Op 15 en 16 september vond in het Oezbeekse Samarkand een top plaats van de Shanghai-samenwerkingsorganisatie (SCO). Verschillende wereldleiders waren aanwezig, onder wie de presidenten van Rusland, China en India. Wat betekent de top voor de Russische positie in Azië? Verliest de Chinese president Xi Jinping zijn geduld met Poetin? En wat heeft de recent oplaaiende onrust in de Kaukasus en Centraal-Azië te maken met de Russische oorlog in Oekraïne? Daan de Vries analyseert.
Lidstaten, kandidaat-lidstaten en 'dialoogpartners' van de SCO. Foto Wikimedia.
door Daan de Vries
Voor de bijeenkomst van de SCO trokken honderden buitenlandse journalisten naar Oezbekistan. Meer dan ooit stonden de internationale schijnwerpers op de jaarlijkse top van de SCO, een in het westen betrekkelijk onbekende organisatie. Dat had alles te maken met de gebeurtenissen van het afgelopen halfjaar, en ook met de gastenlijst van de top. Een reeks wereldleiders reisde af naar Samarkand: presidenten Vladimir Poetin, Xi Jinping en Narendra Modi (Rusland, China en India), maar ook president Erdoğan van Turkije en de Belarussische president Aleksandr Loekasjenko. Het was voor Poetin pas zijn tweede internationale trip sinds de invasie in februari begon. In juli ontmoette Poetin de Iraanse ayatollah Khamenei en de Turkse president Erdoğan in Teheran. Voor president Xi was het zelfs zijn eerste internationale reis sinds het begin van de pandemie, wat het belang van de SCO-top nog eens onderstreept.
Op beelden van de SCO-top maakt president Poetin een tamme indruk. Op een filmpje is te zien hoe Poetin arm-in-arm loopt met Erdoğan. Een foto toont hoe Poetin en Loekasjenko in een ongemakkelijke houding op een bank zitten te luisteren naar president Ilham Aliyev van Azerbeidzjan en, wederom, Erdoğan. Bij aankomst in Samarkand werd de Chinese president Xi Jinping met alle egards ontvangen, in aanwezigheid van een grote Oezbeekse overheidsdelegatie, inclusief president Mirzijojev. Poetin moest het doen met de Oezbeekse premier en een bescheidener welkomstcomité. Xi bracht voor de top bovendien een bezoek aan Kazachstan, waar hij te kennen gaf dat China stond voor de soevereiniteit van het Centraal-Aziatische land. Eenmaal op de top moest Poetin erkennen dat China en Rusland ‘het niet altijd eens zijn’ over Oekraïne, wat moeilijk anders gezien kan worden dan als knieval voor Xi.
Wat is de SCO precies voor organisatie, en wat was de inzet van deze top? Welke uitkomsten bereikten de leiders en welke implicaties heeft dat voor de toekomst van Eurazië?
President Erdoğan aan het woord tijdens een gesprek met onder meer Ilham Alijev, Vladimir Poetin en Aleksander Loekasjenko
De SCO
De Shanghai-samenwerkingsorganisatie (SCO) is in het westen weinig bekend. Op papier ziet de organisatie er zeer indrukwekkend uit: de lidstaten beslaan qua landoppervlak 60% van Eurazië en 40% van de wereldbevolking woont in SCO-lidstaten. De SCO kwam in 2002 voort uit de Shanghai Vijf-groep. Die groep werd oorspronkelijk opgericht op initiatief van China om de banden met Centraal-Azië aan te halen. In 1996 tekenden Rusland, Kazachstan, Kirgizië, Tadzjikistan en China in Moskou het eerste verdrag. Met de toetreding van Oezbekistan werd de Shanghai Vijf in 2001 de Shanghai Zes. Een jaar later tekenden de zes landen het verdrag waaruit de SCO werd geboren.
Sindsdien traden vier landen als waarnemend lid toe tot de SCO (Afghanistan, Iran, Mongolië en, sinds 16 september, Belarus) en kwamen er in 2017 met India en Pakistan nog twee volwaardige lidstaten bij. Daarnaast heeft de organisatie zes ‘dialoogpartners’, waaronder Turkije, Azerbeidzjan en Armenië. Die landen waren dan ook welkom bij de afgelopen top in Samarkand. De Turkse president Erdoğan sprak zich in 2016 al positief uit over een eventueel lidmaatschap van de SCO, dat Turkije ‘meer bewegingsruimte’ zou bieden. In Samarkand zette hij die woorden kracht bij. De Belarussische president Aleksandr Loekasjenko zei ondertussen dat het ‘tijd is voor Belarus om lid te worden van de SCO-familie.’
De SCO houdt zich voornamelijk bezig met veiligheid en economische samenwerking. Zo kent de SCO verschillende internationale organisaties die zich bezighouden met de bestrijding van terrorisme, extremisme, drugshandel en andere georganiseerde misdaad. Hoewel de SCO expliciet geen militair bondgenootschap is, hebben de legers van de lidstaten meermaals samen geoefend. De organisatie komt jaarlijks bijeen, telkens in een andere lidstaat.
Uitkomsten van de top
De SCO-top gaf een zeldzame inkijk in de verhouding tussen Rusland en China. Sinds de Russische invasie van Oekraïne speelt China een ambigue rol. Enerzijds honoreert het land de internationale sancties tegen Rusland en riep China al in een vroeg stadium op tot een wapenstilstand. Anderzijds is China een belangrijke partner van Rusland en zijn er plannen om de export van Russisch gas naar China uit te breiden met een extra pijplijn. Op de SCO-top bevestigde de Russische energieminister Aleksandr Novak dat de Power of Siberia 2-pijplijn op termijn Nord Stream 2 zal ‘vervangen’. De heroriëntering van de gasexport van het westen naar het oosten stuit los van de politieke gevoeligheid echter ook op praktische bezwaren. Het tot stand brengen van de gasinfrastructuur tussen Rusland en West-Europa duurde decennia, zo veel tijd heeft Poetin niet om de export naar China uit te breiden.
Op de verhouding tussen Xi en Poetin valt eveneens genoeg af te dingen. De relatie van de ‘oude vrienden’, zoals Xi Poetin in Samarkand begroette, lijkt verstoord. China gedraagt zich ondertussen steeds meer als de dominante partij. Zo moest Poetin toegeven dat China ‘vragen en zorgen’ heeft over de situatie in Oekraïne. ‘Tijdens onze ontmoeting zal ik onze positie uiteraard uitleggen’, voegde Poetin toe. In het officiële Chinese verslag van de ontmoeting werd met geen woord gerept over de oorlog. Wel wil China samenwerken met Rusland ‘om de verantwoordelijkheden als belangrijke landen te vervullen’ met ‘sterke wederzijdse steun’. China prees Poetin in hetzelfde verslag voor zijn steun aan het Chinese Een-Chinabeleid. Poetin benadrukte in Samarkand dat Taiwan in zijn ogen onderdeel is van China.
Volgens politiek analist Evan Feigenbaum speelt Xi met twee gedachten. In een commentaar op de Carnegie Endowment for International Peace schrijft Feigenbaum dat Xi enerzijds veel belang heeft bij de strategische samenwerking met Rusland. Tegelijk kan hij in die samenwerking niet te ver gaan, omdat hij daarmee een wig zou drijven tussen China en de Centraal-Aziatische buurlanden van Rusland. Die landen, met name Kazachstan, zien Rusland steeds meer als een potentiële bedreiging voor hun eigen veiligheid en zelfstandigheid. Ten slotte betoogt Feigenbaum dat de timing voor Xi bijzonder slecht is: nu Rusland door het Oekraïense tegenoffensief terrein aan het verliezen is, is het voor China niet opportuun om zich positief uit te spreken over de Russische oorlog.
Op 21 september kondigde Poetin een gedeeltelijke militaire mobilisatie aan. Het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken reageerde nog diezelfde dag op Poetins toespraak met impliciete kritiek: ‘Het standpunt van Beijing over Oekraïne is duidelijk en consequent.’ Verder roept China de betrokken partijen op om de dialoog aan te gaan.
Het ongemak over de oorlog in Oekraïne beperkte zich niet tot de gesprekken tussen Poetin en Xi. Bij zijn ontmoeting met de Indiase president Narendra Modi verklaarde Poetin dat de handel tussen India en Rusland ‘flink is toegenomen’. De handel in Russische kunstmest is volgens Poetin verachtvoudigd. Modi sprak zich ondertussen kritisch uit over de oorlog: ‘Ik weet dat het huidige tijdperk geen tijdperk van oorlog is.’ Verder benadrukte Modi het belang van democratie, diplomatie en dialoog.
Uitbreiding
Eén van de uitkomsten van de afgelopen SCO-top, was de bevestiging van Belarus als kandidaatlid. Belarus moet daarmee het negende lid worden van de SCO. Met de toetreding van India en Pakistan in 2017 stelde de SCO zich voor het eerst open voor uitbreiding. Verschillende lidstaten waren huiverig voor uitbreiding. Zo was de voormalige president van Oezbekistan, de in 2016 overleden Islom Karimov, fel tegenstander. Hij was bang dat de toetreding van India en Pakistan de invloed van de Centraal-Aziatische landen zou beperken.
President Loekasjenko ziet de SCO als de plek waar ‘de politieke en economische toekomst’ van Belarus ligt. Ook Poetin sprak zich positief uit over het lidmaatschap van Belarus: ‘Moskou is altijd voorstander geweest van het volwaardige SCO-lidmaatschap van onze nauwste bondgenoot.’ Dat toenmalig minister van Defensie Sergej Ivanov zich in 2006 nog uitsprak tegen lidmaatschap van Belarus lijkt hiermee vergeten. Ivanov stelde destijds dat Belarus ‘geen Aziatisch land is, in tegenstelling tot Rusland, dat zowel Europees als Aziatisch is.’
Naast Belarus heeft ook Turkije op de top toenadering gezocht tot de SCO. President Erdoğan zei dat zijn deelname aan de top ‘onze banden met deze landen naar een hoger niveau zal tillen.’ Desgevraagd voegde hij daaraan toe dat volledig lidmaatschap van de SCO een ‘doel’ is. Turkije, dat sinds 2013 dialoogpartner is, zou het eerst NAVO-land worden dat lid is van de door China geleide SCO. Hoewel toetreding nog ver weg is, zeggen Erdoğans uitspraken veel over de verstoorde relatie tussen Turkije en de NAVO.
Grensconflicten tussen lidstaten
Rondom de SCO-top kwam Centraal-Azië om nog een reden in het nieuws. Bij schermutselingen langs de Kirgizisch-Tadzjiekse grens vielen tientallen doden. Meer dan honderdduizend Kirgiezen werden geëvacueerd uit de grensregio. Volgens Kirgizië heeft het Tadzjiekse leger provinciehoofdstad Batken bestookt met artilleriebeschietingen. Daarnaast zouden Tadzjiekse milities de grens zijn overgestoken om stukken land te veroveren op de Kirgiezen. Tadzjikistan beroept zich op zelfdverdediging en beschuldigt Kirgizië van drone-aanvallen op Tadzjiekse dorpen. Nieuwssite Eurasianet toonde beelden die de Kirgizische versie lijken te onderschrijven. Op 16 september, tijdens de SCO-top, werden de landen het eens over een staakt-het-vuren.
De grenzen in Centraal-Azië zijn grotendeels bepaald tijdens de creatie van de Sovjetrepublieken Kirgizië, Tadzjikistan en Oezbekistan in de jaren 20 en 30. Bij het trekken van de grenzen ontstonden verschillende enclaves en exclaves in het etnisch gemengde gebied. De ongelijke verdeling van schaarse waterbronnen in het kurkdroge gebied draagt eveneens bij aan de explosieve situatie. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie braken dan ook meermaals gewelddadige conflicten uit tussen de net onafhankelijke geworden republieken. Begin 2021 vonden er ook al schermutselingen plaats langs de grens. Nog altijd wordt slechts de helft van de 950 kilometer lange grens tussen Tadzjikistan en Kirgizië door beide landen erkend.
Het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken heeft zich bereid getoond te bemiddelen in het conflict. ‘We uiten onze bereidheid om de partijen te helpen tot een langdurig en wederzijds acceptabele oplossing te komen voor de grensproblemen, door te vertrouwen op Ruslands rijke ervaring met grensafbakening,’ aldus het ministerie in een verklaring.
Presidenten Zjaparov (Kirgizië) en Rachmon (Tadzjikistan) ontmoetten elkaar op de SCO-top, te midden van een grensconflict tussen beide landen. Foto President.tj.
Ook in Armenië en Azerbeidzjan, twee ‘dialoogpartners’ van de SCO, was het de afgelopen week onrustig. Bij gevechten kwamen ten minste 105 Armeense en 71 Azerbeidzjaanse soldaten om het leven. Het is de bloedigste geweldsuitbraak sinds de zes weken durende oorlog om Nagorno-Karabach in 2020. Bij die oorlog wist Azerbeidzjan grote stukken grondgebied te veroveren op de door Armenië gesteunde niet-erkende republiek Nagorno-Karabach. Armenië en Azerbeidzjan geven elkaar de schuld voor de gevechten van afgelopen week: volgens Armenië ging het om niet-uitgelokte aanvallen van Azerbeidzjan, Azerbeidzjan noemt het een reactie op Armeense ‘provocatie’. Een door Rusland bemiddeld staakt-het-vuren op 14 september werd al na een paar uur geschonden.
De leiders van beide landen waren uitgenodigd in Samarkand, maar de Armeense president Nikol Pasjinjan zag er uiteindelijk vanaf. De Azerbeidzjaanse president Ilham Alijev was wel aanwezig. Alijev verzekerde Poetin op 16 september tijdens de top dat de situatie ‘gestabiliseerd’ is. ‘Grensconflicten komen voor. Helaas zijn er aan beide kanten talrijke slachtoffers gevallen, maar het belangrijkste is dat we erin geslaagd zijn de situatie te stabiliseren,’ aldus Alijev. Op 18 september bracht de voorzitter van het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden, Nancy Pelosi, een bezoek aan Armenië. Daar noemde Pelosi de Azerbeidzjaanse aanvallen 'illegaal en dodelijk.' De schuld voor het geweld ligt volgens Pelosi bij Azerbeidzjan en de Verenigde Staten staan garant voor de Armeense soevereiniteit.
Kazachstan
Vlak voor de SCO-top bracht Xi Jinping een bezoek aan Kazachstan. Bij een ontmoeting met president Toqajev benadrukte Xi het belang van de relatie tussen China en Kazachstan. 'Ongeacht hoe de internationale situatie verandert, zullen wij Kazachstan resoluut blijven steunen bij het beschermen van zijn onafhankelijkheid, soevereiniteit en territoriale integriteit, [...] en ons categorisch verzetten tegen de inmenging van welke krachten dan ook in de interne aangelegenheden van uw land,' citeert het kantoor van Toqajev Xi Jinping. Hoewel hij dat niet met zoveel woorden zei, kan het niet anders dan dat Xi met die woorden refereerde aan Rusland. Kazachstan heeft zich meermaals fel uitgesproken tegen de oorlog in Oekraïne, wat de relatie tussen de twee landen heeft bekoeld. Dat is opmerkelijk, aangezien het door Rusland geleide militaire bondgenootschap CSTO in januari nog ingreep bij protesten in Kazachstan.
Op 13 en 14 september was Kazachstan het toneel van een internationaal kerkcongres, dat het land elke drie jaar organiseert. Paus Franciscus was daarbij aanwezig, en rondom het congres ontmoette hij president Toqajev. Toqajev noemde de komst van de paus 'een evenement van, zonder overdrijving, historisch belang.' De twee spraken over interreligeuze harmonie, wederzijds begrip en vrede. De paus noemde bij een toespraak de oorlog in Oekraïne 'zinloos en tragisch.' Een verzoek van de paus om een ontmoeting met Xi, die tegelijkertijd in Kazachstan was, werd afgewezen.
Paus Franciscus met de Kazachse president Toqajev. Foto Akorda.kz.
Ten slotte
Tijdens de top onthulden China, Kirgizië en Oezbekistan een grote infrastructuurdeal. Een nieuwe spoorwegroute moet goederentransport van China naar Europa per trein sneller maken. Door de nieuwe route wordt bovendien Rusland omzeild. Volgens berekeningen van The Economist zou de route met negenhonderd kilometer - acht dagen reistijd - worden verkort. Het zal nog even duren voordat de spoorlijn voltooid is, maar het feit dat Kirgizië en Oezbekistan contact zoeken met China duidt op een verschuiving van de koers - weg van Rusland.
De SCO-top in Samarkand onderstreept een ontwikkeling die al langer gaande was, de verschuivende machtsverhoudingen tussen Rusland en China. De landen hebben elkaar nodig, maar het is steeds meer de vraag of Poetin en Xi op gelijke voet staan. Xi's uitspraken in Oezbekistan tonen weinig bereidheid om Poetin te steunen in zijn oorlog in Oekraïne. Ook de mobilisatie die Poetin op 21 september aankondigde kan niet op steun rekenen van Beijing. Daarnaast zijn de grensconflicten in de Kaukasus en Centraal-Azië geen reclame voor Rusland als vredesbewaker in die regio's, een positie die het land onder Poetin graag aanneemt.
Bronnen: Reuters, BBC, Al Jazeera, Eurasianet, Carnegie Center, TASS, Dzerkalo Tyzjnia.