Fotograaf Oleg Klimov (59) heeft afgelopen decennia verslag gedaan van talrijke oorlogen in de voormalige Sovjet-Unie en Joegoslavië, onder meer voor NRC Handelsblad. Tegenwoordig runt hij een hotel in de Russische exclave Kaliningrad. Voor Raam op Rusland houdt Oleg Klimov (onregelmatig) een dagboek bij over de oorlog die zijn eigen vaderland nu voert tegen Oekraïne.
Door Oleg Klimov
Park der Overwinning in Kemerovo. Ondersteuningsactie voor de 'sociale operatie' in Oekraïne. Foto Danil Ajkin / Tass / Liberty Su
Zaterdag 26 maart 2022
Toen ik vandaag in een supermarkt suggereerde om voortaan ‘na te denken voordat we onze kinderen een T-shirt met de militaire swastika Z aantrekken’, reageerde de kassière: ‘Acht jaar geleden, ja, toen moesten we zelf nadenken. Maar nu, nu het moederland in gevaar is, is dat niet meer nodig!’
‘Waar was u acht jaar geleden?’ is een slogan op de staatstelevisie. Volgens de televisie heeft de ‘fascistische regering’ van Oekraïne acht jaar geleden een ‘burgeroorlog’ in de Donbas ontketend, louter omdat de burgers in Loegansk en Donetsk ‘vrij’ wilden zijn en zich bij het grote Rusland wilden aansluiten. Wie naar die Russische staatstelevisie kijkt, ziet buiten het eigen moederland alleen maar een monsterlijke wereld. ‘Redding’ en ‘moord’, ‘oorlog’ en ‘vrede’ zijn op de staatstelevisie synoniemen geworden. Niet wodka maar tv is zo ons dagelijkse geestverruimende drankje geworden. De Russen genieten ervan, zoals Beierse burgers genieten van een hamburger of een biertje wanneer ze op het terras de krant lezen.
Deze Russische propaganda is niet zomaar een leugen, een cynische manipulatie van feiten. Het gaat verder. Deze propaganda is uit op ontmenselijking. Ik zoek daarom een manier om mezelf teweer te stellen tegen dit absolute kwaad. Want dat is het: een absoluut kwaad. Het gewone kwaad kan slechtheid zijn of een misdaad. Het absolute kwaad daarentegen gaat lijnrecht in tegen de logica van geschiedenis. Je kunt het Russische imperium uit het verleden bewonderen, maar je kunt er niet naar terugkeren.
Dat komt ervan wanneer je de toekomst inwisselt voor het verleden, wanneer je oorlog vrede gaat noemen.
Maandag 28 maart 2022
‘Ik weet niet wat ik moet doen, Oleg, mijn kinderen zijn vóór de oorlog in Oekraïne. Mijn eigen kinderen!’
Een oude kameraad, een fotograaf uit Siberië, belt me bijna hysterisch.
‘Typisch’, antwoord ik. ‘Meestal is het omgekeerd, zijn ouders voor oorlog en hun kinderen juist tegen.’
‘Waarschijnlijk zijn ze niet normaal. Mijn dochter heeft zes kinderen. Op Vkontakte schreef ze publiekelijk dat ze klaar is om haar zonen naar de oorlog te sturen: “voor het moederland”. Kun je je voorstellen? Ik word gek!’
‘Praat met haar niet over oorlog. Het is nutteloos.’
‘Hoezo niet praten? Zij is mijn dochter!’
‘Praat over de kinderen. Of over God. Ze is religieus. Maar niet over de oorlog. Anders verlies je elkaar voor altijd. Het is moeilijk, maar toch iets makkelijker dan de oorlog zelf.’
‘Geloof het of niet, maar je ik ben deze maand elke perspectief kwijtgeraakt waarmee ik vijfenzestig jaar heb geleefd. Ik weet niet wat ik moet doen.’
‘Waarom ga je niet weg uit dit land? Je hebt een Duitse vrouw die burger van Duitsland is.’
‘Ik kan wel uit Rusland vertrekken, maar Rusland vertrekt niet uit mij.’
‘De keuze is dus: hier wonen, waar je tegen alles bent, of daar leven, waar alles tegen jou is.’
Zaterdag 2 april 2022
Meer dan twee weken geleden besloot ik, voor zover ik dat kon, om oude collega-fotojournalisten te helpen: die freelancers en stringers die de kastanjes uit vuur slepen voor buitenlandse massamedia. Ik herinner me nog heel goed hoe het is om als freelancer een oorlog te moeten verslaan.
Via een app zoek ik contact met Maksim Levin, een documentaire fotograaf uit Kiev.
‘Jij bent Russisch, je hebt een Russisch accent. Ik werk niet voor de Russen’, zegt hij meteen.
‘Er zijn geen Russische publicaties meer waar je kan publiceren’, antwoord ik.
‘Ik herken je van jouw avatar. Je bent dan wel Russisch, maar we kennen elkaar. Ik ken jouw werk. Wat stel je je voor?
‘Simpel. Ik geef jouw contactgegevens door aan de redacties van de kranten waarvoor ik heb gewerkt. Een fotoredacteur van die krant neemt vervolgens contact met jou op. Jij maakt een van jouw geweldige reportages en krijgt vervolgens ook een normale vergoeding.’
‘Super! Dank je. Laten we dat zo doen’.
Kort daarna ging hij naar het front. Op 13 maart belde een kennis me om te zeggen dat hij geen contact meer kon krijgen met Maksim Levin, maar dat hij bleef hopen dat hij in Russische gevangenschap was geraakt. Na een week bleek echter dat de Oekraïense politie zijn lichaam had gevonden, niet ver van het dorpje Goeta Mezjigorskaja. Hij was gedood door twee schoten in de borst. Zijn fotocamera’s en documenten waren weg.
Maksim Levin. Foto Facebookpagina Maksim Levin.
Ik weet niet voor wie hij fotografeerde, toen hij werd gedood, maar ik weet wel dat ik hem de dag ervoor had voorgesteld om aan het werk te gaan . Schuldgevoel.
‘Schuld is een moreel verouderd begrip’. Een kameraad-zakenman in een bar aan de kust probeert me te kalmeren, als ik hem dit verhaal vertel. ‘Stel, je krijgt in de auto een beroerte en rijdt zo een mens dood terwijl jij in leven blijft’, fantaseert hij. ‘Is dan de auto schuldig of ben jij dat? De mens is net als een auto, waarvan de remmen soms weigeren. Is een mens schuldig als er te weinig bloed door het hart wordt rondgepompt, omdat sommige neuronen in zijn hoofd niet snel genoeg werken? Wij kunnen niets veranderen, de omstandigheden kunnen ons wel veranderen. Schuldgevoel draagt bij aan onze morele ontwikkeling.’
Ik ben het niet met hem eens. Wij blijven verantwoordelijk voor onze keuzes en daden. Ik betaal bijvoorbeeld belasting voor ons bescheiden hotelbedrijf: ongeveer 10.000 euro per jaar. Dat betaal ik aan een staat die een oorlog tegen Oekraïne voert. Ik ben tegen die oorlog, maar ik blijf toch betalen. Dit is een keuze. Verantwoordelijkheid en schuldgevoel zijn niet altijd identieke concepten. Alleen als je in de spiegel naar jezelf kunt kijken, ontluikt er iets als persoonlijke verantwoordelijkheid en moraliteit. Maar juist dat kunnen we niet meer.
‘Kijk naar jezelf in de spiegel’ is de reden waarom burgers in het Westen de straat op gaan om te protesteren tegen oorlog in Oekraïne, tegen de agressie van Rusland. Meer dan twintig jaar deed het Westen immers zaken met crimineel Rusland en kon president Poetin zo corrupte zakenlieden en politici omkopen. Poetin was ervan overtuigd dat je niet alleen in Rusland maar ook in het Westen ‘iedereen kon kopen’. Zo verkocht hij Russisch gas en olie, terwijl de westerse burgers er thuis warm bijzaten. Pas toen Poetin een zinloze en wrede oorlog begon, werd het zowel in het Oosten als in het Westen onmogelijk om naar jezelf in de spiegel te kijken.
Zondag 3 april 2022
‘Heb je gezien wat er in Boetsja is gebeurd?’, vraagt een journalist en kennis me. Ik zie de gebeurtenissen in Boetsja eerlijk gezegd niet als nieuws. Ik heb dit soort dingen ook in Tsjetsjenië, Bosnië en Kosovo gezien. Moord op burgers, plundering en verkrachting: het is allemaal het resultaat van verlies van menselijkheid. Aan het front kijken soldaten zichzelf in de spiegel niet meer in de ogen. Ze kijken alleen in elkaars ogen en zien daar slechts afschuw en angst voor het onvermijdelijke.
Stel je voor dat je elke dag aan het einde moet denken, dat je niet meer over het leven en de toekomst mag denken, maar alleen over het verleden en de dood? Je zult gek worden of zelfmoord plegen. Dit nu is de ideologie van de huidige Rusland. ‘De toekomst is het verleden’, ‘oorlog is vrede’, ‘dood is leven’. Door deze ideologie zijn alle burgers in Rusland nu soldaten geworden. Wat er vandaag gebeurt is dan ook niet zozeer een oorlog van Rusland tegen Oekraïne, en zelfs niet een oorlog van Rusland tegen de NAVO. Nee, het is een poging tot zelfmoord van Rusland als staat, als identiteit.
Irpin, provincie-Kiev. Foto Gleb Garanich / Reuters / Scanpix / Liberty SU.
Donderdag 14 april 2022
In augustus 2000 ging de onderzeeër Koersk in de Barentszzee tijdens militaire oefeningen ten onder. In april 2022 zonk de kruiser Moskou in de Zwarte Zee tijdens de oorlog met Oekraïne. Bij de Koersk was er in Rusland discussie of de duikboot verongelukte door een confrontatie met een Amerikaanse onderzeeër of door een explosie van een eigen torpedo. Nu is de vraag of de Moskou zonk als gevolg van een Oekraïense aanval of door brand aan boord.
Een aantal politicologen/mystici zien in beide gebeurtenissen het begin en het einde van het Poetin-regime. Onzin. De Koersk en de Moskou zijn de voortzetting van het Poetin-bewind, niet het einde. Beide zijn hooguit kenmerkend voor de veranderingen die de Russische samenleving heeft ondergaan.
In augustus 2000, toen er nog vrije massamedia bestonden, keek het hele land naar de berging van de Koersk. Toen ging het ons vooral om de redding van de zeelieden , niet om de onderzeeër zelf. In cafés volgden de mensen het nieuws over de reddingsoperatie, ook als ze in de kroeg waren om hun verjaardag te vieren of gewoon dronken te worden. Sommigen huilden. Het hele land was waanzinnig betrokken. Toen president Poetin op de vraag van CNN-journalist Larry King ‘wat is er met de Koersk gebeurd?’ cynisch antwoordde ‘die is gezonken’, ging de bar waar ik was, uit verontwaardiging obsceen vloeken naar de pas gekozen president.
Wat is er na 22 jaar veranderd? De cynische leugens van de staat zijn hetzelfde gebleven. Maar dit keer is er geen sprake meer van empathie met de zeelieden op de Moskou. Nu hoor ik alleen leedvermaak óf doodse stilte. Geen tranen over de matrozen op de gezonken Moskou, zelfs niet van poetinisten, maar louter een blind geloof dat de kruiser per ongeluk tijdens een storm was gezonken en dat bijna iedereen dat had overleefd. Op de begrafeniskrans voor de omgekomen mannen stond: ‘voor het schip en de zeelieden’. Eerst het vlaggenschip en daarna pas de zeelieden. Dat is het verschil met de Koersk. We hebben onze sociale empathie volledig verloren.
Dienstplichtig matroos Jegor Sjkrebets. Vermist sinds het zinken van de kruiser Moskou. Foto persoonlijke pagina VKontakte
Dinsdag 19 april 2022
In december 1991, toen de Sovjet-Unie ophield te bestaan, heb ik me vergist. Ik geloofde naïef dat de Koude Oorlog tussen het Westen en het Oosten was beëindigd. Mensen uit het Westen gingen naar het Oosten en omgekeerd.
Ook in ging op reis. Elke reis kan, zoals bekend, beginnen met onwetendheid, maar moet eindigen met kennis. Zo kwam ik terecht in Oost-Groningen, op de grens van Nederland en Duitsland. Ik ging een bar binnen om jenever te drinken. In Nederland wilde ik jenever in plaats van wodka. Alle (stam)gasten staakte onmiddellijk hun gesprekken en begonnen me over hun glazen heen aan te staren: een vreemdeling.
Ik bestelde bij de kastelein daarom toch maar wodka.
‘Waar kom je vandaan?’, vroeg de barman.
‘Uit Rusland’, antwoordde ik.
‘Communist?’ vroeg hij volstrekt serieus.
Ik lachte. Ik legde uit dat ik geen tijd had gehad om een communist te worden. In de USSR moest je als kind eerst Pionier zijn en dan als jonge man lid worden van de Komsomol. Pas daarna, als je behoorde tot de besten van de besten, kon je een echte communist worden. Sommigen knikten instemmend met hun hoofd, anderen glimlachten. Ik begreep dat ik in een kroeg van Nederlandse communisten was beland.
Een vrouw vertelde me in dat café vervolgens hoe haar man, een boer, tijdens de Koude Oorlog het kapitalisme had bestreden. Hij had een radiozender gekocht en in de avonden naar het naburige Duitsland radioprogramma’s uitgezonden over de voordelen van het communistische systeem ten opzichte van het kapitalistisme. Ze stelde me voor aan haar man.
We dronken jenever. Ik vroeg hem:
‘Waar had u gebrek aan, zodat u dat communist werd?’
‘Land’, zei hij. ‘Land misten we toen en missen we nu nog steeds. In Rusland is wel veel land. De communisten daar hadden dus ook veel land tot hun beschikking. Maar ze wisten niet hoe ze met dat land moesten omgaan. Ik wist dat wel. En ik was communist. Ik zou dus naar zeker Rusland zijn gegaan als ze me daar een groter stuk grond hadden gegeven dan hier.
Niemand in Groningen had deze communistische boer gedwongen om een radiozender te kopen voor communistische propaganda. Hij had dat zelf besloten, uit eigen overtuiging en met eigen geld. Hoe anders was het in de Sovjet-Unie. Daar deden de boeren mee aan de communistische propaganda niet uit overtuiging maar omdat de Partij en de KGB dat wilden.
Zo is het afgelopen decennia gebleven.
Nederlandse boeren hebben vrijheid, maar geen land. De Russische boeren hebben land, maar geen vrijheid. En nu die Russen vechten voor meer territorium in Oekraïne: alsof meer land hun meer vrijheid zal brengen.
Oleg Klimov
Provincie Kaliningrad, 21 april 2022
Dit is het tweede dagboek van Oleg Klimov. Het eerste is hier te lezen.