In Rusland worden enkele duizenden Oekraïense burgers vastgehouden wegens verzet tegen de ‘speciale militaire operatie’. Alleen al het achterhalen van hun verblijfplaats is problematisch, omdat ze zo veel mogelijk worden verspreid over de detentiecentra. In tegenstelling tot militairen komen ze daarnaast officieel niet voor uitwisseling in aanmerking. In een telefoongesprek met Ardy Beld vertelt politicoloog Michail Savva wat het Centrum voor Burgerlijke Vrijheden in Kyiv doet om deze burgergevangenen vrij te krijgen.
Michail Savva (Foto rechtenvrij)
Door Ardy Beld
Michail Savva doceerde politicologie aan de universiteit van Krasnodar, totdat hij in 2015 wegens een gefingeerde rechtszaak gedwongen was Rusland te verlaten. Hij vestigde zich als politiek vluchteling in Oekraïne. Onlangs werd hij in zijn vaderland tot ‘buitenlands agent’ verklaard.
Savva is als expert verbonden aan het Centrum voor Burgerlijke Vrijheden. Het belangrijkste doel van het in 2007 opgerichte centrum is het in gang zetten van processen voor naleving van mensenrechten, burgersolidariteit en democratisering in Oekraïne. Als eerste mensenrechtenorganisatie ter wereld stuurde ze in 2014 mobiele teams naar de regio's Krim, Donetsk en Loegansk om oorlogsmisdaden te documenteren, werk dat tot op de dag van vandaag wordt voortgezet. In 2022 ontving het centrum de Nobelprijs voor Vrede.
In maart 2022 was Savva getuige van de moord op Oekraïense burgers door Russische militairen in de regio Kyiv. Hij kon niets doen. Zijn onmacht op dat moment motiveerde hem om zich in de toekomst in te zetten voor rechtvaardigheid voor de slachtoffers. Momenteel houdt hij zich bezig met de problematiek rond de opsporing en terugkeer van een haast onzichtbare groep: de Oekraïense burgers die in Rusland worden vastgehouden.
Al anderhalf jaar in voorarrest
Veel van de Oekraïense burgers die momenteel vastzitten in Rusland werden door buren of kennissen aangegeven bij de bezetter. Vaak gehoorde beschuldigingen zijn ‘terrorisme’ of ‘spionage voor het Oekraïense leger’. Rusland noemde in de beginmaanden van de invasie steevast ‘verzet tegen de speciale militaire operatie’ als reden voor arrestatie.
Volgens Michail Savva kan dit volgens internationaal humanitair recht geen geldige reden zijn: ‘Dat begrepen ze na een tijdje in Rusland ook. Daarom stapten ze van die formulering af. De Russische autoriteiten spreken sindsdien van “een onderzoek naar de status van de gearresteerde persoon.” Ze verdenken een burger ervan iets te hebben misdaan, dat hij partizaan was of iets dergelijks. Dat is mogelijk, maar zo’n vooronderzoek moet zeer snel worden afgesloten. Het probleem is dat veel van die mensen al meer dan anderhalf jaar achter tralies zitten.’
In de regel verblijven de verdachten eerst in een van de lokale gevangenissen in de door Rusland bezette gebieden. Daarna volgt deportatie naar een detentiecentrum in de Russische Federatie. Momenteel zitten er volgens Savva 4.100 Oekraïense burgers vast in ongeveer 150 gevangenissen en kampen in Rusland en de bezette gebieden.
Compleet informatief vacuüm
Het Centrum voor Burgerlijke Vrijheden verzamelt op verschillende manieren gegevens over de gevangen Oekraïners. De zoektocht wordt bemoeilijkt doordat het Russische penitentiaire systeem de gevangen burgers uit het buurland zoveel mogelijk verspreid. ‘De kampleidingen willen niet met al te grote aantallen Oekraïners tegelijk zitten opgescheept. Een grotere groep nemen ze direct als een bedreiging waar,’ aldus Savva.
Een van de voornaamste bronnen is het internationale Rode Kruis dat in sommige gevallen door de Russische autoriteiten wordt toegelaten tot detentiecentra. Savva: ‘Via een officiële procedure bevestigt het Rode Kruis ons dan dat die en die persoon daar en daar gevangenzit in de Russische Federatie.’
'De kampleiding ziet een grote groep Oekraïeners als een bedreiging'
Een tweede bron vormen krijgsgevangenen die worden uitgewisseld. Zij hebben tijdens hun gevangenschap soms contact gehad met Oekraïense burgergevangenen. ‘In Rusland worden Oekraïense burgers en militairen niet van elkaar gescheiden. Ze worden samen vastgehouden in een bepaalde barak of een omheinde sector in het kamp. Contact met Russische gevangenen is streng verboden, omdat die mogen telefoneren en brieven schrijven. Zo willen ze ervoor zorgen dat de Oekraïners in een compleet informatief vacuüm zitten.’
Een derde bron van informatie vormen sociale media. ‘In sommige gevallen duiken er op pro-Russische kanalen video’s op van Oekraïense gevangenen die hun excuses aanbieden voor de camera. Hier zijn heel veel verschillende platformen voor. Soms wordt er op die manier ook een boodschap doorgegeven aan familieleden dat iemand nog in leven is. Het hangt er vanaf wat voor propagandistische doelen er achter zitten, maar het is in ieder geval een belangrijke bron.’
Een vierde mogelijkheid om aan gegevens te komen, biedt volgens Savva de advocatuur in Rusland. ‘Ongeveer 10% van de gearresteerde Oekraïense burgers wordt daadwerkelijk berecht. Hoewel de meeste juristen aan de kant van de openbare aanklager staan, zijn er nog altijd enkele Russische advocaten die bereid zijn ons onder de tafel informatie door te geven,’ aldus de professor.
Er was een Russische bewaker die reageerde: ’Maak je geen zorgen, hij is in leven, hij zit bij ons’
In zeldzame gevallen krijgt het centrum inlichtingen van een Russische burger die per toeval iets te weten is gekomen over een Oekraïner. ‘Familieleden hebben dan bijvoorbeeld op sociale media vermeld wie ze zoeken. Ze hebben hun contactgegevens erbij gezet en krijgen ineens maanden later een berichtje. Een keer was er zelfs een bewaker die reageerde met de woorden: "Maak je geen zorgen, hij is in leven, hij zit bij ons." Dat is heel inofficieel, natuurlijk, maar ook dat komt voor.’
Als een door de Russische autoriteiten gearresteerde Oekraïense burger door het centrum is opgespoord, beginnen de moeilijkheden pas echt. ‘Indien ze burgergevangenen zouden uitwisselen tegen militairen, zouden ze daarmee toegeven dat ze mensen gijzelen. Dat is ook voor hen een oorlogsmisdaad. Het regime in Moskou imiteert uit alle macht een rechtsstaat. Het is een farce, maar uitwisseling van burgers tegen militairen is om die reden niet mogelijk.’
Uitwisselen van burgergevangenen tegen militairen betekent voor Rusland toegeven dat ze mensen gijzelen: een oorlogsmisdaad
Russische parlementsafgevaardigden stelden voor Oekraïense burgergevangenen uit te wisselen tegen burgers die in Oekraïne worden berecht wegens collaboratie. Volgens Michail Savva is ook dat geen oplossing. Het gaat slechts om een groep van enkele honderden waarvan de meerderheid om juridisch zeer wankele redenen vastzit en vermoedelijk snel vrij zal komen. De overgebleven rest zou volgens hem door de opgedane ervaring tijdens de samenwerking met de bezetter niet eens naar Rusland willen. ‘Het eenvoudigste is de onvoorwaardelijke, directe vrijlating van alle ten onrechte gevangen gehouden Oekraïense burgers, maar daar denkt de Russische overheid uiteraard niet aan,’ aldus de expert.
Onderdeel van Russische strategie
Via internationale organisaties proberen Michail Savva en zijn collega’s Oekraïense burgergevangenen desondanks voor uitwisseling in aanmerking te laten komen of in ieder geval hun lot te verzachten. De behandeling van Russische zijde is volgens de politicoloog mensonterend: ‘Er wordt, zoals gezegd, in Russische kampen en gevangenissen geen enkel verschil gemaakt tussen krijgsgevangenen en burgers. Dat geld ook voor mishandelingen en doelgerichte folter. De lijdensweg is voor alle Oekraïense gevangenen in Rusland dezelfde.’
De vrijlating van Russische zijde geschiedt willekeurig en volgt geen enkele logica. Deze ongewisheid, waarvan de meer dan 4.000 Oekraïners in Russische gevangenschap zich ondanks hun isolatie zeker bewust zijn, maakt de situatie nog schrijnender.
Het aantal burgergevangenen stijgt nog dagelijks. ‘Het is moeilijk precieze cijfers te noemen, maar er worden naar een zeer grove schatting per dag ongeveer 5 à 6 burgers gearresteerd in de bezette gebieden. Dat is een onderdeel van de Russische strategie. Ze gaan ervan uit, dat als ze alle actieve Oekraïners - de mogelijke leiders - isoleren, de rest zich niet zal kunnen verenigen. In Rusland zelf doen ze dat net zo.'
Michail Savva is echter sceptisch over de effectiviteit van deze strategie in Oekraïne. ‘In de jaren negentig ontstond hier een compleet andere, horizontale burgermaatschappij. De mensen kunnen zich op eigen kracht organiseren.’