerste twee zijn zelfs onderdeel van het Kirgizisch omroepbestel en ontvangen zodoende subsidie. Er wordt ook volop gebruik gemaakt van het agentschap Sputnik, dat online in het Russisch en Kirgizisch publiceert. Mensen worden ook bereikt via Russische sociale media als VKontakte en berichtendienst Telegram, via westerse platforms als Instagram en via het Chinese TikTok.
De deelnemers aan onze focusgroep beargumenteerden dat ‘Er soms nepnieuws is en dat je niet weet wat te geloven. Maar dan zie je hetzelfde op tv en begin je het toch voor waar aan te nemen’. Of ‘Ik vertrouw ook op tv omdat ik veel op internet lees. In de avond wanneer ik kook, staat de tv aan op [de Russische zenders, red.] RTR of ORT. Ik vergelijk deze informatie en vertrouw de Russische media gewoon meer.’ Mensen gebruiken de televisie om informatie te verificeren die men online leest. Russische propaganda speelt hier handig op in met duidelijke boodschappen die online worden verspreid en ook op tv te zien zijn.
Kirgizië
Kirgizië is een van de vijf Centraal-Aziatische republieken die begin jaren negentig zelfstandig werden bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Het land heeft een bevolking van 6 miljoen inwoners bestaande uit Kirgiezen en verscheidene minderheden waarvan Oezbeken en Russen de grootste groepen vormen. Het bergachtige land is arm en voor een groot deel afhankelijk van arbeidsmigratie naar Rusland. Naast Kirgizisch is het Russisch een officiële taal en nog zeer gangbaar, vooral in de grotere steden. Kirgizië stond tot voor kort bekend als het meest vrije land van Centraal-Azië, waar veel maatschappelijke organisaties actief waren en mensen zich gemakkelijk organiseerden.
Kirgizië is berucht om zijn vele gewelddadige machtswisselingen. In 2005 greep Koermanbek Bakijev de macht ten koste van Askar Akajev. Vijf jaar later werd Bakijev verdreven door een democratische oppositie en kwam Roza Otoenbajeva aan de macht (de eerste en vooralsnog enige vrouwelijke president in de regio). Zij gaf een jaar later het stokje door aan Almazbek Atambajev. De revolutie in 2010 ging gepaard met etnisch geweld in het zuidwesten van het land, waarbij de Oezbeekse bevolking het moest ontgelden. In 2017 vond de enige geweldloze machtswisseling plaats na democratische verkiezingen toen Sooronbaj Zjeenbekov president werd. Een derde gewelddadigde machtswisseling vond plaats in 2020. Sadyr Zjaparov, die tot dat moment gevangen zat voor ontvoering, greep daarbij de macht.
Onder het bewind van de populistische Zjaparov namen de spanningen met buurland Tadzjikistan toe, met gewelddadige incidenten rond enkele enclaves in het grensgebied tussen de twee landen. Een geplande mediawet en een buitenlands-agentenwet naar Russisch model moeten de vrijheid van media en maatschappelijke organisaties gaan beperken. Op 15 januari werd al een aantal journalisten gearresteerd voor het ‘oproepen tot wanorde’ en ‘oorlogspropaganda’. Ondertussen poogt Kirgizië een nieuwe nationale identiteit vorm te geven met een nieuwe nationale vlag en blijft het nadrukkelijk aanschurken tegen Rusland. Als gevolg van de Russische oorlog tegen Oekraïne en de daaropvolgende westerse sancties groeide de Kirgizische handel met Rusland.
De oude Kirgizische vlag (boven) en de nieuwe. Beeld Twitter.
Wat lezen en zien Kirgiezen? Vier paradigma's
I. Het verwarde Oekraïne
Het beeld dat Kirgiezen voorgeschoteld krijgen van Oekraïne is dat van een land in verwarring. Het land loopt naïef achter het Westen aan en de invloed van nationalisten en nazi’s is er enorm, is de teneur. De Oekraïense president Volodymyr Zelensky wordt de ene keer neergezet als een clown en dan weer als een drugsverslaafde. Waar in het begin van de invasie Poetins mantra van bescherming van Russen leidend was, ligt nu de nadruk op het argument dat Rusland geen keuze had en in een hoek is gedreven door het Westen.
Kirgiezen staan vaak ambivalent tegenover de oorlog in Oekraïne. Daarom brengt Rusland oorlogsnieuws meestal in verband met acties van de Navo, Verenigde Staten of Europese Unie, of wordt de situatie in Oekraïne gekoppeld aan de positie van Kirgizië, namelijk afhankelijkheid van Moskou. De oorlog leidt nogal eens tot verdeeldheid in families: ‘In het begin was ik bezorgd over de [Oekraïense] burgers die omkwamen. Maar mijn man gelooft nog steeds dat Rusland het goede doet. We twisten daarover. Hij zegt dat ik niets begrijp en dat Poetin het juiste doet. Nu weet ik niet meer aan welke kant ik sta’.
II. Het verdorven Westen
Het Westen wordt meestal aangeduid als collectief waarbij de EU, Verenigd Koninkrijk en de Navo op één hoop worden gegooid, onder leiding van de VS. Regelmatig produceren Russische media verhalen over Europa dat in de kou zit. Bovenal wordt het collectieve westen neergezet als verdorven, een plek waar traditionele familiewaarden niet meer bestaan als gevolg van het propageren van feminisme en homoseksualiteit.
Terwijl Kirgizië druk doende is de eigen nationale identiteit te versterken op basis van traditionele waarden, wat gepaard gaat met toenemend huiselijk geweld en homohaat, consumeert het verhalen over het Westen dat zich schijnbaar in een tegenovergestelde richting beweegt. Bovendien wordt het Westen vaak als koloniaal gekenschetst: ‘Ik denk dat Europese landen zich hebben ontwikkeld ten koste van andere landen. Het lijkt mij ook dat ze tegen de islam zijn.’ Terwijl de Kirgizische regering de relatie met het Westen en de ontwikkelingshulp goed kan gebruiken, lijkt ze de antiwesterse framing te steunen door Russische media alle ruimte te geven en eigen maatschappelijke clubs als buitenlandse agenten weg te zetten. Hier vinden het Rusland van Poetin en het Kirgizië van Zjaparov elkaar duidelijk.
III. Het heilige Rusland
Rusland presenteert zichzelf als het enige echte soevereine land dat weerstand kan bieden aan het verdorven Westen. Het kan andere landen zoals Oekraïne en Kirgizië bij de hand nemen. Dit doet men hoofdzakelijk via de Russische taal, maar ook door het gedeelde lidmaatschap van regionale organisaties als de Euraziatische Economische Unie of Navo-tegenhanger CSTO. Deze organisaties moeten Kirgizische burgers het gevoel geven dat Rusland hen beschermt tegen China of de VS.
Voor veel Kirgiezen (jong en oud) is Rusland amper buitenland. Men denkt terug aan de Sovjet-Unie of heeft familie die in Rusland woont en werkt. ‘Ik heb nooit onderscheid gemaakt tussen Russische en lokale tv. Ik zie het niet als buitenlands. In mijn onderbewuste zijn Rusland en Kirgizië nog steeds samen.’ Voor veel Kirgiezen heeft Russische tv een connotatie van vertrouwdheid, iets dat er altijd is.
IV. Het afhankelijke Kirgizië
Kirgizië ligt in het verlengde van de Russische wereld waarbij Russische media het land aanduiden als ‘Kirgiziia’, wat door veel Kirgiezen als een koloniale aanduiding gezien wordt (anders dan in het Engels is ook in het Nederlands de Russische benaming gangbaar). Het land noemt zichzelf Kirgizstan. Terwijl veel Kirgizische intellectuelen zich bezighouden met het debat over Kirgizische dekolonisatie van Rusland, staat de bevolking hier grotendeels ambivalent tegenover en wordt Rusland nog als patroon geaccepteerd. De Russische media herinneren Kirgiezen regelmatig aan hun afhankelijkheid van Rusland. Nu Rusland de Kirgizische arbeiders echter harder nodig heeft voor de oorlogseconomie, berichten Russische media plots minder over problemen met arbeidsmigranten die tot voor kort vaak als crimineel werden neergezet. Ook zwijgen de media over Russische dienstplichtigen die hun toevlucht hebben gezocht in Kirgizië.
Rusland heeft nog steeds een formidabele reputatie in Kirgizië: ‘Waarschijnlijk, zoals men altijd zei, is alles Russisch van hoge kwaliteit. Russische medicijnen zijn van goede kwaliteitm in tegenstelling tot onze producten of die uit andere landen. We hebben vertrouwen in Rusland vanwege hun mentaliteit.’ Er zijn daarentegen wel meer twijfels of Rusland wel het beste voor heeft met Kirgizië. Tijdens een kort conflict met Tadzjikistan in 2022 leek Rusland de Tadzjiekse kant te kiezen. ‘Dit is geopolitiek. In de oorlog tegen Oekraïne steunden wij Rusland en in ons geschil met Tadzjikistan steunde Rusland Tadzjikistan.’ Hoewel Russische steun of het uitblijven daarvan nauwkeurig gevolgd wordt, kan Rusland als geopolitieke factor op begrip rekenen. Wel is er scepsis over de waarde van de potentiële Russische hulp aan Bisjkek in tijden van crisis.
Een demonstratie van voorstanders van de Russische invasie van Oekraïne in Kirgizië, kort na 24 februari 2022.
Het vertrouwde gevoel
Russische tv en kranten geven mensen een vertrouwd gevoel en ogen kwalitatief hoogstaand. Aangezien veel Kirgiezen onlinenieuws verifiëren via de televisie, werken de algoritmes ook in Russisch voordeel: veel Kirgiezen krijgen aan een stuk door Russische propaganda voorgeschoteld. Een deelnemer aan de focusgroep zei: ‘Wat ik fijn vind aan TikTok is dat het al het relevante nieuws selecteert gebaseerd op mijn interesse.’ Of: ‘Ik kijk op Instagram, scroll, en er worden ook nieuwskanalen aangeboden. Ze zijn gemakkelijk te lezen, en lijken toevallig, aangezien ik ze niet opzoek.’ En zo bevinden veel Kirgiezen zich in een Russische fabeltjesfuik.
Alternatieven kunnen haast niet tegen Russische media opboksen. Kirgizische media worden als kwalitatief slecht ervaren, en gelieerd aan de louche belangen van lokale politici en zakenmensen. Een focusgroepdeelnemer zei: ‘Om een of andere reden associeer ik Kirgizische media met hulpeloosheid. Maakt niet uit wat het item is, het lijkt klein en onbelangrijk’. Een ander verklaarde: ‘Ik zou graag Kirgizische propaganda zien, tenminste nieuws dat patriottisch is en over onderwijs en cultuur zodat we kunnen groeien als natie'. Waar Kirgizische TV en kranten het slecht doen, worden online bloggers wel vaak gevolgd en beschouwd als de journalist van een nieuwe generatie.
Amerikaanse of Europese nieuwszenders lijken niet in trek, terwijl velen Radio Free Europe/Radio Liberty zien als een marionet van George Soros. Westerse programma's ziet men via streamingdiensten. Een focusgroepdeelnemer zei dat ‘ondanks dat er propaganda is van Rusland en het Westen, lijkt de meeste propaganda toch uit het Westen te komen. In het verleden bijvoorbeeld, toen ik op school zat, bestond er niet zoiets als LGBT in ons land. Nu, vanwege westerse films en tv-shows, laat men alles openlijk zien.’ Of: ‘En we vangen die troep uit het Westen op. Vanuit onze ooghoek zien we dat er een homo of lesbienne in elke film zit. Zelfs Disney kondigde aan dat ze in tekenfilm zullen zitten. Peppa Pig heeft een LGBT-karakter nu' (een aantal deelnemers van de focusgroep zuchten en een van hen roept ‘’verschrikkelijk’’).
Tot slot
Westerse donoren hebben enige invloed in Kirgizië en zouden die beter moeten aanwenden. Goede relaties met de VS, een vernieuwd partnerschapsverdrag met de EU en substantiële ontwikkelingshulp zijn belangrijk voor Kirgizië om niet volledig gedomineerd te worden door Russische berichtgeving en Chinese producten. Zodoende zouden Westerse partners kritischer kunnen zijn over wetgeving die de Kirgizische regering doorvoert, gericht tegen journalisten en maatschappelijke organisaties.
Omdat westerse media onmogelijk kunnen concurreren met Russische media, kijkt men beter naar alternatieven. Westerse donoren zouden kunnen helpen Oekraïense programma’s en zenders beschikbaar te maken in Kirgizië (en andere Centraal-Aziatische landen). Dit zou een redelijk alternatief kunnen vormen dat qua taal en herkenbaarheid kan concurreren met Russisch nieuws. Verder kunnen donoren op verschillende manieren helpen om meer Kirgizisch geproduceerde content te maken in het Kirgizisch.
Tenslotte moeten we kijken hoe grote Westerse bedrijven onbewust Russische propaganda promoten in Kirgizië via de algoritmes van sociale mediakanalen. Maar dit is een bredere discussie die niet alleen om Russische propaganda of Kirgizië draait.
Jos Boonstra is EUCAM-coördinator en onderzoeker bij het Centre for European Security Studies te Groningen
Rashid Gabdulhakov is assistent professor bij het Centre for Media and Journalism Studies aan de Universiteit van Groningen
EUCAM-onderzoek
Dit artikel is gebaseerd op een onderzoek (en publicaties in het Engels, Kirgizisch en Russisch) over Russische propaganda in Kirgizië. Het project werd uitgevoerd door het Institute for War & Peace Reporting (IWPR) in Bisjkek en het EUCAM-programma van het Centre for European Security Studies (CESS) te Groningen. Als basis van het onderzoek werd negen maanden lang, zes Russische TV zenders, drie Russische kranten en een Russisch nieuwsportal gevolgd en in kaart gebracht. Ook werden zes focusgroepen georganiseerd met Kirgizische burgers in Bisjkek, Naryn en Osh. Voor meer informatie zie: https://eucentralasia.eu/i-still-trust-the-russian-media-more/ en https://iwpr.net/global-voices/print-publications/russian-propaganda-kyrgyzstan.