Het regime van de Belarussische president Loekasjenko heeft een repressiecampagne ontketend om netwerken van politieke gevangenen en hun families te breken. Invallen en aanhoudingen zijn gericht tegen mensen die hulp verlenen of krijgen via onderlinge solidariteit of de Belarussische diaspora. Het is de volgende fase in de maximale isolatie van politieke tegenstanders door het regime. Prominente politieke gevangenen zijn al een jaar volledig afgesloten van de buitenwereld. Hoe het met hen gaat is onbekend.
Arrestatie in Belarus. Foto via Viasna
Op 23 januari deed de Belarussische KGB invallen in tientallen woonhuizen verspreid door het land. In de loop van de dag werden meer dan 160 mensen ondervraagd, voornamelijk familieleden van politieke gevangenen. Tientallen van hen werden gearresteerd. Sommigen kwamen diezelfde dag nog vrij, anderen zitten nog steeds vast.
Volgens het mensenrechtencentrum Viasna is het doel van de huiszoekingen het verspreiden van angst en het ontmoedigen van onderlinge solidariteitsacties. De meeste slachtoffers verleenden of ontvingen hulp via netwerken die families van politieke gevangenen ondersteunen. Ze worden beschuldigd van ‘financiering van extremistische activiteiten’ en ‘deelname aan extremistische formaties’.
De Europese Unie heeft de invallen scherp veroordeeld en in verband gebracht met de aankomende gemeenteraads- en parlementsverkiezingen van 25 februari. Het team van oppositieleider Svjatlana Tsichanouskaja verwacht om diezelfde reden dat de repressie in de komende maand alleen maar zal toenemen.
Boodschappen doen als extremistische activiteit
De eerste die in de ochtend van 23 januari melding maakte van de golf arrestaties was mede-oprichter van BYSOL Andrej Strizjak. BYSOL is een organisatie die sinds augustus 2020 slachtoffers van politieke repressie in Belarus bijstaat. De KGB was 23 januari onder andere op zoek naar mensen die eerder BYSOL hadden genoemd in besloten chatgroepen. Strizjak roept mensen daarom op om correspondentie met BYSOL uit voorzorg te verwijderen, voordat hun telefoon in handen van de KGB valt.
Meduza meldt daarnaast dat verschillende gearresteerden te horen kregen dat hun aanhouding verband hield met het project INeedHelpBY. Dit sociale initiatief is, net als BYSOL, opgericht direct na de presidentsverkiezingen van 2020. Het voorziet mensen die om politieke redenen in geldnood zitten van voedselpakketten. Dit kunnen politieke gevangenen en hun families zijn, maar ook mensen die omwille van hun politieke standpunt hun baan zijn kwijtgeraakt of een hoge boete opgelegd kregen. Dankzij donaties, veelal afkomstig uit het buitenland, heeft de organisatie de afgelopen jaren voor ruim anderhalf miljoen euro aan boodschappen kunnen uitdelen.
Volgens Telegram kanaal ‘Rechtszaken, arrestaties. Grodno en regio’ zijn persoonsgegevens via online bezorgdiensten van supermarkten bij de KGB terecht gekomen. Aan de transacties zien zij onder andere dat iemands boodschappen vanuit het buitenland worden betaald, op zichzelf geen strafbaar feit. Maar wanneer hier de lijst van de op dit moment 1418 politieke gevangenen naast wordt gelegd, kan de KGB inschatten wie er hoogstwaarschijnlijk hulp ontving.
De definitie van ‘extremistische activiteiten’ is zo breed dat in de praktijk iedere ongewenste actie onder dit begrip valt
INeedHelpBY is sinds 16 januari 2024 formeel een ‘extremistische formatie’. Dit nieuws kwam op 23 januari naar buiten, gelijktijdig met de invallen. Dankzij een wetswijzigingen van 18 juni 2021 hoeft een organisatie echter niet langer formeel als ‘extremistisch’ te worden bestempeld om steun aan deze organisatie strafbaar te stellen. De formulering van artikel 361-2 van het wetboek van strafrecht, ‘Financiering van de activiteiten van een extremistische formatie,’ is toen vervangen door ‘Financiering van extremistische activiteiten’. De definitie van ‘extremistische activiteiten’ is zo breed dat in de praktijk iedere ongewenste actie onder dit begrip valt.
Al een jaar geen bericht uit de gevangenis
Onder de arrestanten bevinden zich enkelen prominente activisten en familieleden, zoals Marina Adamovitsj, de vrouw van politieke gevangene Mikalaj Statkevitsj. Zij werd direct veroordeeld tot 15 dagen cel voor ‘kleinschalig hooliganisme’. Statkevitsj is een voormalig presidentskandidaat die in december 2021 werd veroordeeld tot 14 jaar gevangenisstraf. Van de 67-jarige Statkevitsj is al sinds 9 februari vorig jaar niets meer vernomen. Zijn familieleden hebben geen brieven van hem ontvangen en weten niets over zijn gezondheid. Brieven en pakketjes komen niet aan, zijn vrouw en advocaat wordt ieder contact geweigerd.
Oppositieleider Maria Kalesnikava tijdens haar proces in 2021. Met haar is al een jaar geen contact. Achter haar Maksim Znak, tegelijk met haar veroordeeld. Foto via Viasna
‘Het afgelopen jaar hebben de Belarussische autoriteiten hun uiterste best gedaan om een informatievacuüm te creëren rond de repressie van politieke gevangenen door hen af te sluiten van de buitenwereld en hun advocaten en families het zwijgen op te leggen’ meldt Human Rights Watch in het World Report 2024. Steeds vaker is er sprake van incommunicado gevangenschap: gevangenschap zonder contact met familieleden of advocaten. Zo is er al sinds 15 februari vorig jaar geen contact met oppositieleider Maria Kalesnikava, in 2020 een van de boegbeelden van de campagne tegen Loekasjenko. Ze werd in 2021 veroordeeld tot elf jaar gevangenisstraf.
Strafbare solidariteit
Volgens Pavel Sapelko, mensenrechtenverdediger en jurist bij Viasna, past de golf van repressie in een trend: het Belarussische regime wil zijn politieke tegenstanders en hun families maximaal isoleren. Eerder werd het bieden van hulp aan deze groep al strafbaar: sinds 2020 zijn meerdere initiatieven die slachtoffers van politieke repressie hielpen met het betalen van boetes, juridische en psychische hulp erkend als ‘extremistische formaties’. Ook noemt Sapelko het bemoeilijken van contacten tussen Belarussen in het land zelf en de diaspora als motivatie: veel hulp komt van de honderdduizenden Belarussen die na 2020 het land ontvluchtten.
Het regime neemt een volgende stap: niet alleen het verlenen, maar ook het ontvangen van hulp wordt strafbaar
Met de huiszoekingen van 23 januari neemt het regime een volgende stap: niet alleen het verlenen, maar ook het ontvangen van hulp wordt strafbaar. Volgens Andrej Strizjak is het doel het scheppen van een klimaat waarin mensen te bang zijn om hulp te zoeken. Toch verwacht hij niet dat het aantal verzoeken bij BYSOL zal afnemen, daarvoor bestaat het gedecentraliseerde systeem uit te veel verschillende organisaties en structuren. ‘De praktijk leert dat het onmogelijk is om het systeem van hulp aan Belarussische politieke gevangenen volledig te vernietigen,’ aldus Strizjak.
Bronnen: Viasna, Zerkalo, Meduza, INeedHelpBY, Amnesty International, BYSOL, BBC, DW, Human Rights Watch, Radio Free Europe, VOA, Voice of Belarus