Officieel hield de Oekraïense regering zich stil toen Prigozjin in Rusland aan zijn muiterij tegen de legertop begon. Veel Oekraïners bleven niettemin aan radio of computer gekluisterd. De teleurstelling was groot toen de Wagner-huurlingen op enkele honderden kilometers van Moskou rechtsomkeert maakten. Voormalig ambassadeur Robert Serry, die deze zomer een paar maanden in Oekraïne zal verblijven, was in de hoofdstad en op de datsja toen de Wagner-huurlingen in Rusland oprukten en weer afmarcheerden. Deel elf van zijn oorlogsdagboek.
Besmeurde gedenkplaat Boelgakov. Foto Robert Serry
door Robert Serry
Op maandag 26 juni liep ik van een afspraak in de benedenstad Podil langs de Andreivski Spoesk de steile helling naar de bovenstad van Kyiv op. Een westenwind dreef de laatste regenwolken uit de lucht, die aangenaam koel aanvoelde na de hitte van het afgelopen weekend. Halverwege passeerde ik het statige herenhuis waar in de periode van de Eerste Wereldoorlog de Russische schrijver Michail Boelgakov heeft gewoond. Het is nu een klein aan hem gewijd museum dat gesloten was. Zijn bronzen hoofd op de voorgevel was met rode verf besmeurd.
Een opwelling van ergernis kwam in mij op, want ik beschouw zijn De Meester en Margarita als een parel in de wereldliteratuur. Maar de rode verf was ook weer niet zo verwonderlijk. Had Boelgakov niet in De Witte Garde de spot gedreven met de kortstondige Oekraïense onafhankelijkheid in de chaotische revolutionaire periode na de Eerste Wereldoorlog? Hij was toen niet de enige. Konstantin Paustovski, die in Kyiv op hetzelfde gymnasium had gezeten als Boelgakov, beschrijft in zijn Herinneringen aan de Revolutie hoe Skoropadski (van eind april tot midden december 1918 kortstondig leider van Oekraïne), tijdens een parade gezeten op ‘de rug van een worstkleurige Engelse volbloed’, en gevolgd door Duitse generaals die hem in het zadel hadden geholpen, spottend werd toegezongen:
Een mooie vent, een fijne vent
Een haveloze Hetman isie
Een haveloze Hetman isie
Onze Pavlo Skoropadski
Even verderop staat trouwens een nieuw glanzend standbeeld van Gogol, afgebeeld in zijn jeugdjaren, die vanwege zijn Oekraïense wortels en verhalen kennelijk wel beschouwd wordt als ‘iemand van ons’. Maar Poesjkin heeft het overal in Oekraïne zwaar te verduren: naar hem genoemde straten krijgen een andere naam en er gaan zelfs stemmen op om standbeelden van hem weg te halen. Dit lijkt waanzin, maar als er vrijwel dagelijks overal in Oekraïne burgerslachtoffers vallen onder de wrede Russische luchtaanvallen, begrijp ik wel waarom Oekraïners hun buik vol hebben van de ‘Russische cultuur’.
Poetins dolkstootlegende
Het besmeurde rode hoofd van Boelgakov deed me ook terugdenken aan de merkwaardige vergelijking met de Eerste Wereldoorlog, die Poetin in dat krankzinnige afgelopen weekend in Rusland maakte toen hij werd bedreigd door het Frankensteinmonster Prigozjin, nota bene door hemzelf groot gemaakt. Waarom sprak hij in zijn speech over ‘een dolkstoot in de rug van het Russische volk’, net als in 1917 toen ‘ons land verdeeld was’?
Toen maakte het Russische wereldrijk onder de tsaren plaats voor de Sovjet-Unie, die in 1991 weer implodeerde alsof de Rode Sterren boven het Kremlin ineens in het niets verdwenen. Waant Poetin zich de nieuwe tsaar met de heilige missie het Russische wereldrijk te herstellen? Is hij zo verstrikt geraakt in zijn eigen waanideeën dat hij niet door heeft dat de gebeurtenissen in 1917 ook een waarschuwing kunnen zijn voor wat hemzelf nog te wachten staat? De Wagner-opstand lijkt hij weliswaar te overleven, maar zijn imago en ogenschijnlijk onaantastbare positie hebben grote schade geleden.
Geen oog dichtgedaan
Het eerste weekend na mijn terugkeer in Kyiv begon in de vroege ochtenduren met een nieuwe grote luchtaanval op de stad, waarbij een flatgebouw geraakt werd door de brokstukken van een neergehaalde raket. Er vielen weer burgerslachtoffers. Ik werd even wakker van het geluid van de inslag op geruime afstand van mijn flatgebouw en ben even daarna weer ingeslapen.
Mijn schoonfamilie heeft die nacht geen oog dicht gedaan, niet alleen vanwege de luchtaanvallen maar ook omdat zij gekluisterd aan hun tv en mobiele telefoons de dramatische ontwikkelingen in Rusland volgden. De Wagner-troepen slaagden er zo maar in de vroege ochtend in zonder slag of stoot het Russische militaire hoofdkwartier in Rostov aan de Don te bezetten, nota bene verantwoordelijk voor de ‘speciale militaire operatie’ in Oekraïne.
Met slaperige gezichten namen schoonvader Anatoli en Julia (mijn stiefdochter) plaats in de auto om naar onze datsja buiten de stad te rijden. Intussen volgden we met stijgende verbazing de gebeurtenissen in het buurland waar Prigozjin begonnen was aan zijn opmars naar Moskou. ‘Het kan toch niet waar zijn!’ hoorde ik Anatoli meermaals verzuchten: ‘Houdt de oorlog nu eindelijk op’? Toen we aan het eind van de middag aan de barbecue waren begonnen, passeerden Wagner eenheden al de stad Voronezj ongeveer halverwege naar Moskou. Het was warm en we zaten zonder internet. We besloten niet te blijven overnachten maar naar Kyiv terug te keren om de ontwikkelingen beter te kunnen volgen.
Prigozjins U-turn onder de rook van Moskou eindigde eigenlijk even onverwacht als die was begonnen. Mijn Oekraïense gesprekspartners zijn ervan overtuigd dat Prigozjin nooit zover was gekomen zonder voorkennis en protectie van hooggeplaatste siloviki in en rond het Kremlin. Als dat waar is lijkt de interne machtsstrijd rond een verzwakte Poetin slechts te zijn begonnen.
Ik denk dat niet alleen mijn schoonvader maar vele andere Oekraïners hebben gehoopt dat de Wagner-revolte zou kunnen leiden tot Russische ineenstorting aan het front en een spoedig eind van de oorlog. Die hoop is voorbarig gebleken en intussen maakt het Oekraïense leger nog weinig vorderingen met het grote tegenoffensief. Wie heeft in deze strijd de langste adem: een aangeslagen Poetin of die moedige, maar steeds vermoeider rakende Oekraïners, die bovendien zo van onze blijvende steun afhankelijk zijn?
Woonhuis van Boelgakov in Kyiv. Foto Robert Serry.
Kleine voorvallen, grote oorlogen
Dat de moord in 1914 op aartshertog Frans Ferdinand in Sarajevo onverwacht een keten van noodlottige gebeurtenissen in gang zette die zou leiden tot de Eerste Wereldoorlog, is bekend. Minder bekend is wat er honderd jaar later op vrijdag 21 februari 2014 in Kyiv gebeurde. Op die dag werd ik door de toenmalig secretaris-generaal Ban Ki-moon van de VN gebeld, die mij tijdelijk belast had om zijn adviseur te zijn voor de crisis in Oekraïne. Of ik liefst de volgende dag naar Kyiv kon terugkeren? Ban was gebeld door president Janoekovitsj die hem bijna had gesmeekt om te helpen de situatie in Kyiv de-escaleren.
Ik had er zelf een hard hoofd in wat de VN nog zou kunnen doen in een situatie die al uit de hand was gelopen. Janoekovitsj had zijn veiligheidspolitie opdracht gegeven het Maidan-plein in Kyiv te ontruimen, wat tot een bloedbad leidde waarbij scherpschutters meer dan 80 demonstranten hebben gedood. Een Europese trojka onder leiding van de Poolse minister van Buitenlandse Zaken, Radoslav Sikorski, was al in Kyiv aangekomen in een uiterste poging een uitweg in de crisis te vinden. We spraken af dat Ban eerst de vijf permanente leden van de Veiligheidsraad zou polsen (dus ook Moskou) over mijn terugkeer naar Kyiv.
De volgende dag belde Ban mij alweer terug met het dramatische nieuws dat president Janoekovitsj uit Kyiv was gevlucht en dat het Oekraïense parlement een interim-president zou aanstellen. Hij vroeg mij advies of het in de nieuwe situatie nog een goed idee was mij naar Kyiv te sturen. Hierop reageerde ik wel positief: als zijn naaste adviseur zou ik hem met informatie uit de eerste hand kunnen voorzien over de dramatische ontwikkelingen, die bovendien bijna dagelijks werden besproken in de Veiligheidsraad.
Waarom was Janoekovitsj als een dief in de nacht uit Kyiv gevlucht? Na van hem eindelijk de concessies van vervroegde presidentsverkiezingen, terugtrekking van de veiligheidspolitie en een onderzoek naar het bloedbad te hebben verkregen, was de Europese trojka zelf naar het Maidanplein gegaan om dit compromis te bepleiten. Maar Sikorski werd overstemd door de demonstranten die luid om het aftreden van Janoekovitsj begonnen te schreeuwen.
Sikorski waarschuwde de Maidan: ‘Jullie riskeren de noodtoestand, het leger en dat jullie allemaal doodgaan!’ Even later pakte een sotnik (lid van de Maidan-ordedienst) op het podium de microfoon van de verbouwereerde Poolse minister af. Bijna elk woord uitspuwend, zei hij: ‘Janoekovitsj! Treed vrijwillig af. Voor zonsopgang! Of we marcheren naar Mezjyhirnya (het buitenverblijf van de president) om je te halen!’
Ik beschouw dit voorval als het kantelpunt dat een reeks van gebeurtenissen in gang zette die tot deze nieuwe grote Europese oorlog hebben geleid. De beduusde Europese trojka was onverrichterzake naar huis gereisd. Niemand had gerekend op de vlucht van Janoekovitsj. En dit geldt ook voor Poetin die nog dezelfde nacht crisisberaad belegde in het Kremlin met een kleine kring van vertrouwelingen. Die nacht nam hij het besluit om de Krim te annexeren.
Slaapwandelend Nederland
Bijna slaapwandelend is het Westen vervolgens steeds meer bij het conflict tussen Rusland en Oekraïne betrokken geraakt, telkens Poetins bedoelingen onderschattend. Landen als Duitsland en Nederland bleven bovendien hun belangrijke handel- en gasrelaties (denk aan Nord Stream 2) met Rusland koesteren.
Mijn eigen missie voor de VN eindigde op de Krim toen ik daar werd aangehouden door Poetins 'groene mannen' (soldaten zonder insignes op hun uniformen). Eerlijk gezegd had ook ik toen nog niet door hoe ver Poetins plannen zouden gaan.
Poetin maakte handig van de verwarring in Kyiv gebruik door op de Krim een pro-Russische stroman in het zadel te helpen en het Krimse parlement (met groene mannen in de zaal) een resolutie te laten aannemen, waarin van Kyiv een federale grondwet werd geëist met de Krim als federale staat. Toen hierop nauwelijks een reactie volgde – Westerse hoofdsteden adviseerden Kyiv geen geweld op het schiereiland te gebruiken! – ging Poetin over tot fase twee van zijn Krim-operatie: het referendum en annexatie van het schiereiland, die al op 18 maart 2014 feestelijk in het Kremlin werd beklonken. Het Westen stelde weliswaar sancties tegen Rusland in, maar dat heeft Nederlandse bedrijven er niet van weerhouden mee te doen aan de bouw van de brug over de straat van Kertsj.
We weten nu dat Poetin nog geenszins klaar was met Oekraïne en uiteindelijk het hele land wilde terugbrengen in zijn 'Roesski mir'' . We weten nog niet hoe zijn ‘speciale militaire operatie’ afloopt. De Duitse historicus Dieter Langewiesche heeft onlangs opgemerkt dat grote Europese oorlogen meestal pas eindigen totdat een van de partijen het opgeeft: ‘De uitputting komt waarschijnlijk aan Oekraïense kant.’
Westerse leiders blijven zeggen dat Oekraïne gesteund zal worden zolang het nodig is. Ik deel Langewiesche's pessimisme weliswaar niet, maar ik voel me geenszins zeker over de goede afloop van deze grote Europese oorlog, waarin de Oekraïners voor ons de kastanjes uit het vuur halen.