TWEE JAAR na de INVASIE. Deel I
Op 24 februari 2022 startte Rusland de grootschalige invasie van Oekraïne. Twee jaar later inventariseert Raam op Rusland de feiten, voor zover bekend. Waar we vorig jaar antwoord gaven op de belangrijkste vragen rond de aanloop naar de oorlog, kijken we nu naar de gevolgen van de invasie. In een vijfdelige serie komen de humanitaire, geopolitieke, militaire, binnenlandse en economische gevolgen voor zowel Rusland als Oekraïne aan bod. Deze week deel 1.
Het cultureel centrum in Ochtyrka, Oekraïne. Augustus 2022 (Foto: Bohdan Poshyvailo, Maidan Museum archive)
Algemeen voorbehoud
We hebben er alles aan gedaan om de feiten in deze serie te staven met betrouwbare cijfers. Verificatie in oorlogstijd is echter altijd moeilijk, soms zelfs onmogelijk. Officiële statistieken zijn in Rusland en Oekraïne de afgelopen twee jaar steeds minder toegankelijk geworden, of tot staatsgeheim verklaard. We gebruiken de cijfers in onderstaand overzicht daarom noodgedwongen onder voorbehoud.
Mobilisatie
Hoeveel manschappen hebben Oekraïne en Rusland onder de wapenen?
Volgens Oekraïense en westerse militaire bronnen heeft Rusland twee jaar na de invasie, ondanks enorme aantallen gesneuvelden, rond de 470.000 troepen op Oekraïens grondgebied. Rusland zelf geeft geen openheid over de aantallen. Oekraïne zegt zelf inmiddels rond de 800.000 militairen inzetbaar te hebben, maar volgens de legertop is nog een half miljoen extra troepen nodig om de oorlog vol te kunnen houden. Voor beide landen is de langdurige mobilisatie van zulke grote aantallen troepen een ingewikkelde kwestie.
Wie zijn er gemobiliseerd?
Het Russische leger rekende op 24 februari 2022 op een snelle inname van Kyiv, gevolgd door de installering van een pro-Russisch regime. Het was totaal niet voorbereid op het Oekraïense verzet. De enorme verliezen aan materieel en mensenlevens dwongen president Vladimir Poetin ertoe op 21 september 2022 via een videoboodschap een gedeeltelijke mobilisatie af te kondigen. Dat leidde tot onrust onder de bevolking en een massaal vertrek uit het land.
Poetin verzekerde dat geen onervaren dienstplichtigen naar het front zouden worden gestuurd, maar hield zich niet aan die belofte. Massale openlijke mobilisatie is sinds die eerste ronde niet herhaald, er is veeleer sprake van een sluipende vorm van rekrutering voor de troepen. Ook wordt rekrutering voor het front toegepast om onwelgevallig gedrag van burgers te bestraffen. Vanaf de zomer van 2022 werden de uitgedunde troepen aangevuld met tienduizenden gevangenen uit de kampen, die werden gerekruteerd door Poetins criminele fixer Jevgeni Prigozjin. Hun werd vrijlating beloofd na hun diensttijd, maar toen dat leidde tot een toename van de misdaad is die gratiebelofte weer ingetrokken. Na de muiterij en uitschakeling van Prigozjin in de zomer van 2023 werd deze vorm van rekrutering ingeperkt en overgenomen door het ministerie van Defensie.
Voor het veel kleinere Oekraïne is mankracht een nog groter probleem: het land telt naar schatting nog zo’n 37 miljoen inwoners, tegenover 146 miljoen in Rusland. De invasie werd aanvankelijk zeer succesvol bestreden met behulp van honderdduizenden vrijwilligers, maar die rijen zijn inmiddels uitgedund. De uitgeputte manschappen snakken naar aflossing. De afkondiging van een mobilisatie dateert in Oekraïne al uit 2014, na de annexatie van de Krim en de oorlog in de Donbas. Na de invasie van februari 2022 werd op 3 maart in Oekraïne een algemene mobilisatie afgekondigd voor mannen van 27 tot 65 jaar. Aanvankelijk werden alleen reservisten en vrijwilligers opgeroepen.
Gaat de mobilisatie veranderen en hoe?
Het Russische leger bestaat inmiddels hoofdzakelijk uit kontraktniki (mannen die arbeidscontracten afsluiten voor het leger), die gelokt worden met hoge salarissen. Zij komen vaak uit arme regio’s zoals Oedmoertië, Basjkirië of Dagestan. De Doema (het parlement) heeft inmiddels een wet aangenomen die het ronselen van soldaten in het buitenland legaliseert. Rusland zou werven in Noord-Korea, Nepal en Syrië.
Naarmate de oorlog langer duurt en de vooruitzichten grimmiger worden, bekoelt onder Oekrainers het animo om naar het front te gaan. Hier moet President Volodymyr Zelensky rekening mee houden. Het onderwerp leidde tot een openlijke botsing met zijn populaire opperbevelhebber generaal Valeri Zaloezjny, die na twee jaar dienst rotatie van de eerste lichting soldaten eiste. Zaloezjny moest het veld ruimen. In de zomer van 2023 ontsloeg Zelensky al talloze hoofden van rekruteringsbureaus wegens corruptie. Begin februari 2024 nam het parlement een nieuwe strengere mobilisatiewet aan om ontduiking te bestrijden. De dienstplichtige leeftijd werd verlaagd naar 25 jaar.
Doden en gewonden
Tot voor kort hielden Rusland en Oekraïne de aantallen van hun eigen dode en gewonde militairen om strategische redenen geheim. Informatie die wel naar buiten wordt gebracht, is veelal onbetrouwbaar: verliezen aan eigen kant worden naar beneden bijgesteld, terwijl die van de tegenstander juist worden uitvergroot.
Maar bij de tweede verjaardag van de invasie heeft Oekraïne voor het eerst wel een officieel cijfer naar buiten gebracht. President Volodymyr Zelensky noemde op een persconferentie een aantal van 31.000 gesneuvelde militairen.
Rusland houdt de aantallen nog steeds geheim. De laatste keer dat het Russische ministerie van Defensie informatie over de eigen geleden verliezen naar buiten bracht was op 21 september 2022. Minister Sergej Sjojgoe sprak toen van 5.937 gesneuvelde Russische soldaten. Oekraïne gaat uit van veel hogere verliezen aan Russische kant: volgens Zelensky zijn in twee jaar oorlogsvoering meer dan 500.000 Russische militairen uitgeschakeld, waarvan er 180.000 zouden zijn gesneuveld en de rest gewond geraakt. De Russische onafhankelijke nieuwssites Mediazona en Meduza zijn in een gezamenlijk onderzoek tot de conclusie gekomen dat er tot begin dit jaar ongeveer 75.000 soldaten aan Russische kant zijn omgekomen.
Omdat zeker de officiële cijfers niet te verifiëren zijn, wenden we ons tot buitenlandse bronnen. In december 2023 schatte het Britse ministerie van Defensie dat 70.000 Russische soldaten op het slagveld waren gedood, van wie 20.000 van het huurlingenleger Wagner, en 220.000 tot 280.000 gewond zijn geraakt. Daarbij zijn de zware verliezen van de slag om Avdiivka nog niet meegerekend.
Het Pentagon in Washington schatte in februari 2024 dat Rusland 60.000 militairen heeft verloren, terwijl er in de twee jaar oorlog 300.000 soldaten gewond zouden zijn geraakt. Journalisten van de Russische onafhankelijke nieuwssite Mediazona en de Russische service van de BBC houden via berichten op sociale media en andere openbare bronnen bij wie er aan Russische kant gesneuveld is. Op 15 februari j.l. hadden ze de namen van 44.654 Russische soldaten verzameld, van wie vaststaat dat ze zijn gedood. Het werkelijke aantal doden moet veel hoger zijn, voegen de journalisten eraan toe.
Ook Oekraïne lijdt zware verliezen. Amerikaanse bronnen spreken van 70.000 doden en 100.000 tot 120.000 gewonden. Volgens de VN zijn tot december 2023 in Oekraïne minstens 10.000 burgers als gevolg van de oorlog om het leven gekomen, van wie 560 kinderen. De VN schatte het aantal gewonde burgers op ruim 18.000.
Migratie
Hoeveel Oekraïners zijn gevlucht?
Het aantal Oekraïners dat door de oorlog op de vlucht is, is onvergelijkbaar veel groter dan het aantal ballingen uit Rusland. Volgens de Verenigde Naties heeft de Russische invasie geleid tot een vluchtelingenstroom van bijna zes miljoen Oekraïners naar Europa en elders, en tot acht miljoen ontheemden in eigen land. De meeste vluchtelingen zochten hun toevlucht in Polen (1,6 miljoen), Duitsland (1,1 miljoen), Tsjechië (0,55 miljoen) en Groot-Brittannië (0,2 miljoen).
Bijna 90 procent van deze vluchtelingen is vrouw. Mannen in de weerbare leeftijd mogen het land niet verlaten. Toch zijn duizenden erin geslaagd om over de grens te verdwijnen. Volgens het EU-statistiekbureau Eurostat zijn ruim 650.000 Oekraïense mannen van dienstplichtige leeftijd naar Europese landen vertrokken sinds februari 2022. Deze telling bevat echter ook mannen met een geldige reden voor vertrek en mannen die via de door Rusland bezette gebieden Europa zijn binnengekomen.
Voordat Rusland de oorlog in 2014 ontketende, woonden er in Oekraïne bijna 44 miljoen mensen. Inmiddels is de bevolking binnen de internationaal erkende landsgrenzen van Oekraïne naar schatting gekrompen tot nog geen 37 miljoen zielen. In het gebied dat feitelijk onder controle van de regering in Kyiv staat, wonen nu 31 miljoen mensen.
Hoeveel Russen hebben hun land verlaten?
De bevolking van Rusland kromp in de afgelopen twee jaar met een half procent: van 147.182.123 naar 146.447.424 zielen. Dat had mede te maken met stijgende emigratie. De uittocht verliep in twee golven:
In de vier maanden na de invasie van februari 2022 verlieten volgens het statistisch staatsbureau Rosstat ongeveer 420.000 Russen hun land, twee keer meer dan in het eerste halfjaar van 2021. Onder de emigranten in deze eerste golf waren bekende cultuurdragers en zakenlieden, zoals ballerina Olga Smirnova, komiek Maksim Galkin, zangeres Alla Poegatsjova, journalist Aleksandr Nevzorov en de zakenlieden Anatoli Tsjoebais en Oleg Tinkov.
De tweede fase van de massa-emigratie was een reactie op de zogeheten ‘gedeeltelijke mobilisatie’ van alle mannen in de weerbare leeftijd, die in september 2022 werd afgekondigd. Volgens de staatsveiligheidsdienst FSB ontvluchtten in de eerste vier dagen van die mobilisatie alleen al 260.000 jonge mannen het land. Onafhankelijke media kwamen tot hogere aantallen in de eerste weken na de oekaze: van zeshonderdduizend tot een miljoen mannen.
Van terugkeer naar Rusland was amper sprake. In heel 2023 besloten slechts 45.000 Russen zich weer in hun moederland te vestigen, twee keer minder dan in het laatste vooroorlogse jaar. Dit netto emigratiesaldo heeft een effect op de kwaliteit van de arbeidsmarkt. Volgens de Russische academie voor wetenschappen hebben in de afgelopen vijf jaar tot 75.000 hoogopgeleiden het land verlaten. Sinds 2022 hebben minimaal 2500 wetenschappers de wijk genomen. Volgens het zakenblad RBK is deze ‘brain drain’ uit Rusland de grootste sinds de Oktoberrevolutie van 1917.
Oorlogsmisdaden
Sinds het begin van de invasie heeft het Russische leger zich schuldig gemaakt aan een reeks schendingen van het oorlogsrecht, zoals vastgelegd in de Geneefse Conventies. Deze schendingen zijn niet alleen vastgesteld door de Oekraïense autoriteiten, maar ook door internationale mensenrechtenorganisaties en de Verenigde Naties.
Welke oorlogsmisdaden zijn er geconstateerd?
In de eerste weken van de invasie schond Rusland het oorlogsrecht op grote schaal in de bezette gebieden. Een berucht voorbeeld is het stadje Boetsja, ten noordwesten van Kyiv, waar Russische soldaten in maart 2022 honderden Oekraïense burgers vermoordden en tientallen vrouwen en meisjes verkrachtten. Dergelijke praktijken bleven niet beperkt tot de eerste fase van de grootschalige invasie. In Cherson, bezet van maart tot november 2022, troffen de Oekraïense autoriteiten na de bevrijding massagraven en martelkamers aan. Honderden burgers zijn tijdens de Russische bezetting verdwenen.
Bij Russische aanvallen zijn de afgelopen twee jaar op grote schaal Oekraïense burgerdoelen geraakt. De Wereldgezondheidsorganisatie telde eind 2023 ruim 1.400 aanvallen op ziekenhuizen en andere zorginstellingen. Ook zijn meer dan drieduizend Oekraïense scholen beschadigd of vernietigd, constateerde Human Rights Watch in november 2023. In het najaar van 2022 begon Rusland aan een reeks aanvallen op het Oekraïense elektriciteitsnet en andere civiele infrastructuur, om zo de Oekraïense bevolking toegang tot verwarming en stromend water te ontzeggen. In de tweede winter van de oorlog voert Rusland opnieuw bijna dagelijks raket- en droneaanvallen uit op de Oekraïense infrastructuur. Het opzettelijk raken van burgerdoelen geldt als oorlogsmisdaad, maar is vaak moeilijk te bewijzen. De vijandelijke partij stelt meestal dat het om 'nevenschade' gaat van een bombardement op een militair doel.
Het oorlogsrecht verbiedt de deportatie van burgers uit bezette gebieden naar het eigen grondgebied. Onder het mom van evacuaties heeft Rusland honderdduizenden Oekraïners naar Rusland gedeporteerd, onder wie tienduizenden kinderen. Sommigen kwamen in zogeheten filtratiekampen terecht, waar de omstandigheden volgens ooggetuigen verschrikkelijk aan de orde van de dag waren. Duizenden gedeporteerde Oekraïense kinderen worden vastgehouden in kampen of ondergebracht bij Russische gastgezinnen waar zij politiek en cultureel worden heropgevoed, vaak zonder toestemming van hun ouders. Vanwege de deportatie van Oekraïense kinderen heeft het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag een arrestatiebevel uitgevaardigd tegen de Russische president Vladimir Poetin en kinderombudsvrouw Maria Lvova-Belova.
In de bezette gebieden hebben Russische soldaten op grote schaal geplunderd, een oorlogsmisdaad. Naast individuele soldaten die waardevolle goederen uit Oekraïense huizen meenamen, zijn ook duizenden kunstwerken ontvreemd uit musea in door Rusland bezette gebieden. In de door Rusland bezette delen van Oekraïne worden de Oekraïense taal en cultuur op allerlei manieren onderdrukt. Oekraïense literatuur en schoolboeken zijn in beslag genomen of vernietigd. Docenten worden onder druk gezet om over te schakelen op het Russische curriculum, waarin het bestaan van een Oekraïense identiteit wordt ontkend.
Zijn die feiten aanleiding voor de kwalificatie genocide?
Om te kunnen spreken van genocide, moet worden vastgesteld dat er sprake is van opzet. Zo is een van de kenmerken van genocide het gewelddadig overbrengen van kinderen van de ene groep naar een andere groep. De deportatie van Oekraïense kinderen uit bezette gebieden kan daarom een genocidale handeling zijn. Van genocide is echter alleen sprake wanneer de intentie het geheel of gedeeltelijk vernietigen van een nationale, etnische of religieuze groep is.
Hoewel het lastig is om met zekerheid vast te stellen dat de hierboven omschreven handelingen van hogerhand zijn opgedragen, doen president Poetin en het Kremlin weinig moeite om het tegendeel te bewijzen. Poetin ontkent stelselmatig het bestaan van een Oekraïense identiteit, en op de Russische staatstelevisie mogen presentatoren en gasten ongestraft fantaseren over de vernietiging van het Oekraïense volk. Daders van vermeende oorlogsmisdaden blijven eveneens ongestraft.