Telegram, een combinatie van berichtendienst en een nieuwskanaal, is het belangrijkste sociale medium in Rusland geworden. Bijna de helft van de burgers gebruikt de app van de gebroeders Pavel en Nikolaj Doerov. Ook de overheid doet zijn voordeel met Telegram. Maar betekent dat ook dat Telegram een instrument is van het Kremlin? Dénis van Vliet wikt en weegt de argumenten.
Pavel Doerov. Foto Flickr
Door Dénis van Vliet
Van popster Filip Kirkorov en Poetins vermeende peetdochter Ksenia Sobtsjak tot rapper Vacío: allemaal waren ze van de partij op het besloten ‘bijna-naaktfeestje’, dat Russische actrice Nastia Ivleeva vorig jaar december in Moskou organiseerde. Groot was de schrik onder de feestgangers toen foto’s van de bewuste avond – inclusief eentje waarop Vacío slechts een sok om zijn penis draagt – via Telegram waren uitgelekt. Telegram is een Russische app die lijkt op WhatsApp, maar naast ‘gewone’ gespreks-chats ook kanalen heeft waarop een gebruiker informatie kan zenden. Telegram is door die combi een kruising van berichtendienst X (voorheen Twitter) en WhatsApp.
Toen de Russische tv-propagandist Vladimir Solovjov (1,3 miljoen volgers) de kiekjes deelde in zijn kanaal, was de beer helemaal los. Hoe konden gevierde sterren zo’n verderfelijk feest houden terwijl Russische jongens in Oekraïne vochten?
De foto’s waren voor de autoriteiten voldoende aanleiding om Vacío en Kirkorov naar het front te sturen: Vacío om er te dienen en Kirkorov om een liedje te zingen. Ivleeva werd veroordeeld vanwege twee anti-oorlogsberichten die ze bijna twee jaar eerder online had geplaatst. Alleen Sobtsjak kwam er zonder straf vanaf.
Project van het Kremlin?
Het partyrelletje is een voorbeeld dat Telegram de autoriteiten goed van pas kan komen. Maar om de app daarom nou ook maar meteen een paar extra ogen van het Kremlin te noemen, zoals in en buiten Rusland wordt gedaan, dat gaat wat ver. Hoewel geregeld geruchten de kop opsteken dat de app een overheidsproject is, beweert medeoprichter Pavel Doerov bij hoog en laag dat dat niet zo is. De 39-jarige Russische ICT-ondernemer mag er graag op wijzen dat dankzij Telegram zijn landgenoten juist toegang hebben tot miljoenen kanalen van over de hele wereld. Volgens het bedrijf heeft Telegram wereldwijd bijna 900 miljoen gebruikers.
De Russische staat heeft hoe dan ook wel pogingen gedaan om greep te krijgen op Telegram. Voor zover valt te overzien, zijn die mislukt. De overheid heeft daarom gekozen voor een plan-B en manifesteert zich met eigen propagandakanalen op het platform, net zoals ze dat ook op andere sociale media doet. Vaak richten die berichten zich op gebruikers buiten de landsgrenzen, in Oekraïne bijvoorbeeld. De overheid van dat land waarschuwt haar burgers daarom geregeld voor nepnieuws via Telegram.
Helft Russen gebruikt Telegram
Volgens cijfers van accountants- en forensisch onderzoekskantoor Deloitte heeft anno 2024 de helft van alle Russen de app van Telegram op zijn mobieltje staan. De app is daarmee in Rusland populairder dan WhatsApp, dat eigendom is van Facebook-moeder Meta.
Daarnaast, zo stelt Doerov, is Telegram veiliger dan X en Whatsapp. Gebruikers kunnen zich aanmelden zonder telefoonnummer en tegenwoordig zelfs – via een externe applicatie – met een irisscan, waardoor ze theoretisch haast niet zijn te traceren. Techbloggers hebben overigens wel wat af te dingen op deze privacy-claim van Doerov. Telegram biedt, anders dan veel van zijn concurrenten, bijvoorbeeld niet standaard end-to-end-encryptie, een techniek die berichten alleen leesbaar laat zijn voor de verzender en ontvangers.
Bijna-naakt party in Moskou, december 2023. Foto Wiki
Majdan-revolutie
Tegen de verdenking dat Telegram een project van het Kremlin is, pleit dat Doerov in het verleden meermaals in de clinch lag met het Kremlin. Hij stond in 2006 samen met zijn oudere broer Nikolaj aan de basis van de Russische Facebook-kloon VKontakte. Ze moesten het netwerk onder druk verkopen aan een miljardair die loyaal is aan het Kremlin.
Doerov onthulde onlangs in een interview met de radicaal-trumpiaanse Amerikaanse talkshowhost Tucker Carlson hoe dat destijds ging. Het gebeurde in november 2013. In Oekraïne begonnen de eerste protesten tegen de op Moskou georiënteerde president Viktor Janoekovytsj die uiteindelijk de Majdan-revolutie zouden inluiden. De demonstranten riepen via het ook in Oekraïne populaire VKontakte medestanders op om naar het Majdanplein in Kyiv te komen. Doerov is toen naar eigen zeggen door het Kremlin voor de keuze gesteld: de berichten verwijderen van VKontakte óf opstappen als ceo en Rusland verlaten. ‘Ik koos voor het laatste’, vertelde hij Carlson.
Vanuit zijn nieuwe woonplaats Dubai sleutelden hij en zijn broer – Pavel is de ondernemer en marketeer, Nikolaj de technische man – aan Telegram. De app was in 2014 nog maar net in de lucht of de twee kregen opnieuw bonje met de Russische staat. De gemoederen liepen zo hoog op dat de telecomtoezichthouder Roskomnadzor de app in 2018 zelfs blokkeerde. Dat gebeurde omdat de Doerovs geen broncodes en andere data met de overheid wilden delen. In heel het land ontstond een ludiek protest waarbij Russen papieren vliegtuigjes de lucht ingooiden, een verwijzing naar het logo van de app.
Het verbod werd al gauw weer opgeheven. Niet zozeer vanwege het ludieke protest, maar meer omdat ook (lokale) autoriteiten de app misten. Het was en is voor hen een handig middel om op microniveau berichten te zenden naar burgers. Elke plaats, hoe klein ook, heeft wel een eigen officieel kanaal. Over een verbod op Telegram rept dan ook niemand meer in Rusland.
Complottheorieën
Ironisch genoeg is het nu juist Oekraïne waar een discussie is opgelaaid over het verbieden van Telegram. Sommige Oekraïners vinden het bedenkelijk dat Doerov – hij geeft niet vaak interviews – Carlson thuis in Dubai ontving. De Amerikaan is niet vies van het verspreiden van complottheorieën en interviewde eerder ook al de Russische president Vladimir Poetin, 'Kremlin-ideoloog' Aleksandr Doegin en de Hongaarse premier Viktor Orbán, een leider die Oekraïne niet bepaald welgezind is.
De directe aanleiding voor de Oekraïense discussie over een verbod was echter niet het Carlson-interview, maar een ander recent incident. Eind april blokkeerde Telegram opeens zogeheten ‘bots’ van de Oekraïense overheid. Dat zijn geautomatiseerde accounts die zonder tussenkomst van een mens berichten in kanalen scannen op zoek naar waardevolle informatie. Oekraïne zet die bots onder meer in om informatie over Russische troepenverplaatsingen te verzamelen. Ook kunnen burgers verdachte situaties doorgeven aan zo'n bot. Na een dag konden de bots opeens wel weer hun werk doen.
Bedreiging voor nationale veiligheid
De Nationale Raad van Oekraïne voor Televisie- en Radio-uitzendingen – de nationale mediatoezichthouder – adviseerde de regering-Zelensky onlangs dat de overheid zich helemaal moet terugtrekken van Telegram. Vicevoorzitter Valentin Koval zei in mei in een interview met nieuwssite Podrobytsi dat op het netwerk geregeld kanalen opduiken die zich voordoen als Oekraïense overheidsorganen. Die kanalen kunnen worden ingezet voor de verspreiding van desinformatie.
'Ooit is zelf ons logo zonder medeweten gebruikt voor zo’n kanaal,’ aldus Koval. Volgens Koval doet Telegram helemaal niets met meldingen van misbruik. 'We hebben één adres van Telegram en dat zit in Dubai. Ondanks alle pogingen lukt het maar niet met Telegram in contact te komen: brieven blijven onbeantwoord, e-mails ook.’ Hij ziet het liefst dat burgers de app van hun mobiele telefoon verwijderen en overstappen op ‘andere schoenen’. 'Doerov is een Rus en het valt niet uit te sluiten dat hij nog steeds de belangen van Rusland dient.’
Ook de chef van de Oekraïense militaire inlichtingendienst Kyrylo Boedanov noemt de app een 'bedreiging voor de nationale veiligheid'. Hij opperde al voor het incident met de bots dat nieuwskanalen verplicht zouden moeten worden zich te registreren als journalistieke organisatie. Gebruikers zouden dan gemakkelijker nepkanalen kunnen onderscheiden van echte. Maar omdat Telegram elk contact met de Oekraïense overheid uit de weg gaat, kan zo’n constructie niet worden opgezet. In een interview met de BBC zei Boedanov dat hij zelf ook Telegram heeft – op een speciale telefoon die hij alleen voor dat doel heeft. 'Ik gebruik de app alleen om te kijken hoe de Russische samenleving reageert op bepaalde gebeurtenissen.’
Of het ook echt tot een blokkade van Telegram in Oekraïne komt, valt te bezien. De app is ook daar ondanks alle bedenkingen ook razend populair, zeker sinds de grootschalige Russische invasie. Burgers waarschuwen elkaar via Telegram voor Russische aanvallen en volgen via openbare kanalen het laatste nieuws. Een verbod zou bovendien door burgers omzeild kunnen worden via VPN – een technologie waarmee internetgebruikers hun locatie en identiteit kunnen afschermen.
In het Westen wordt Telegram inmiddels ook door sommigen met argusogen bekeken. Dat heeft vooral te maken met de geheimzinnigheid rond het netwerk. Niemand weet bijvoorbeeld waar Telegram zijn servers heeft staan. Evenmin is bekend wie er, behalve de twee Doerovs, nog meer voor het bedrijf werken. Spanje blokkeerde de app laatst zelfs kortstondig, al had dat te maken met een auteursrechtenkwestie.
De vrees bestaat bovendien dat Telegram populair is bij aanhangers van extreemrechts, criminelen en terroristen. De Europese Unie heeft daarom het Belgisch Instituut voor Post en Telecommunicatie (BIPT) aangewezen om voor heel Europa toezicht te gaan houden op de app. De Belgen staan daarmee voor de taak voor elkaar te krijgen wat Oekraïne maar niet lukt: contact en samenwerking te zoeken met Doerov.
Demonstraties tegen Poetin
Dat Telegram de Russische overheid op haar wenken bedient, is moeilijk hard te maken. In 2020 speelde het netwerk een grote rol bij de massale demonstraties in Chabarovsk, in het uiterste oosten van Rusland. De volkswoede ontstond na de arrestatie en het afvoeren van een populaire gouverneur naar Moskou. Met behulp van Telegram wisten de organisatoren het vuur onder de betogers levend te houden. Pas na een paar weken bloedden de protesten dood.
Ook de anti-corruptiestichting FBK van de in een strafkamp overleden Kremlin-criticus Aleksej Navalny maakt tot op de dag van vandaag dankbaar gebruik van Telegram. Op de dag van zijn uitvaart verspreidde Navalny’s team foto’s van de massa’s rouwenden in de Moskouse straten. Door Telegram wisten die hun weg te vinden naar buitenlandse nieuwssites. Net als de protesten in Chabarovsk bracht ook de dood van Navalny het Kremlin-regime overigens niet aan te wankelen.
Meelezen
Vast staat wel dat mediawaakhond Roskomnadzor meeleest op het platform. MH17-dader Igor Girkin werd in januari tot vier jaar cel veroordeeld wegens ‘oproepen tot extremisme’, op basis van berichten die hij een jaar eerder op Telegram had geplaatst. Hij haalde in zijn kanaal flink uit naar het functioneren van het leger.
Het gaat verder dan alleen meelezen. Iemand die in Rusland wordt gearresteerd, kan de vraag krijgen of hij even zijn Telegram-account wil openen. Een dronken tractorrijder uit de regio Belgorod werd in 2023 veroordeeld voor verraad nadat agenten zagen dat hij in de app het Russische Vrijheidslegioen en Oekraïense bloggers volgde.
Hoofdredactrice Anastasia Tsjoemakova van het onafhankelijke nieuwskanaal Astra (195.000 volgers) werd het recht op een ziektekostenverzekering ontzegd, toen zij dagelijks op het Telegram berichten begon te publiceren over misstanden in de zorg. Ze is desondanks nog steeds actief op het platform, ook al vertrouwt ze het netwerk niet voor 100 procent. Zo verdween ooit zomaar een post over een kamp voor Russische dienstweigeraars in de bezette Oekraïense regio Loehansk.
Elon Musk
Wie het een uur durende Carlson-interview bekijkt, kan de indruk krijgen dat Doerov geniet van alle speculaties rond zijn persoon en netwerk. Hij lijkt in die zin op de de Amerikaans-Zuid-Afrikaanse serie-ondernemer Elon Musk (X, Tesla, satellietbedrijf Space X), wiens naam geregeld valt in het interview. Doerov zegt bijvoorbeeld dat hij zich goed bewust is dat zijn app een schat aan waarde bevat voor regeringen. ‘En niet alleen voor de Amerikaanse regering’, voegde hij eraan toe.
De Telegram-baas beweerde zelfs dat de Amerikaanse inlichtingendienst FBI een keer heeft geprobeerd een medewerker van Telegram zover te krijgen om ‘een achterdeurtje’ in de app te bouwen. Of dat klopt, valt onmogelijk te verifiëren. Over de Russische oorlog tegen Oekraïne zei Doerov daarentegen niets.
En dus blijft de vraag steeds weer rijzen: is Doerov nu wel of niet een project van het Kremlin? Hij bezwoer ook in het Carlson-interview van niet. ‘Ik ben liever vrij dan dat ik, van wie dan ook, bevelen aanneem’.
Bronnen. Radio Svoboda, Tucker Carlson, Platform Raam - op Rusland, Oekraïne, Belarus, The Moscow Times, Vedomosti, Astra, TASS, Trouw, BBC, Kommersant, Ria Novosti, Babel, UNIAN.