In Rusland is deze maand een nieuw les- en leerboek voor het geschiedenisonderwijs uitgebracht waarin de recente geschiedenis wordt beschreven door de ogen van het Kremlin. Vanaf komend schooljaar zijn alle scholen verplicht het te gebruiken. Een van de auteurs is de fel omstreden historicus Vladimir Medinski, voormalig minister van Cultuur. Dit bijna utopische lesboek geeft een zeldzaam inkijkje in de belangrijkste ideeën van het Poetinisme en het cynisme waarop het is gestoeld, schrijft cultuurcriticus Andrej Archangelski in zijn column voor Raam op Rusland.
Patriarch Kirill, Poetin en Medinski in 2021 (foto: Kremlin)
door Andrej Archangelski
In augustus 2023 presenteerden de Russische presidentieel adviseur Vladimir Medinski en de minister van Onderwijs Sergej Kravtsov een nieuw uniform les- en leerboek over de Russische geschiedenis voor de 10de en 11de klas [voor 16 en 17-jarigen – red.], dat vanaf 1 september 2023 gebruikt zal worden. Het lesboek beschrijft de geschiedenis van 1945 tot nu, inclusief de oorlog met Oekraïne. 'Strikt genomen is dit het eerste lesboek van deze aard sinds de ineenstorting van de Sovjet-Unie', zei Medinski bij de presentatie.
Volgens Medinski bestrijkt het lesboek een herzien, 'radicaal herschreven' deel van de moderne geschiedenis van Rusland in de jaren '70, '80, '90 tot nu. Tien jaar geleden waren er ongeveer 65 verschillende soorten lesboeken in Rusland - de leraar mocht zelf kiezen welk boek hij gebruikte. Vandaag is er nog maar één geschiedenisboek.
Het initiatief voor een 'uniform geschiedenisboek' voor middelbare scholen kwam in 2013 van Vladimir Poetin zelf. In september 2022 nam de Doema een wet aan over uniforme algemene onderwijsprogramma's voor alle scholen in Rusland en daarom moeten alle schoolboeken nu hetzelfde zijn.
De Russische autoriteiten formuleren vandaag de dag zelden hun ideologie; maar dit les- en leerboek voor het geschiedenisonderwijs, geschreven onder strenge ideologische controle, is de facto een korte weergave van de belangrijkste ideeën van het Poetinisme. Uit dit lesboek kunnen we opmaken hoe de Russische leiders een strategie voor het heden én de toekomst formuleren.
Het individu bestaat niet
De geschiedenis van de tweede helft van de 20ste en de 21ste eeuw kun je beschouwen als de complexe en pijnlijke bevrijding van de mens van totalitaire utopieën. In deze decennia ontwikkelde de 'massamens' zijn individualisme. Hij transformeerde van ‘wij’ naar ‘ik’.
Maar in dit lesboek lijkt de mens (zowel de Sovjet-burger als de westerling) sinds 1946, het begin van de Koude Oorlog, op geen enkele manier veranderd. De persoonlijkheid, het individu ontbreken totaal. Alles draait om 'het volk als massa'.
'Aanvankelijk verwelkomde het volk Gorbatsjovs hervormingen, maar raakte daarna gedesillusioneerd'.
'Het volk accepteerde de hervormingen van Jeltsin, maar raakte daarna teleurgesteld.'
'Het volk' lijkt op een blik kaviaar, waarvan de eitjes moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn
Sinds de tijd van Stalin hebben we hier dus te maken met één en hetzelfde onveranderde volk, dat lijkt op een blik kaviaar - waarvan de eitjes moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn. De auteurs van het lesboek denken in marxistische categorieën van 'arbeiders en boerenmassa's'. Maar vandaag de dag bekijken ze deze massa's met argwaan. De ervaringen van 1985-1999 (Gorbatsjovs perestrojka en de hervormingen van Jeltsin) hebben immers aangetoond dat dit 'volk' gemakkelijk bezwijkt onder de 'invloed van het Westen'. Volgens de auteurs van het boek was afgunst van het Sovjet-volk op de materiële welvaart in het Westen de belangrijkste reden voor de ineenstorting van de Sovjet-Unie.
Verheerlijking Sovjet-tijd
Natuurlijk wordt in het lesboek niet vermeld dat de communistische ideologie ten tijde van Stalins repressie het land en de wereld miljoenen levens kostte. 'Er was repressie' - hiervan maken de auteurs nu geen geheim. Maar dat weerhoudt hen er niet van om de successen van de Sovjetmacht te vieren. 'Er waren slechte dingen, maar er was meer goeds.'
Begin jaren 2010 'compenseerde' men het probleem van de morele verantwoordelijkheid van de Sovjet-Unie voor misdaden tegen de menselijkheid meestal door te wijzen op de successen in de ruimtevaart, op het gebied van sport, kunst, enzovoort. Dat gebeurt ook weer in dit lesboek. '...maar we stuurden de eerste mens de ruimte in'. '...maar de Sovjet-Unie speelde wel de belangrijkste leidende rol op het wereldtoneel.'
De jaren 1961-1985 worden in het lesboek bestempeld als de meest succesvolle periode van de Sovjet-Unie, hoewel juist in deze jaren bleek hoe ineffectief de centraal geleide planeconomie was. In wezen werd de Sovjet-economie in stand gehouden door bovenmenselijke inspanningen; en omdat steeds minder mensen bereid waren deze bovenmenselijke inspanningen te leveren, stortte de economie uiteindelijk in. Gelukkig heeft de dood van Michail Gorbatsjov (augustus 2022) de auteurs uiteindelijk de vrije hand gegeven.
Poetin en minister van onderwijs Kravtsov in 2023 (foto: Kremlin)
Een heel hoofdstuk van het leerboek is gewijd aan kritiek op de persoonlijke eigenschappen van Michail Gorbatsjov; In vergelijking met hem was Stalin een 'effectief leider' en zelfs partijleider Konstantin Tsjernenko wordt geprezen voor zijn 'standvastige besluitvaardigheid' Tsjernenko, de stokoude secretaris-generaal van de Sovjet-Unie, was al ernstig ziek toen hij aan de macht kwam en heeft het land slechts één jaar geleid, van 1984 tot 1985.
Het algemene oordeel over Gorbatsjovs tijdperk van verandering luidt: enige ontspanning was zeker nodig, maar de hervormingen hadden moeten plaatsvinden onder controle van de Communistische Partij en de veiligheidsdiensten. Overigens wordt de KGB nauwelijks vermeld in het lesboek, hoewel de staatspropaganda de laatste 20 jaar insinueert dat de veiligheidsdiensten de ruggengraat van Rusland zijn. Om de een of andere reden hebben de auteurs besloten dit niet aan tieners te vertellen.
Poetin de redder
Natuurlijk vermelden de auteurs niet dat het Poetin-regime zijn stabiliteit te danken heeft aan de economische hervormingen van de jaren negentig. Ze vermelden überhaupt niet dat Rusland een kapitalistisch en burgerlijk land is geworden, wel wijden ze uit over het feit dat de mensen in de jaren negentig leden onder privatisering en sociale stratificatie. Zodra Poetin aan de macht kwam werd alles wat slecht was in een oogwenk goed. Zo weten de auteurs van het lesboek zich het kapitalisme heel slim toe te eigenen zonder het ooit te benoemen.
Ook het 'collectieve Westen' bestaat volgens de auteurs van het lesboek overigens biet uit individuen, maar uit massa's die geleid worden door het 'NAVO-blok'. Alle zin van het leven ligt in de 20ste en 21ste eeuw besloten in de wereldwijde confrontatie tussen de VS en de Sovjet-Unie, en daarna Rusland. Iets anders zien de auteurs niet.
Cynisme als ideologie
De communistische ideologie was gebaseerd op het idee dat alle volkeren van de wereld ervan droomden om in het communistische paradijs te komen. Daarom gebruikte de Sovjet-Unie vanaf de jaren '30 uitdrukkingen als 'bevrijdingsmissie' voor de annexatie van West-Oekraïne en Belarus in 1939 of 'hulp aan broederlanden' voor de invasie van Afghanistan in 1979. Zo werden veroveringsoorlogen gerechtvaardigd. De Sovjet-utopie behield ook na de Tweede Wereldoorlog wel degelijk een ideologisch potentieel.
Zo beschrijven de auteurs de Sovjet-bezetting van Oost-Europa: 'Er waren ook regeringswisselingen in Oost-Europa in 1946-1948. Steeds meer zetels in coalitieregeringen werden ingenomen door pro-Sovjet-figuren die de Sovjet-Unie als rolmodel zagen. In sommige regeringen waren nog steeds verschillende partijen actief, maar de communisten kregen steeds meer invloed. De eigendommen van de vroegere grootgrondbezitters werden genationaliseerd...'
Je zou haast de indruk krijgen dat deze processen spontaan plaatsvonden, door de wil van het volk en zonder de totale controle van de Sovjet-veiligheidsdiensten en het leger. Als je dit leest lijkt het erop alsof de landen van het Warschaupact na 1945 een keuze hadden en dat er voor de communisten misschien een alternatief bestond. In werkelijkheid vonden al deze 'veranderingen' plaats onder omstandigheden van totale censuur, dictatuur en massale onderdrukking.
Of neem de Sovjet-invasie van Tsjecho-Slowakije in 1968: hiervoor worden al niet eens meer hogere beweegredenen genoemd. Sterker nog: de auteurs van het lesboek geven heel eerlijk toe: 'De gebeurtenissen in Tsjechoslowakije (dat wil zeggen de inzet van troepen) en Polen (de Solidariteitsbeweging onder leiding van Lech Walesa) versterkten de verdeeldheid onder de socialistische landen.' Het jaar 1968 is een belangrijke mijlpaal in de Sovjet-geschiedenis: toen verdwenen de laatste illusies over de aard van het Sovjet-regime bij de meerderheid van de eigen bevolking, maar ook bij de rest van de wereld.
In dit verband is het interessant dat Vladimir Medinski zegt dat ook de hoofdstukken over de jaren '70 herschreven zijn. Want dat was precies de periode dat de Sovjet-Unie overging van een socialistische utopie naar rechtstreeks kolonialisme en imperialisme.
Cynisme is de echte en enige staatsideologie van het moderne Poetin-regime
Toch bleven de partijleiders jarenlang de oude ideologische formules van de Sovjet-Unie gebruiken, ook al geloofden ze er zelf niet meer in. Zo ontstond het cynisme als staatsideologie. Dit cynisme is de echte en enige ideologie is van het moderne Poetin-regime - de huidige machthebbers van het Kremlin begonnen hun carrière niet voor niets in de jaren '70.
Wensdenken
Een nieuw lesboek publiceren terwijl de oorlog voortduurt en de uitkomst onbekend is, is puur avonturisme vanuit het oogpunt van elke professionele historicus. Lesboeken werden in de Sovjet-Unie werden met het aantreden van elke leider vrijwel altijd herschreven. Maar het zou niet bij Stalin zijn opgekomen om een lesboek voor het geschiedenisonderwijs uit te geven in 1942, middenin de oorlog. Noch zou het in Gorbatsjovs hoofd zijn opgekomen dat te bestellen tijdens de perestrojka. Het Kremlin van Poetin heeft echter besloten juist dat te doen: een herschreven lesboek met hoofdstukken over de 'speciale militaire operatie' (zoals Rusland de oorlog met Oekraïne officieel noemt).
Dit lesboek is een poging tot magisch wensdenken: geschreven alsof Poetin de oorlog al gewonnen heeft
Dit unieke feit kan maar op één manier worden verklaard: de publicatie van het lesboek is een poging van het Kremlin om wensdenken voor werkelijkheid te laten doorgaan. Dit is een vorm van magie bedrijven: vroeger geloofden mensen dat het hardop zeggen (of schrijven) van een woord zou leiden tot materiële resultaten. De auteurs schrijven het lesboek alsof Poetin de oorlog 'al gewonnen' heeft. Hier zit een element van propaganda in - en tegelijkertijd een poging om zichzelf van de overwinning te overtuigen. Als er al een miljoen lesboeken ter perse zijn gegaan, dan moeten de woorden wel werkelijkheid worden.
Rechtvaardiging van de oorlog
Hele hoofdstukken wijdt het lesboek aan Oekraïne. Natuurlijk schrijven de auteurs veel over het feit dat Oekraïne 'kunstmatig' is gecreëerd door het Westen als tegenwicht tegen Rusland, maar ze moeten wel toegeven dat de Sovjet-Unie zonder Oekraïne onmogelijk had kunnen bestaan. Volgens het lesboek houdt het Kremlin Oekraïne verantwoordelijk voor de ineenstorting van de Sovjet-Unie.
Al in april 2023 verklaarde Medinski in een interview met de tv-zender van RBK dat schoolkinderen uitgelegd moest worden waarom de 'speciale militaire operatie' onvermijdelijk was. Ook het dogma over de 'eeuwige confrontatie tussen Oost en West' (De Sovjet-Unie en de NAVO) dient hetzelfde doel - te bewijzen dat de oorlog 'onvermijdelijk' was.
Rusland probeert de oorlog te rechtvaardigen met behulp van lege woorden en het uitgeven van miljoenen lesboeken
In het tweede jaar van de oorlog wordt deze formule nu blijkbaar in het Kremlin gehandteerd om te rechtvaardigen dat de oorlog voortduurt. De stelling van de 'onvermijdelijkheid van oorlog' werd ook geponeerd door Dmitri Medvedev in een van zijn artikelen in de lente van 2023. Volgens Medvedev is het een 'wet van de geschiedenis' dat oorlogen uitbreken als wereldrijken uiteenvallen.
De auteurs van het lesboek proberen deze stelling ook te bewijzen. In deze opvatting is de huidige oorlog met Oekraïne 'een voortzetting van het conflict tussen de Sovjet-Unie en de NAVO, dat 30 jaar is uitgesteld'. Het lijkt op een poging om onszelf vrij te pleiten van verantwoordelijkheid voor de ontketende oorlog presenteren we onszelf als gijzelaars van de geschiedenis. Maar zelfs de auteurs kunnen geen logische argumenten bedenken om de oorzaak van de oorlog te verklaren: al hun argumenten zijn gebaseerd op mentale projectie, veronderstelling of simpelweg fobie.
Met het nieuwe les- en leerboek voor het geschiedenisonderwijs wordt getracht om de voortslepende oorlog tegen Oekraine te rechtvaardigen (foto: Twitter)
Zo verklaart het lesboek aan middelbare scholieren de oorzaak van de oorlog: 'Als Oekraïne, nadat het lid zou zijn geworden van de NAVO, een militair conflict zou uitlokken op de Krim of in de Donbas, dan zou Rusland op basis van het NAVO-Handvest tegelijkertijd in oorlog zijn met alle leden van het Noord-Atlantische blok: van de Verenigde Staten en Engeland tot Duitsland en Frankrijk. Dit zou misschien wel het einde van de beschaving betekenen. Dit moest worden voorkomen.'
De bloedige oorlog in het centrum van Europa is dus gebaseerd op het eenvoudige 'what if...' Als Oekraïne lid zou zijn geworden van de NAVO, als het de Krim zou zijn binnengetrokken... - niets van dit alles was in februari 2022 in de verste verte aan de orde. Het lesboek verhult dus de rampzalige persoonlijke beslissing van Poetin om ten strijde te trekken op basis van hypothetische aannames. Rusland probeert zijn acties te rechtvaardigen met behulp van lege woorden en het uitgeven van miljoenen lesboeken.
Tegen het einde verandert het lesboek plotseling in een propagandaposter. Het richt zich rechtstreeks tot tieners: 'Zulke unieke tijden komen niet vaak voor in de geschiedenis. Met het vertrek van buitenlandse bedrijven liggen veel markten voor jullie open. Er zijn fantastische mogelijkheden voor een carrière in het bedrijfsleven of het beginnen van je eigen start-up. Mis deze kans niet. Het Rusland van vandaag is echt een land van mogelijkheden.'
Zo eindigt het lesboek. De echte geschiedenis, die zich voor onze ogen afspeelt, laat zich in tegenstelling tot het lesboek niet regisseren door het Kremlin. En misschien zal de geschiedenis binnenkort zowel de schrijvers van het lesboek als de lezers ervan een grote verrassing bereiden.