Een hele reeks Russische kritische online-uitgaven en onderzoeksjournalistieke media is de afgelopen maanden in hun bestaan ondermijnd. Ze werden ongewenst verklaard of als buitenlands agent aangemerkt, met als gevolg dat zegslieden hen niet meer te woord durfden te staan, adverteerders zich terugtrokken en journalisten hun werk verloren. Wat is de reden voor de persbreidel? Maxim Glikin, tot voor kort adjunct-hoofdredacteur van Open Media, en zelf tot buitenlands agent bestempeld, gaat vijf versies na en vindt eigenlijk alleen die van een op hol geslagen automaat plausibel.
Open Media, gefinancierd door Mi++chail Chodorkovski, is tot ongewenste organisatie bestempeld en besloot op 5 augustus te sluiten
omdat doorgaan te gevaarlijk werd voor de journalisten
door Maxim Glikin
Sinds de lente en de hele zomer door voerden de autoriteiten een tapijtbombardement uit op een kleine oase van Russische media die de censuur hadden weerstaan. De aanval op de politieke pers is, denk ik, de ergste van de afgelopen jaren . Hij begon eind april, toen Meduza werd bestempeld tot een ‘mediaplatform dat de functie van een buitenlandse agent op het grondgebied van de Russische Federatie vervult’. Het geschut van het ministerie van Justitie en het OM zweeg pas half augustus, na het blokkeren van sites en de aankondiging van de ‘vrijwillige’ sluiting van de mediaprojecten van Michail Chodorkovski - Open Media en MBCh-Media.
Zomerbombardement
Daarvoor waren The Insider, First Anti-Corruption Media, V-Times (alle drie uitgaven door het Ministerie van Justitie geplaatst op de lijst van buitenlandse agenten), Readovka (geblokkeerd) en Project (bestempeld tot ongewenste organisatie in Rusland) getroffen. De meeste redacties ontbonden zichzelf.
Het in de hoek drijven en verbannen van ‘unieke journalistieke teams’ is niets nieuws - het begon in de allereerste maanden van het bewind van Vladimir Poetin (toen de geciteerde term opdook) en hield geen enkel jaar pauze. Zelfs tijdens de ‘mini-dooi’ van Dmitri Medvedev ging het door. Weten jullie nog, hoe de redactie van Kommersant Vlast verjaagd en hoofdredacteur Maxim Kovalski ontslagen werd in de protestwinter van december 2011, na de publicatie van een bericht met scheldwoorden tegen de opperbaas?
Toch is de huidige aanval op een bepaalde manier uniek. In de zomer van 2021 werden eerdere records gebroken en werd het nieuwste arsenaal wapens om journalistieke teams uit te schakelen en te intimideren getest. Het mediaveld is nog nooit zo snel verarmd. Nooit eerder werd bij zoveel Moskouse journalisten (en zelfs bij hun ouders) tegelijk huiszoeking gedaan. De onverhulde criminalisering van een gehele uitgave (de bestempeling van Project tot ongewenste organisatie) en het beroepsverbod van vijftien bekende journalisten en mediamanagers, die het etiket buitenlands agent kregen opgeplakt, dat is de knowhow van het late Poetin-tijdperk.
Roman Badanin, hoofdredacteur van Projekt, wordt meegenomen voor verhoor (foto Opan Media)
Het is duidelijk tegen welke achtergrond en in welke context dit gebeurt: op elk gebied en in het hele land klinkt het verschrikkelijk gekraak van schroeven die worden aangedraaid. Toch rijst de vraag - waarom worden de laatste spruiten van afwijkende meningen en een alternatieve agenda zo ijverig uitgerukt? Is de actie van de uitvoerders van de grote mediazuivering proactief, zoals het tegenwoordig modieus heet? Met andere woorden, bereiden ze zich voor op iets groters dat we nog niet weten?
Hierover doen minstens vijf versies de ronde. Ze worden off the record gesuggereerd door functionarissen, partijmensen, politieke strategen en andere exegeten van de lichaamsbewegingen van Mr. Draak. De meesten interpreteren wat er gebeurt niet als de chaotische stuiptrekkingen van het monster, maar als een doelbewuste operatie, die vanuit één centrum wordt geregisseerd.
Aan dat laatste valt moeilijk te twijfelen: de meeste aanvallen op verschillende media en journalisten vonden synchroon plaats, binnen een week of op dezelfde dag, en bijna alle handhavingsinstanties zijn erbij betrokken - het ministerie van Justitie, het OM, het ministerie van Binnenlandse Zaken en mediatoezichthouder Roskomnadzor. En natuurlijk de FSB. Deze wordt de belangrijkste organisator en inspirator van de huidige aanval genoemd.
Reactie op de protestwinter
‘Wat wil je - de staat moet reageren!’ ‘Jullie zijn deze oorlog zelf begonnen.' ‘Dit is gewoon het antwoord!’ In vergelijkbare bewoordingen leggen loyale en goed ingevoerde lieden uit waarom en waarvoor ze deze keer ‘unieke journalistieke teams’ naar de keel zijn gevlogen. Ze verzekeren dat dit slechts een reactie is van de autoriteiten op de winterprotesten ter ondersteuning van Alexei Navalny. Op hoe spectaculair deze protesten eruit zagen in alle ongecensureerde (of oppositionele, in hun terminologie) media.
Inderdaad, voor het eerst, in navolging van Belarus, werden nieuwe media op volle kracht gebruikt, berichtenkanalen en sociale netwerken. Voor het eerst zonden veel Telegram-kanalen live reportages uit van straatgevechten en rechtszaken. Foto's en video's kregen tien- of honderdduizenden views. Streams op YouTube en Facebook, virale filmpjes op TikTok... In de protestwinter haalden de nieuwe media een maximaal bereik.
Betoging voor vrijlating van Navalny in St. Petersburg, 23 januari 2021. Foto van Twitter
In het voorjaar, anoniem en later vrij openlijk - bijvoorbeeld door Kremlin-woordvoerder Dmitri Peskov (die uitlegde waarom tv-zender Dozjd uit de presidentiële pool werd gezet) - maakten de autoriteiten duidelijk dat ze journalisten zulk gedrag niet vergeven en hen zowat medeplichtig achten aan massarellen. Niet voor niets werden zowel tijdens de acties (zelfs hesjes met ‘pers’ er op boden geen bescherming) als daarna tientallen journalisten aangehouden. Toen werden er weliswaar nog geen strafzaken tegen hen aangespannen, maar sommige meesters van de pen en microfoon werden afgeschilderd als de meest beruchte straatvechters.
Volgens deze versie is wat er vandaag met de media gebeurt een straf ‘voor het steunen van de Navalny-aanhangers’ en een preventie van ‘onjuiste’ berichtgeving over toekomstige protesten. Het is ook de laatste waarschuwing aan media (Dozjd, Echo Moskvy, Novaja Gazeta), die nog niet waren aangepakt.
Straf voor berichtgeving over massameetings? Navalny's team is vernietigd, nieuwe protesten worden niet verwacht
Het punt met deze verklaring is echter dat nieuwe grote protesten na de complete vernietiging van Navalny's team, eindeloze arrestaties en de verdrijving uit Rusland van alle andere ‘vreemde elementen’ (Pussy Riot, nationalistische bolsjewieken, libertariërs, milieu-activisten, etc.) niet worden verwacht. Er is geen aanleiding voor een volksopstand: bijna niemand zal willen protesteren tegen de uitslag van de verkiezingen zoals die nu worden gehouden.
Op dit moment is er geen duidelijke aanleiding om journalisten manieren te leren tijdens massameetings. Al een half jaar zijn er geen meetings meer. Nog een discrepantie in de theorie van ‘les en straf’. Het hele instrumentarium dat nu tegen de media wordt gebruikt - aangescherpte wetgeving over ongewenste organisaties, buitenlandse agenten, buitengerechtelijke blokkering van sites - is in de herfst en in december vorig jaar gemaakt, voordat Navalny terugkeerde en voor allerlei meetings werden gehouden. Toen al lieten de opstellers en met hen verbonden kameraden in hun commentaren doorschemeren tegen wie de wetswijzigingen waren gericht. Bijvoorbeeld tegen Projekt (bestempeld tot ongewenste organisatie), zo zeiden ze. Straatrapportages zijn niet de specialiteit van Projekt. Maar dankzij zijn onderzoeken heeft Rusland veel interessante dingen geleerd over het persoonlijke leven van de president en zijn entourage. Projekt werd beslist niet gestraft voor ‘Navalny’s winter’.
Voorzorgsmaatregel vanwege de verkiezingen
De versie dat het politieke veld, inclusief de media, wordt gezuiverd aan de vooravond van federale verkiezingen, is erg populair in kringen van deskundigen. Ook dit heeft zijn eigen logica. Chronologisch vallen de twee processen inderdaad samen. En historisch gezien is de strijd tegen het onkruid van groeperingen die zich buiten het systeem begeven en afwijkende meningen hebben altijd geactiveerd aan de vooravond van verkiezingscampagnes en dergelijke.
Aan het begin van de laatste Doema-verkiezing, in 2016, werd de redactie van de krant RBC uiteengejaagd (dit werd voorafgegaan door een massale FSB-aanval op het bedrijf van eigenaar Michail Prochorov), en iets eerder werd Forbes gezuiverd. Daarvóór werd in verband met hun actieve berichtgeving over de verkiezingen van 2011 de redactie van Gazeta.ru verdreven. Waar trouwens veel van de buitenlandse agenten van nu vandaan komen.
Volgens de toenmalige schattingen van Meduza (het platform staat op de lijst van buitenlandse media-agenten) zijn in slechts vijf jaar tijd, van de verkiezingen van 2011 tot de verkiezingen van 2016, 12 uitgaven kapotgemaakt. Maar deze cijfers van vijf jaar geleden onderstrepen ook de huidige anomalie: nu zijn er zeker tien uitgaven aangevallen in slechts vier maanden tijd.
Gezien de manier waarop het Kremlin de verkiezingen heeft voorbereid, zullen ze heus niet veel lastiger zijn dan toen er consensus heerste na de Krim-annexatie. Consensus bleef alleen op de propaganda-tv bestaan, maar nu is dit voldoende. Over hoe de autoriteiten lang voor de stembusgang in september begonnen met het liquideren van de restanten van politieke intriges en competitie, schreef het blad Vlast meer dan eens in detail.
Samenstelling van de huidige Doema, gekozen in 2016. Regeringspartij Verenigd Rusland bezet driekwart van de zetels
Een belangrijke functie van onafhankelijke media in dit politieke hoogseizoen is het documenteren en blootleggen van stemfraude. Maar in de nieuwe realiteit zal deze kunde echt niet van pas komen. Burgers hebben geen keuze meer - het is niet nodig om te vervalsen.
De burgers gaan heus niet de straat op omdat ze kwaad zijn vanwege het stelen van hun stemmen. Die burgers zijn er niet, hun stemmen evenmin
Er is geen spoor van de vroegere opwinding van waarnemingsactivisten te bekennen: er is niemand om het gesjoemel met stembiljetten te volgen. Dit betekent dat er op het uur U niets is om van de voorpagina's te bazuinen en op de Telegram-kanalen te flitsen. Er is geen strijd, geen intriges, geen beweging. De verkiezingen zijn vermoord, en over een lijk valt weinig te berichten.
Kortom, onze bestuurders hebben dit ritueel zo naar wens gekneed dat er geen extra inspanning nodig is om de presentatie in de media te corrigeren. Als ze zich ergens zorgen over maken en zich op iets voorbereiden, dan zeker niet dat de burgers de straat op gaan, omdat ze kwaad zijn vanwege het stelen van hun stemmen. Die burgers zijn er niet, hun stemmen evenmin.
Voorbereiding op een machtsoverdracht
Dus waar zijn ze op uit? Op anonieme Telegram-kanalen regende het weer ‘signalen’ over een aanstaande machtsoverdracht. Aanleiding deze keer was de toenemende activiteit van minister van Defensie Sergej Sjojgoe, hoewel dit juist volledig toegeschreven kan worden aan de verkiezingen. Nummer één op de lijst van de regeringspartij hoort immers met allerlei spectaculaire initiatieven te komen en de gedienstige media horen over elke komma van hem op prime time eindeloos te kletsen.
Maken ze kritische media kapot, opdat die zich niet kunnen verheugen op Poetins vertrek?
Niettemin is deze versie waarin de tsaar moe zou zijn, nadenkt over zijn historische rol en op het punt staat op te stappen, taai en zelfs populair in hofkringen. Hij zou vorig jaar de telling van de presidentstermijnen alleen maar teruggezet hebben op nul om ervoor te zorgen dat hij niet gehaast en niet op de nek gezeten werd. Nu worden zijn laatste succesvolle verkiezingen gehouden, wordt het systeem in beton gegoten en kan de langverwachte overdracht beginnen.
Sergej Sjojgoe op vakantie met Vladimir Poetin. Foto Kremlin
Het is echter moeilijk voorstelbaar dat de autoriteiten zoveel moeite en middelen hebben besteed aan de annulering van de presidentstermijnen, zoveel reputatieschade hebben geriskeerd om deze optie vervolgens nooit te gebruiken.
Maar zelfs als we zo’n ongeloofwaardig scenario aannemen, waarom was de tactiek van verschroeide aarde nodig? Maken ze de media die tegen Poetin zijn alleen daarom kapot, opdat ze zich niet kunnen verheugen over zijn vertrek? Of weet iemand in het Kremlin vast en zeker dat de opvolger (laten we aannemen Sjojgoe) zo zwak zal zijn dat hij het niet klaarspeelt om dissidente meningen de kop in te drukken, en dat Poetin besloot uiteindelijk deze ondankbare taak op zich te nemen?
Ook deze theorie kan niet kloppen.
Voorbereiding op oorlog
De verwachting van een dreigende en onvermijdelijke oorlog tussen Rusland en Oekraïne staat niet alleen op de agenda van de hoera-patriotten. Dit idee, maar dan negatief, als een dreigende verschrikkelijke catastrofe, heerst in liberale kringen. Door deze bril bekeken, krijgt de figuur van Sergej Sjojgoe als nummer één op de lijst van Verenigd Rusland een nieuwe, onheilspellende betekenis.
De meest consistente verkondiger van deze theorie is de oprichter van Jabloko, Grigori Javlinski. Volgens hem is de belangrijkste taak van een democratische partij niet langer verkiezingen als zodanig, maar het vormen van een hecht geheel van de restanten van de gezonde krachten van de samenleving in de strijd voor vrede. In een recent interview met de auteur van deze regels betoogde Javlinski dat het artikel van Vladimir Poetin over Oekraïne in wezen een memorandum is voor een oorlogsverklaring.
Wie die een dergelijk scenario voorspelt, vreest niet een hervatting van het hybride conflict in Oost-Oekraïne, maar een volwaardige en openlijke invasie van het buurland door Russische troepen. Het doel van de nieuwe invasie zal niet de Donbas zijn (daar is alles ook zo al duidelijk), maar de ‘bevrijding’ van de zogenaamde zuidelijke corridor - de regio’s bij Azov en de Zwarte Zee, van Marioepol tot Odessa, dat wil zeggen, de volledige afsnijding van Oekraïne van de Zwarte Zeekust. Zulke plannen circuleren al lang op sociale netwerken en verschenen vaker toen Rusland troepen samentrok bij de grenzen van Oekraïne en ze pas terugtrokn na Poetins ontmoeting met Biden.
Dat dergelijke plannen echt worden ontwikkeld, zeiden mensen die het hofleven kennen in ook al 2014. In het recente artikel over Oekraïne bevestigde Poetin dat hij al deze gebieden als historisch Russisch beschouwt: ‘De Krim, evenals de Zwarte Zee-regio, die de naam Novorossija kreeg, maakten een integraal onderdeel van Rusland uit. Ze werden bewoond door mensen uit alle Russische provincies.’ (…) ‘We zullen nooit toestaan dat onze historische gebieden en mensen die ons dierbaar zijn, tegen Rusland worden gebruikt’, zo besloot hij.
Als oorlogswetten eenmaal in werking zijn, dan is er geen behoefte meer aan listige wetten op buitenlandse agenten
De kwestie van de kans op een grote en openlijke oorlog is een onderwerp voor een apart artikel. Formeel gezien is het logisch om het land te zuiveren van interne vijanden (de vijfde colonne) alvorens de strijd met externe vijanden aan te gaan.
Russische troepenverplaatsingen in de buurt van Rostov dit voorjaar (foto van Twitter)
Maar in de praktijk van de Russische geschiedenis voltrokken beide processen zich gelijktijdig. Het een vormde geen beletsel voor het andere, eerder het tegenovergestelde. Als oorlogswetten eenmaal in werking zijn, dan is er geen behoefte meer aan listige wetten op buitenlandse agenten. De noodtoestand veronderstelt zware censuur en zelfs de meest beruchte liberalen zullen daar in dergelijke omstandigheden weinig tegenover kunnen stellen. En velen zullen het niet willen – denk maar aan de beroemde woorden van (voormalig vice-premier stafchef van Jeltsin, red.) Anatoli Tsjoebais in 1999: ‘Het Russische leger wordt herboren in Tsjetsjenië en iedereen die er anders over denkt, is een verrader.’
In een tijd van troebelen zal niemand ooit nog een gedachte wijden aan kleine projecten van onderzoeksjournalisten. Dus had het zin om hieraan zoveel energie te besteden op serieuze departementen aan de vooravond van grote veldslagen?
De logica van de op hol geslagen printer
In een situatie waarin er geen overtuigende en vooral dringende redenen zijn om de laatste broeinesten van afwijkende meningen uit te roeien, kan men nog een andere versie niet uitsluiten, eentje die verstoken is van enige macabere samenzwering. Eentje waarin de onderdrukkingsmachine werkt als een soort automatische installatie. Ze vuurt niet op bevel op vijandelijke posities, maar dankzij een ingebouwd programma.
Ja, het is denkbaar dat de doelen voor beschieting vooraf en handmatig zijn geselecteerd, maar alles met betrekking tot techniek, tijd, slagkracht gebeurt in feite via automatische besturing.
Het onschadelijk maken van de massamedia is net zo routine geworden als het heffen van boetes voor elke niesbui op straat
Met andere woorden, het probleem is misschien niet dat iemand vandaag dit gemoderniseerde wapen in positie bracht en het commando ‘vuur’ gaf - maar dat zo’n hypermoderne censuurmachine überhaupt werd uitgevonden en ingevoerd. Al tijdens het maakproces was duidelijk dat het op een dag zou beginnen te schieten op de minst beschermde doelen, het was een kwestie van tijd.
Dit effect kan de logica van de op hol geslagen printer worden genoemd. Ik herinner me dat er in de jaren 2000 strijd was in de Doema om elke belangrijk wetsvoorstel. Vooral over wetten met betrekking tot onderdrukking of inbeslagname. Dit gebeurde zelfs nog in het tweede decennium. Ik herinner me hoe een commissie van de Doema in 2012 onverwachts een project uitrolde voor hervorming van de Russische Academie van Wetenschappen, voorgesteld door Poetins hooggeplaatste vrienden. En de stiptheidsacties van de oppositie, die probeerde de goedkeuring van een wet over een honderdvoudige verhoging van boetes voor deelname aan rally's te dwarsbomen, denderde het hele land door.
Onder Doema-voorzitter Volodin (voorzitter van 2016 tot heden, red.) werden de storingen in de parlementaire machine eindelijk verholpen en de op hol geslagen printer produceert allang wat dan ook, zonder enige discussie. Steeds vaker snappen de bedieners van de knoppen zelf niet meer en kunnen ze niet uitleggen wat ze hebben aangenomen en wat het nut ervan is. De bedoeling ontgaat soms ook de kameraden die aan het roer staan. Dit gebeurde niet zo lang geleden met een wetsvoorstel over de strijd tegen de media, dat werd afgewezen door de president. Tenslotte beginnen ook de makers zich aan de dolgedraaide printer te ergeren.
Het kan niet worden uitgesloten dat de huidige ongelukkige missers waardoor sommige media wonderbaalrijk overleefden toeval waren, veroorzaakt doordat de censuurkanonnen moesten worden getraind en ingesteld. De kanonnen schieten op mussen om niet te roesten en bij gebrek aan groter wild. En dit alles gebeurt niet dankzij het besluit van iemand in de ruime kamers van het kasteel, maar door kleine kantoorklerken die het het kasteel niet eens in mogen.
Het onschadelijk maken van de massamedia is net zo routine geworden als het heffen van boetes voor elke niesbui op straat, in een cel belanden voor een mop of een huiszoeking bij een wetenschapper wegens het toelaten van subversieve taal tijdens college.
Maar zelfs als dit zo is, en er helemaal geen sprake is van toestemming door de top, en ze zich daar in het Kremlin niet op iets bijzonders voorbereiden, dan nog maakt dit voor ons, journalisten die hun baan zijn kwijtgeraakt, het niet gemakkelijker. Aan de andere kant is alles beter dan oorlog.
Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd door Republic.ru
Omdat Maxim Glikin persoonlijk aangemerkt is als buitenlands agent, stond er verplicht de volgende tekst als waarschuwing in kapitalen boven zijn artikel:
Onderstaand bericht (materiaal) is gemaakt en (of) verspreid door een buitenlands massamedium, dat de functie vervult van buitenlands agent, en (of) een Russisch rechtspersoon, dat de functie van buitenlands agent vervult.