Op de sociale media in Rusland bleef het opvallend stil na de dodelijke aanvallen en gijzelingsacties van Hamas op Israëlisch grondgebied en het militaire antwoord daarop van de Israël. Op het populairste platform VKontakte waar vroeger felle discussie werd gevoerd, geven mensen elkaar tips of babbelen over oude foto's, ontdekte Dénis van Vliet. Als op een platform iemand een politiek thema aansnijdt, schemert de staatspropaganda er al gauw doorheen.
Vladimir Kirijenko is de zoon van topambtenaar Sergej Kirijenko en sinds kort ook de ceo van VKontakte.
Hier met burgemeester Sobjanin van Moskou (rechts). Foto Wikimedia.
door Dénis van Vliet
Arensy Donskov had werk gemaakt van zijn post op VKontakte, de Russische tegenhanger van Facebook. Hij zocht een plaatje uit van een bombardement op de Oekraïense hoofdstad Kyiv en zette daar een muziekje onder: ‘Ne vojoeite s roeskimi’, oftewel ‘Vecht niet tegen Russen’. Zijn tekst boven de foto luidde: ‘Rusland gaf de Oekraïners 24 uur de tijd om Kiev te verlaten. Haha, grapje. We zijn geen Joden.’ Hij wilde daarmee maar zeggen: Israël geeft bewoners van Gaza tijd om te evacueren, maar zo soft zijn wij Russen niet als het om oorlogsvoering gaat. De post kreeg 0 likes.
VKontakte is met 100 miljoen gebruikers het grootste sociale netwerk van Rusland, op afstand gevolgd door Odnoklassniki (36 miljoen) en Facebook (25 miljoen). Het in 2006 opgerichte VKontakte was ooit hét platform waar Russen met elkaar de politiek bespraken. Een beetje zoals Twitter (het huidige X) dat in Europa en Amerika is. Oppositiepolitici als Navalny en de - in 2020 overleden - extreem-rechtse Edoeard Limonov wisten door het netwerk landelijke bekendheid te verwerven. VKontakte speelde ook een belangrijke rol bij het organiseren van demonstraties.
Het uitblijven van een like voor de post van ‘grappenmaker’ Donskov is typerend voor de staat van Russische sociale media op dit moment. In de top drie van grootste accounts op VKontakte staat een jongen die graag pruiken draagt, een modemeisje uit Kaliningrad en de Tsjetsjeense leider Ramzan Kadyrov. Nu zijn die eerste twee niet de meest voor de hand liggende personen om de situatie Israël-Hamas te becommentariëren, maar ook Kadyrov zwijgt op VK over het onderwerp. Waar hij andere media als Telegram gebruikt voor het zenden van zijn politieke boodschap, plaatste hij op de dag van de Palestijnse aanval op VK alleen posts over de verjaardag van president Poetin en de opening van een drafbaan.
Muisstille nieuwssites
Wie tegenwoordig een rondje surft over VKontakte en Odnoklassniki, ziet dan ook vooral onnozele filmpjes, reclame en nieuwsberichten waarop alleen met een ‘like’ kan worden gereageerd. De mogelijkheid om zelf een reactie te typen is meestal uitgezet. Kritische bloggers en discussiegroepen zijn dus nog wel te volgen, maar veel valt er op hun pagina’s niet meer te beleven - ook niet na zo’n grote nieuwsgebeurtenis als de Hamasaanval op Israël. Het is eenrichtingsverkeer dat overblijft, zonder mogelijkheid tot een online gesprek.
Gediscussieerd wordt er nog wel, maar op andere pagina’s. Over tips om te besparen op levensonderhoud, bekende sterren en foto's van vroeger - een categorie die opvallend goed is vertegenwoordigd op beide netwerken. De VKontakte-pagina met foto’s Hoe heten jullie heeft met 700.000 volgers net iets minder fans dan Kadyrov, bijvoorbeeld. In die groep staat ook een van de populairste posts die in de week na de Hamasaanvallen verscheen, namelijk die van Olga Lichatjsova. Een oude foto van haar naast een grote zonnebloem leverde bijna 5.000 likes op. Het is deze kant van het netwerk die overblijft.
Hoe anders is de situatie in de nieuwsgroepen, pagina’s op sociale netwerken die zich hebben toegelegd op één thema. In de pro-Israël groep Israël als wegversperring tegen het internationaal terrorisme (25.000 volgers, het grootste pro-Israël account op Odnoklassniki) zijn de volgers muisstil. De paginabeheerders posten braaf elke dag nieuws of filmpjes, maar zelden neemt iemand de moeite om te reageren.
Alleen onder een nieuwsbericht over de door Israël afgesneden toevoer van elektriciteit en water naar Gaza is wat discussie. ‘Israël leverde altijd al weinig water en elektriciteit aan Gaza,’ schrijven Lev en Maria Gloechman. In de grootste pro-Palestina groep op VKontakte Palestina (6500 volgers) is al sinds 2015 niets meer gepost.
Digitale repressie
Wat is er gebeurd? Tot zo’n 10 jaar terug was het internet in Rusland nog ongecensureerd. De in 2017 overleden blogger en internetpionier Anton Nossik noemde Poetin zelfs eens de beschermheer van het vrije internet. Maar dat veranderde toen hij na het tijdperk-Medvedev zijn rentree maakte als president. In 2014 trad een wet in werking die bloggers met meer dan 3000 bezoekers per dag verplichtte zich te registreren bij mediawaakhond Roskomnadzor.
Nog steeds leest Roskomnadzor driftig mee met wat er op de netwerken gebeurt. In Moskou werd dit voorjaar een banketbakster gearresteerd nadat ze een foto van een blauw-gele anti-oorlogstaart had gepost op sociale media. Een gelovige uit de buurt van Sint-Petersburg werd pas tot drie jaar strafkamp veroordeeld nadat hij in een post had geschreven dat Russische soldaten die deelnemen aan de oorlog in Oekraïne naar de hel gaan.
Én afgelopen week nog liet Roskomnadzor van alle Russische socials de muziek van Pornofilmy halen. Pornofilmy is een band die, anders dan de naam doet vermoeden, vooral protestliedjes maakt. Vooral het nummer ‘Eto proidjot’ (Het gaat voorbij) viel slecht bij de autoriteiten: daarin zinspeelt zanger Volodja Kotljarov op het nabije einde van Poetin en de opkomst van een democratisch Rusland.
Optreden Pornofilmy
Door deze ‘digitale repressie’ zijn kritische bloggers uitgeweken naar Telegram of Youtube en soms ook naar Twitter en Facebook, hoewel die laatste twee sinds het begin van de Russische invasie in Oekraïne alleen nog via een VPN toegankelijk zijn.
YouTube is opvallend genoeg nog niet verboden, al heeft de Russische overheid inmiddels een eigen variant gelanceerd: RuTube.
De onafhankelijke nieuwssite Meduza suggereerde eerder dat het Kremlin een verbod op YouTube nog niet aandurft, aangezien de site populair is onder jonge Russen en dus ook geschikt is daar Russische propaganda te verspreiden. Een voorbeeld daarvan is de pas gelanceerde serie Z-girlfriends, waarin vrouwen vertellen over waarom zij het goed vinden dat hun man vecht aan het front in Oekraïne.
Topblogger Varlamov
Ook Russische bloggers zijn volop te vinden op YouTube. Eén van de populairste is de in het Verenigd Koninkrijk wonende Ilja Varlamov (4,6 miljoen volgers), die in Westerse media nog wel eens wordt omschreven als onafhankelijk journalist.
Of hij dat ook werkelijk is, is de vraag. Toen een Oekraïense journalist hem afgelopen zomer met een camera in de hand op een Londense straat vroeg of hij het eens is met het Internationaal Strafhof, dat Poetin wil arresteren wegens oorlogsmisdaden, antwoordde Varlamov niet maar nam hij de benen door zo snel als mogelijk weg te fietsen.
Varlamov besteedde na het begin van de oorlog in het Midden-Oosten vijf filmpjes aan de geweldsexplosie. De ontwikkeling in die reeks sprak boekdelen.
In de eerste video gaf hij een opsomming van wat er die zevende oktober gebeurde: eerst was daar de aanval van Hamas, toen de vergelding van Israël. Hij stond ook stil bij de slachting op het muziekfestival, waar Hamasleden ruim 250 festivalbezoekers doodden. Hij trok er een sip gezicht bij: tot zover zijn duiding.
De filmpjes daarna werden allengs kritischer op Israël en meer opiniërend. ‘Alles wijst erop dat Israël nog héél lang zal worden nagedragen dat het land zoveel slachtoffers maakt nu,’ zei Varlamov in filmpje twee. Hij meldde terloops ook nog even dat de VS hun goedkeuring hadden gegeven voor Israëls antwoord op Hamas, en lijkt hiermee aan te schurken tegen het Kremlin-standpunt.
Varlamov ging in zijn laatste filmpje, gepubliceerd op 14 oktober, door op deze lijn. Vooral de Palestijnse kant van de zaak stond nu centraal. Zijn sombere conclusie aan het einde van de uitzending: niemand is erin geslaagd de afgelopen honderd jaar vrede te brengen in het gebied. ‘De Ottomanen niet, andere grootmachten niet en we moeten dus vrezen dat het nog honderd jaar onrustig blijft in de regio’, aldus Varlamov.
Ilja Varlamov. Foto Wikimedia.
Interessant is te zien wat er in de ‘comments’ op zijn video’s gebeurt.
De populairste reacties onder het eerste filmpje tonen vooral medeleven met alle burgerslachtoffers. ‘Het is zo erg voor gewone mensen, die lijden altijd onder oorlogen’، schrijft Katjasjka Goeljajeva, wier reactie in korte tijd met bijna 600 likes is beloond.
De reacties onder video nummer 2 zijn al kritischer naar Israël: ‘Waarom vertel je niet wat de Palestijnen hebben moeten meemaken al die tijd dat ze worden onderdrukt door Israël?’ en ‘Het verzet van de Palestijnen heeft een oorzaak’. Vooral een bewering van Anna Gliker - ‘Weet je dan niet dat er Israëliërs met Oekraïne meevechten tegen Rusland’ - is populair.
Na zijn laatste video wordt Varlamov overladen met complimentjes en gevraagd of hij nog een video wil maken over het lijden van de Palestijnen. Al klinkt er ook enige kritiek: ‘Waarom zeg je niks over de situatie in Syrië?’
Varlamov een heimelijke Kremlin-propagandist? Hiervoor ontbreekt bewijs. Hij draaide in een week tijd in zijn video’s echter wel snel naar het Kremlin-standpunt, namelijk dat het conflict een gevolg is van de ‘mislukking van het Amerikaanse beleid in de regio’ en dat Israël ‘wrede methoden’ hanteert. Ook besteedde de blogger opvallend veel aandacht aan dit thema. Er gaan weken voorbij dat er hooguit twee video's van hem verschijnen.
Z-kanalen
En op de ‘pure’ Russische sociale netwerken? Daar is ook na ruim een week geweld nog steeds weinig aandacht voor het conflict. Enkele Z-kanalen (pro-oorlogskanalen) besteden terloops aandacht aan de ellende. Ook de hardliners op deze kanalen moeten echter uitkijken voor censuur, zoals de arrestatie van Igor Girkin aantoont.
Zo weet Z Ljoedi (Z-mensen) meer dan 1000 likes te verzamelen met een ‘roast’ van een bericht van Leonid Gozman, een oppositiepoliticus die vorig jaar zijn land ontvluchtte. Gozman had zijn medeleven aan Oekraïne en Israël geuit. Het venijnige commentaar van Z Ljoedi daarop: ‘Blijkbaar is alleen medeleven met Oekraïners en Israëliërs goed’.
De jeugd wordt gecensureerd, niet bereikt.
Wie in Rusland iets vindt, kijkt wel drie keer uit zijn mening te geven - zeker als die indruist tegen die van het Kremlin. Door de censuur - taartenbaksters belanden in de cel, protestliedjes zijn niet meer te vinden - zijn de sociale media in Rusland verworden tot digitale ditjes en datjes-bladen.
Ondertussen weet de staats-tv - het terrein van Solovjov en Mardan - alleen nog maar oudere Russen te bekoren. Of zoals Valery Fjodorov, het hoofd van het Russische sociologisch instituut VCIOM, dit voorjaar somberde op de radio: ‘Jongeren kijken gewoonweg niet meer, terwijl daar toch alles wordt getoond én in een context wordt geplaatst.’
En dat doet een ander probleem vermoeden: de Russische autoriteiten weten de jeugd weliswaar te censureren, maar niet te bereiken en daardoor raken zij hun grip op haar kwijt.