Wat is er sinds de frauduleuze presidentsverkiezingen van augustus 2020 gaande in Belarus vanuit het perspectief van de civil society? Wordt de dvor (binnenplaats) de kern van een nieuwe burgermaatschappij? Aleksej Levinson en Svetlana Koroljova maken een vergelijking tussen Rusland en Belarus anno 2021.
door Aleksej Levinson en Svetlana Koroljova
In interviews uit Minsk benadrukten waarnemers en deelnemers aan de ptotestbeweging tegen Loekasjenko de bijzondere sfeer van eenheid en trots op zichzelf als een soort nieuwe eenheid.
– Mensen voelden zich op een of andere manier verenigd. Wat donaties, wat hulp: dit en het coronavirus en wat (andere) moeilijkheden. Dat is het moment dat mensen in principe trots op elkaar werden omdat ze een bepaalde zaak verdedigen...
– Nou, emoties! Het is een gevoel van zo'n drive en solidariteit... ...een soort spirituele verheffing tegen de achtergrond van massaliteit en... hoe zal ik het zeggen... een positieve boodschap. Je loopt door de stad en ziet mensen met wie je wilt samenwonen.
‘Eerlijke verkiezingen. Tribunaal. Vrijheid voor de politieke gevangenen’. Minsk 2020. Foto Wikimedia.
Lev Goedkov over Belarus
Deze situatie heeft iets onalledaags, analyseerde Lev Goedkov, directeur van het Levada-Centrum in een interview met het Duitse tijdschrift Osteuropa[1] over de ‘psychologische en ethische grondslagen van het huidige protest in Belarus’. Goedkov zei onder meer:
‘Het probleem was niet langer het vervalsen van de verkiezingen, maar een acuut besef van de onrechtvaardigheid van de heersende sociale orde, van het machtsmisbruik van de autoriteiten. [...] Gezien de ervaring met eerdere golven van repressie en onderdrukking, met georganiseerde of ongeorganiseerde massademonstraties tegen het regime, hebben de kiezers deze keer spontaan een aanvaardbare, vreedzame en volstrekt legitieme manier en formatie gevonden voor een machtswisseling. […]
‘Wat voor inwoners van democratische landen vanzelfsprekend lijkt, een banaliteit, niet de moeite waard om over te spreken, vereist in landen met autoritaire of totalitaire regimes een zekere besluitvaardigheid. Stemmen tegen een dictator vergt veel innerlijke inspanning, men moet niet zozeer een diepgewortelde angst overwinnen voor de politie, de veiligheidsdienst en de onvermijdelijke onaangename gevolgen op het werk, als wel het gevoel van innerlijk onbehagen over het schenden van de normen van een collectieve gijzeling, conformisme (het bewustzijn van je eigen ontrouw, thoughtcrime, om Orwells uitdrukking aan te halen). Maar diegenen die besloten deze stap te zetten, door het ‘ijzeren pantser’ van passieve zelfuitsluiting uit de politiek en het bewustzijn van het ontbreken van een alternatief voor de gevestigde orde te doorbreken, hebben hun zelfrespect enorm zien groeien. Toen zij zagen hoeveel mensen er hetzelfde over dachten, ervoeren zij een immens gevoel van collectieve euforie en inspirerende solidariteit. De mensen geloofden dat er meer en meer van hen zouden komen, dat zij een kracht waren die anderen aantrok. […]
'De buitengewone mobilisatie van Loekasjenko's tegenstanders speelde op zichzelf al een belangrijke rol bij het loslaten van de angst. Het doorbrak de gewoonte van ‘aangeleerde hulpeloosheid’, veranderde de perceptie van de tijd, er verscheen hoop op verandering in het land als geheel, een weids uitzicht op een leven vrij van willekeur en geweld en bijgevolg nieuwe drijfveren voor actie. Met andere woorden, een deel van de Belarussische samenleving kwam in een toestand van opwinding waarin hun waarden veranderden. Het alledaagse cynisme en het diepgewortelde chronische gevoel van vernedering maakten plaats voor een besef van waardigheid en vastbeslotenheid om die te verdedigen. Het cynisme verdween niet, maar werd als het ware tussen haakjes geplaatst voor de onalledaagse periode van protest. […]
'In zo'n toestand van algehele opwinding ontstaan onalledaagse normen en waarden, de ‘onaantastbare reserve’ van de menselijke moraal. Alles wat onmogelijk leek in alledaagse situaties van passieve onderwerping, verspreidde zich bliksemsnel en stak steeds meer bevolkingsgroepen aan. De sfeer was er een van feestelijke eenheid en verheffende gevoelens van eigenwaarde en vrijheid. De kans om te zijn wie je wilt zijn en jezelf te respecteren, doet op slag de atmosfeer omslaan, tenminste in de steden, daar waar de protesten en manifestaties het meest massaal zijn. Menselijkheid, fatsoen en het nadrukkelijk in acht nemen van fatsoenlijke gedragsnormen staan tegenover de brutaliteit, demagogie en leugenachtigheid van de autoriteiten.’
Lev Goedkov. Foto Russia Direct
Rusland in extremis: tijdelijke civil society
Ook de deelnemers aan Russische protestacties, vooral de ‘grote’ protestacties op het Bolotnajaplein en op de Sacharov-allee in Moskou in de winter van 2011-2012, ervoeren destijds dat gevoel van eenheid, wederzijds respect en waardigheid tussen vrije mensen.
Tijdens die protesten op die pleinen duurde dat gevoel, een sfeer van vrijheid en collectieve eensgezindheid, een tot drie uur. Tijdens de ‘wandelingen’ over de Moskouse boulevards hield dat gevoel iets langer aan. Onder de deelnemers aan de protestactie ‘Occupy Abaj’ (Russische variant van de Occupy-beweging maar dan gericht tegen president Poetin – red.) hield deze sfeer enige dagen aan.
Uit documentaire en literaire bronnen blijkt dat er in deze toestand van vrijheid en collectieve eensgezindheid een tijdelijke civil society ontstaat, onder extreme omstandigheden, waarbij een deel van de samenleving zich losmaakt van de rest van de maatschappij en van de staat[2].
Joeri Levada bracht die civil society onder extreme omstandigheden tijdens de Praagse Lente van 1968 en tijdens de Oranjerevolutie in 2004 in Kiev in kaart. In Rusland beschreef hij zo'n tijdelijke civil society in 1989 in de stad Mezjdoeretsjensk, toen een stakingscomité van de mijnwerkers de macht overnam en de Sovjetautoriteiten op de vlucht sloegen. Deze ongebruikelijke situatie had het karakter van een sociale illusie, aldus Levada. De houdbaarheid was maar beperkt, omdat er geen structuren bestonden die haar konden continueren.
Protest buiten de eigen binnenplaats. Foto Vsjakonet.
Binnenplaats als plaats voor verandering
Laten we in dit verband kijken naar de mening van onze Belarussische collega’s die veronderstellen dat de veranderingen in het karakter van de Witrussische samenleving niet tijdelijk zijn maar een blijvend kenmerk zullen worden.
- Ziet u, ik denk dat de mensen die hier wonen zich ergens van bewust beginnen te worden en dat ze een soort gevoel krijgen van eigen waardigheid. Iets wat ik hier wonend en terwijl ik van Belarus houd, vroeger eerlijk gezegd niet echt zo zeer heb waargenomen. Nou en nu mensen beginnen te begrijpen dat ze niet alleen zijn en dat hun mening überhaupt iets te betekenen heeft en beslissend kan zijn… dit is een andere situatie, dat moet u met me eens zijn. Het is heel lastig om dit te veranderen, om ervoor te zorgen dat het er niet meer zal zijn. Het is iets, wat altijd blijft.
- Het is heel goed dat er niet ineens iets is gebeurd en dat in deze periode, nu al voor de derde maand op rij, de vorming van de civil society plaatsvindt, die er simpelweg voor zorgt dat er geen Loekasjenko aanhangers meer zullen zijn. Dat komt omdat mensen die vroeger zeiden ‘Wat kan ik in mijn eentje doen? Wat kan ik doen? Wat kunnen we veranderen?’, plotseling voelden dat elk van hen bepalend kan zijn. Om te beginnen op de dvor (de binnenplaatsen van flatgebouwen – red.). Men is naar buiten gegaan, heeft zich verzameld en heeft iets ondernomen. Voor die tijd was het onmogelijk voor te stellen dat mensen in gebouwen van 20 verdiepingen met elkaar in gesprek gingen... En niet slechts één flat, maar ook meerdere gebouwen van 20 hoog daaromheen gaan met elkaar in gesprek, gaan de straat op, drinken thee met elkaar, zoeken verzorging voor dieren, brengen iets naar buiten, helpen elkaar. Dit was drie maanden geleden moeilijk voor te stellen. Nu gebeurt het en alleen dat al geeft aan dat er geen weg terug is.
Dit is een fragment van het verhaal hoe uit deze vormen van overleg tussen buurtbewoners op binnenplaatsen, in Minsk nieuwe vormen van straatprotest zijn ontstaan. Mensen gingen niet meer alleen, of slechts met een groep vrienden naar de demonstraties, maar met hele binnenplaatsen tegelijk (met allemaal buurtbewoners – red.).
De dvor of de binnenplaats werd zo een sociale eenheid met de kenmerken van een communale gemeenschap. Het gezamenlijke theedrinken leidde tot sociale en politieke zelforganisatie. Het is bekend dat tijdens de gebeurtenissen in Belarus de rol van de vrouw in het bijzonder naar voren kwam. We wijzen erop dat ook in de vorming van de beschreven maatschappelijke structuren het ‘vrouwelijke profiel’ naar voren kwam. Dat geeft hen een speciale kracht.
Wel moeten we deze processen nauwkeurig blijven volgen, om vast te stellen of er in de Belarussische maatschappij sprake is van de vorming van een burgermaatschappij als permanent verschijnsel en niet als tijdelijke toestand.
Vertaling uit het Russisch: Wabke Waaijer.
Verder lezen
Zie in het kader van dit onderzoek ook een uitvoerig artikel over de civil society in Rusland en een inleiding over de uitgangspunten van het Nederlandse beleid.
Noten
[1] https://www.levada.ru/2020/09/03/vlast-i-nasilie/
[2] De analogie met verschillende varianten van communes zal hier niet misstaan. Je zou kunnen veronderstellen dat precies zulke varianten van solidariteit werden voorgesteld, uit te leggen aan de hand van het ideaal voor een maatschappelijke orde van Pjotr Kropotkin en zijn volgelingen.