Al een kwart eeuw zoekt de Oekraïense Orthodoxe kerk, die zich heeft losgemaakt van het patriarchaat in Moskou, naar zelfstandigheid. Tot nu toe tevergeefs. Maar dat kan veranderen nu president Porosjenko zich achter de zelfstandige Oekraïense kerk heeft geschaard. Omdat de macht in het oosterse christendom door veel partijen wordt betwist, zijn er volgens de Moskouse religie-expert Sergej Tsjapnin wel kansen. Zelfs ‘sultan’ Erdogan van Turkije speelt een belangrijke bijrol.
door Sergej Tsjapnin
De ontmoeting van president Petro Porosjenko van Oekraïne met patriarch Bartholomeus (leider van de Oosters-orthodoxe christenen) in Istanbul/Constantinopel in april dit jaar luidde het vierde bedrijf in van het grote historische drama ‘de Oekraïense autocefale kerk’ [het van oorsprong Griekse woord autocefaal betekent letterlijk 'zelfstandig hoofd', een kerk met een eigen onafhankelijke religieus leider, red]. Op 10 april 2018, volgens de Juliaanse kalender de dag na Pasen, verklaarde Porosjenko dat Oekraïne bij patriarch Bartholomeus had verzocht om een autocefale status, dat wil zeggen om volledige onafhankelijkheid voor de Oekraïense orthodoxe gelovigen in alle Kerkelijke kwesties. Patriarch Bartholomeus bevestigde dit verzoek te hebben ontvangen en in behandeling te zullen nemen.
President Porosjenko en patriarch Bartholomeus
Er is tot dusverre geen betrouwbare informatie over de termijnen of procedures bij het verlenen van zelfstandigheid. De Russisch-Orthodoxe Kerk heeft protest aangetekend tegen staatsinmenging in interne Oekraïense kerkaangelegenheden.
De kwestie van de Oekraïense autocefaliteit is een ingewikkeld en onoverzichtelijk probleem dat de belangen raakt van diverse Kerkgemeenschappen (zowel canonieke als afvallige), overheid, samenleving en nabuurstaten – in de eerste plaats Rusland, waarmee de canonieke Oekraïens-Orthodoxe Kerk van het Moskouse patriarchaat innige banden onderhoudt.
Om ook maar een globaal beeld te krijgen van wat er speelt is specifieke historische en canonieke kennis vereist, naast achtergrondkennis van de situatie in Oekraïne, Rusland en Turkije, alsmede van de onderlinge verhoudingen tussen de orthodoxe Kerken.
Er zijn vijf handelende personen die diep in dit proces verwikkeld zijn.
1. President wil autocefale kerk.
De nieuwe drijvende kracht in dit proces is president Petro Porosjenko van Oekraïne, samen met het plaatsvervangend hoofd van de presidentiële staf, Rostislav Pavlenko, en Andrej Sibiga, de Oekraïense ambassadeur in Turkije. Een interessant detail is dat hun adviseur in Kerkelijke vraagstukken een priester is van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk van het Moskouse patriarchaat, die officieel het idee van een zelfstandige Oekraïense Kerk niet steunt, maar zich er ook niet openlijk tegen verzet.
Het is moeilijk te zeggen waarom Petro Porosjenko uitgerekend in de lente van 2018 besloot om persoonlijk te interveniëren bij de patriarch van Constantinopel en er bovendien een politieke gebeurtenis van nationale en internationale betekenis van te maken.
Volgens enkele commentatoren zou dit het enige 'nationale project' zijn dat Porosjenko vandaag de dag als president tot een goed einde kan brengen. Alle overige grote problemen – zowel politieke als economische – kan hij niet oplossen. Met de presidentsverkiezingen voor de boeg moet hij laten zien dat hij in zijn regeerperiode tenminste één succes heeft geboekt.
De Oekraïense metropoliet/patriarch Filaret profileerde zich actief tijdens de volksopstand op de Maidan anno 2014. Foto Wikimedia
2. Patriarch Filaret wil volledige erkenning
De tweede hoofdrolspeler in het drama is het hoofd van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk van het Kievse patriarchaat, patriarch Filaret. Hij is al ruim vijfentwintig jaar het hoofd van een niet-canonieke, dat wil zeggen niet door andere lokale orthodoxe kerken erkende, jurisdictie.
In 1990, na het overlijden van patriarch Pimen van Moskou, bekleedde metropoliet Filaret tijdelijk de functie van patriarch en daarna werd hij de eerste vertegenwoordiger van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk die traditiegetrouw onderdeel uitmaakte van het Moskouse patriarchaat. Hij maakte zich consequent sterk voor zelfstandigheid van de Oekraïense Kerk onder de leuze: ‘een onafhankelijke Kerk voor een onafhankelijk land’.
In mei 1992 ontnam Moskou hem daarom de leiding over de Kerk. Toen hij zich verzette tegen deze beslissing werd hij in juni 1992 uit zijn ambt ontzet. In 1997 zette het Bisschopsconcilie van de Russisch-Orthodoxe Kerk in Moskou hem uit de Kerk en excommuniceerde hem. Hij tekende beroep aan bij patriarch Bartholomeus van Constantinopel, maar zijn zaak is tot op heden niet in behandeling genomen.
Sinds hij zich tot patriarch van de Orthodox-Oekraïense Kerk van het (niet-erkende) Kievse patriarchaat heeft uitgeroepen, neemt hij consequent nationalistische standpunten in. Gerekend naar het aantal kerken leidt hij de op een na grootste oosters-christelijke jurisdictie (alleen het Moskouse patriarchaat is groter). Volgens sociologische onderzoek uit 2018 maakt de overweldigende meerderheid van orthodoxe Oekraïners inmiddels deel uit van het Kievse patriarchaat.
Patriarch Filaret is een actief medestander van Porosjenko en steekt niet onder stoelen of banken dat hij aanspraak maakt op het patriarchaat van de ‘nieuwe’ autocefale Kerk, zodra die door patriarch Bartholomeus zou worden erkend.
De erkenning van het Kievse patriarchaat als grootste orthodoxe Kerk in Oekraïne ligt voor de hand, maar Filarets lot is minder vanzelfsprekend. Hij is ondanks zijn gevorderde leeftijd ontegenzeggelijk charismatisch, maar zijn excommunicatie door de Russisch-Orthodoxe Kerk vormt zelfs voor het patriarchaat van Constantinopel een serieus obstakel voor zijn erkenning als patriarch van Oekraïne.
Metropoliet Onoefri in het Holenklooster te Kiev (bron: church.ua).
3. Metropoliet Onoefri weet niet wat hij wil
Dan is er nog metropoliet Onoefri, leider van de canonieke Oekraïens-Orthodoxe Kerk, dat wil zeggen de door alle overige orthodoxe kerken erkende Oekraïense Kerk die onder jurisdictie van het Moskouse patriarchaat valt. Paradoxaal genoeg is de positie van die Kerk zwak en onduidelijk.
Op het eerste gezicht heeft Onoefri misschien niet echt een idee van wat er speelt in de samenleving en heeft hij zich daarom zo lang niet uitgesproken over het initiatief van Porosjenko en zijn reis naar Fener [de wijk in Istanbul waar de patriarch van Constantinopel zetelt, red]. Opvallend is echter dat de Oekraïense president metropoliet Onoefri kort na zijn ontmoeting met patriarch Bartholomeus heeft uitgenodigd voor een gesprek. Bijzonderheden over deze ontmoeting zijn nergens te vinden, niet op de officiële site van de president noch op die van de Kerk van de metropoliet. Vermoedelijk is Onoefri verzocht over de kwestie geen uitspraken te doen en de president niet te hinderen. Naar het zich laat aanzien is hij hiermee akkoord gegaan.
Het Kievse patriarchaat is in Oekraïne sinds kort meer dan twee keer zo groot als zijn Moskouse tegenstrever
Opmerkelijk is ook dat Petro Porosjenko daags na deze ontmoeting een toespraak hield voor de Rada, het Oekraïense parlement. ‘Onze verenigde Oekraïens-Orthodoxe Kerk kan de grootste worden in de hele orthodoxe wereld. Over dit perspectief heb ik afgelopen week gesproken met vertegenwoordigers van alle drie de orthodoxe Kerken in Oekraïne. Ik wil benadrukken dat de deuren van de verenigde Kerk voor iedereen openstaan,’ zei de president.
Pas anderhalve maand na de ontmoeting in Fener heeft de Synode van de Moskougetrouwe Kerk in Oekraïne besloten tot een herderlijk schrijven dat de politieke inmenging in kerkelijke aangelegenheden weliswaar veroordeelt en oproept tot ‘gehoorzaamheid’, maar dat de autocefaliteit ook ‘een technische kwestie’ noemt en de mogelijke verlening van kerkelijke zelfstandigheid niet afwijst.
Na de inname van de Krim en de oorlog in de Donbas is de positie van Onoefri’s kerk wezenlijk veranderd. Volgens de statistieken telt de Moskougetrouwe Kerk twaalfduizend parochies, maar de juridische status van een aanzienlijk deel daarvan is onduidelijk aangezien de Oekraïense overheid weigert de kerken aan andere structuren over te dragen dan aan de locale parochies.
De lidmaatschapsstatistieken van de Moskougetrouwe Kerk zien er nog somberder uit. Terwijl in 2010 nog slechts 22,1 procent van de orthodoxe Oekraïners tot de Kerk van het Kievse patriarchaat behoorde en 34,5 procent tot die van het Moskouse, is die situatie in 2018 drastisch veranderd. Het Kievse patriarchaat omvat nu 42,6 procent van de gelovigen, die van het Moskouse patriarchaat slechts 19,1 procent. Met andere woorden, de Kerk van het Kievse patriarchaat is getalsmatig nu meer dan twee keer zo groot als haar tegenstrever.
Het recentste bewijs van de extreme zwakte van de Kerk van het Moskouse patriarchaat in Oekraïne was haar poging om een miljoen handtekeningen te verzamelen tégen de stichting van een verenigde autocefale Kerk in Oekraïne. Ondanks druk van de bisschoppen weigerde men in de meeste bisdommen eenvoudig handtekeningen op te halen. Er werden er uiteindelijk slechts zestigduizend verzameld. Dat zegt genoeg over de beperkte reële invloed op priesters en parochianen van het ‘pro-Moskouse’ episcopaat van de Kerk van Onoefri.
14 ZELFSTANDIGE ORTHODOXE KERKEN
1. Oecumenisch Patriarchaat Constantinopel.
Gezag over kerken in onder meer: Finland, Kreta, Athos, Korea en Amerika.
2. Patriarchaat Alexandrië.
Gezag over kerken in onder meer: Egypte, Libië, Ethiopië en Afrika.
3. Patriarchaat Antiochië.
4. Patriarchaat Jerusalem.
5. Patriarchaat Moskou en de gehele Russischtalige wereld.
Gezag over orthodoxie in onder meer Rusland, Oekraïne, Moldavië, Estland, Letland, West-Europa en de Russische Kerk buiten Rusland (opgericht na de Oktoberrevolutie in 1920).
6. Servisch Patriarchaat.
7. Patriarchaat Bulgarije.
8. Patriarchaat Roemenië.
9. Patriarchaat Georgië.
10. Kerk van Griekenland.
11. Kerk van Cyprus.
12. Orthodoxe Kerk van Albanië.
13. Orthodoxe Kerk van Tsjechië en Slowakije.
14. Orthodoxe Kerk van Polen.
4 TWISTEN OVER AUTONOMIE.
1. Orthodoxe Kerk in Oekraïne / Patriarchaat Kiev.
Verzet van patriarchaat Moskou.
2. Orthodoxe Kerk in Amerika.
Alleen erkend door Patriarchaat Moskou en orthodoxe kerken Bulgarije, Georgië, Polen, Tsjechië en Slowakije.
3. Estse Apostolische Orthodoxe Kerk.
Verzet van patriarchaat Moskou.
4. Metropolis van Bessarabië.
Verzet van patriarchaat Moskou.
4. Patriarch Bartholomeus in Constantinopel in een sterke positie
Centraal in het toneelstuk staat patriarch Bartholomeus van Constantinopel. Het meest intrigerend in de Oekraïense kwestie is dat de patriarch al een indrukwekkende hoeveelheid aanvragen voor zelfstandigheid van de Oekraïense Kerk heeft ontvangen, maar nog niet één keer met een standpunt is gekomen. Hij houdt het bij bezorgde algemeenheden omtrent het Kerkelijke schisma, benadrukt de noodzaak van stappen om dit te boven te komen en wijst op het feit dat alleen de Kerk van metropoliet Onoefri canoniek erkend is.
Wat gaat patriarch Bartholomeus nu doen? Waarop zal hij zijn besluit baseren? In dit verband ontkomen we er niet aan enkele voor de Russisch-Orthodoxe Kerk uiterst pijnlijke gebeurtenissen op te rakelen en documenten aan te halen.
De patriarch van Constantinopel heeft de kerkprovincie Kiev in 1686 overgedragen aan Moskou. Moskou meent dat dit besluit onomkeerbaar is en daarmee de zaak is afgedaan. Maar er is ook een geheel andere lezing van de documenten mogelijk: de overdracht van de Kievse kerkprovincie had indertijd een gedwongen en daarom tijdelijk karakter. Weliswaar duurde dit tijdelijke bestuur driehonderd jaar, maar de canonieke rechten over Kiev berusten nog altijd bij Constantinopel en dientengevolge heeft de patriarch het recht zelfstandig te beslissen over de zelfstandigheid van de Oekraïense Kerk.
Binnen de Synode van het patriarchaat van Constantinopel is inmiddels een speciale werkgroep opgericht en wordt er hard gewerkt aan een Tome [kerkelijk decreet, red.] over het verlenen van kerkelijke zelfstandigheid.
Het moment voor een voor Kiev gunstig besluit is goed gekozen. Constantinopel is bereid de mening van Rusland, door Oekraïne als agressor gezien, te negeren. Het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken kan de Russisch-Orthodoxe Kerk nauwelijks bijstaan en hooguit pogen politieke druk uit te oefenen op patriarch Bartholomeus.
Tot verbazing en ontgoocheling van veel lokale orthodoxe kerken kwam patriarch Kirill van Moskou twee jaar geleden niet naar het Panorthodox Concilie op Kreta. Dat concilie beoogde juist de eenheid van de oosterse kerken te herstellen, wat mede door de Moskouse afwezigheid mislukte. De positie van de Moskouse patriarch is tamelijk zwak. Zijn enige troefkaart is ‘het koffertje’: geld om door Moskou gewenste besluiten te bewerkstelligen. Maar Russisch geld, kerkgeld inbegrepen, is op het ogenblik ‘giftig’. Het is maar de vraag of alle kerken zich daarmee willen inlaten.
President Poetin bezoekt monnikenklooster op Athos aan vooravond van het panorthodox concilie op Kreta.
5. Patriarch Kirill van de Russische Rijkskerk
Er wordt in de Oosterse orthodoxie steeds minder acht geslagen op de belangen van het zienderogen verzwakkende Russische imperium. En patriarch Kirill zelf is zowel in politiek als canoniek opzicht in een zwakke, kwetsbare positie beland.
De Russisch-Orthodoxe Kerk hoopt nog steeds dat de beslissing over het verlenen van zelfstandigheid in gezamenlijkheid genomen zal worden door de hoofden van al haar lokale kerken. Dat zou de Kerk van Moskou zeer goed uitkomen, aangezien de uitkomst van de beslissing dan eigenlijk van patriarch Kirill persoonlijk zou afhangen. In het andere geval zou de Oekraïense autocefaliteit beschouwd worden als een interne kwestie van het patriarchaat van Constantinopel.
Patriarch Kirills beleid wordt gedicteerd door zijn ambities en opvattingen over de Russisch-Orthodoxe Kerk als een mega-Kerk. Inderdaad overtreft deze Kerk, zowel in omvang en financiële middelen als qua ‘canoniek’ territorium alle andere vijftien nationale kerken tezamen. Het is duidelijk dat ook de politieke ambities van de Kerk van Moskou enorm zijn: zij wil overal de eerste in zijn. In alle onafhankelijke staten die na de val van de Sovjet-Unie ontstonden, zijn de orthodoxe kerken onderworpen aan het gezag van het Moskouse patriarchaat: in Oekraïne, Wit-Rusland, Moldavië, Kazachstan, Estland, Letland, Litouwen etcetera. In bestuurlijk en financieel opzicht genieten de orthodoxe kerken in die landen een grote autonomie, maar de ideologische controle blijft in belangrijke mate aan Moskou voorbehouden (vooral middels de benoeming van de hoofden van de autonome Kerken). Formeel horen ze allemaal te ‘werken voor de Russisch Orthodoxe Kerk’.
Eenzelfde benadering ligt ten grondslag aan de historische en ideologische voorstelling van de ‘Rijkskerk’: Het Russische Rijk is aan het begin van twintigste eeuw ingestort, de Sovjet-Unie aan het einde van die eeuw. Maar in weerwil van de wrede religieuze vervolgingen, zijn voor de Russisch-Orthodoxe Kerk de oude rijksgrenzen intact gebleven. Ze verenigt de orthodoxe gemeenschap van alle landen die na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie onafhankelijk werden.
Patriarch Kirill is niet bereid om deze benadering te herzien. In Moskou wordt stilzwijgend aangenomen dat de dreiging dat de Russisch-Orthodoxe Kerk, naar voorbeeld van de USSR, ook uiteen zal vallen is geweken. Inderdaad zijn er in de 27 jaar sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie geen serieuze afscheidingspogingen van welke kerk ook geweest. Er zijn maar drie uitzonderingen.
Grieks-katholieken
In de eerste plaats was er in West-Oekraïne de massale terugkeer van orthodox-gelovigen naar de herrezen Oekraïense Grieks-katholieke Kerk, die in 1946 feitelijk was vernietigd door een gezamenlijke actie van de Russisch-Orthodoxe Kerk en het Sovjet-ministerie van staatsveiligheid MGB. Deze overloop kwam er feitelijk overigens eerder op neer dat parochies en bisdommen, die onder dwang waren verenigd met de Kerk van Moskou, terugkeerden onder de jurisdictie van het Vaticaan. De wederopstanding van de Oekraïense Grieks-katholieke Kerk werd vervolgens het belangrijkste obstakel voor een dialoog tussen Moskou en het Vaticaan. Maar nadat de Roomse paus en de Moskouse patriarch in 2016 elkaar in Havanna hebben ontmoet, is de dialoog op gang gekomen en maakt de Russisch-Orthodoxe Kerk geen gebruik meer van dit argument.
Uniaten
De Grieks-katholieke kerk, ook wel Uniaten-kerk genoemd en sterk vertegenwoordigd in West-Oekraïne, ontstond in 1596, toen deze kerk Constantinopel de rug toekeerde en het gezag van de paus in Rome erkende. Na de Tweede Wereldoorlog, toen West-Oekraïne bij de Sovjet-Unie werd gevoegd, probeerde Stalin deze kerk als bolwerk van Oekraïens nationalisme te liquideren.
In de tweede plaats was er de poging om metropoliet Filaret te isoleren. Maar zijn ontzetting uit het ambt in 1992 leidde juist tot de stichting van het niet-canoniek Kievse patriarchaat, waarvan Filaret tot ‘patriarch’ werd uitgeroepen. Dit serieuze schisma in Oekraïne was de meest pijnlijke consequentie van de mislukte politiek van het Moskouse patriarchaat in het begin van de jaren negentig.
In de derde plaats werd in 1996 de Estse Apostolisch-Orthodoxe Kerk heropgericht als parallelle jurisdictie van het patriarchaat van Constantinopel in Estland. Dit was een openlijk anti-Russisch besluit dat een harde reactie van de Russisch-Orthodoxe Kerk uitlokte: het kwam tot een breuk in de eucharistische gemeenschap: men weigerde voortaan samen de liturgie te vieren en de communie uit één kelk te ontvangen.
Het is niet uitgesloten dat, als in Oekraïne hetzelfde draaiboek wordt gevolgd, de Russisch-Orthodoxe Kerk op eenzelfde wijze zal proberen te reageren. Maar het is hoogstwaarschijnlijk dat patriarch Kirill deze keer geen steun en begrip zal ondervinden van de andere nationale kerken.
Christendom in Oost en West na het schisma van 1054. Kaart Encyclopedia Britannica
Overige Orthodoxe Kerken: in afwachting
De rol van de lokale orthodoxe kerken zal afhangen van de manier waarop de autocefaliteit in Oekraïne zal worden afgekondigd.
Als het besluit, zoals de Russisch-Orthodoxe Kerk voorstelt, ter beoordeling wordt voorgelegd aan het Panorthodoxe Concilie of aan een vergadering van afgevaardigden van de lokale kerken, dan heeft elke kerk de mogelijkheid om ‘voor’ of ‘tegen’ te stemmen. Maar omdat patriarch Kirill niet op is komen dagen op het laatste Panorthodoxe Concilie op Kreta bezien velen deze mogelijkheid met scepsis. Te meer omdat andere aanvragen voor een dergelijk procedure bij het verlenen van autocefaliteit tot nu toe niet zijn gehonoreerd, zal het in de toekomst hoogstwaarschijnlijk niet anders zijn.
Een andere procedure voor de verlening van zelfstandigheid ligt meer voor de hand. Aangezien Oekraïne wordt beschouwd als territorium van het patriarchaat van Constantinopel en driehonderd jaar geleden slechts tijdelijk ter besturing is overgedragen aan Moskou, kan de autocefaliteit worden verleend zonder dat er een Panorthodox Concilie bijeen hoeft te komen. Een besluit van de Synode van het patriarchaat van Constantinopel zou volstaan.
In dat geval verandert de rol van vertegenwoordigers van de andere kerken radicaal. Het besluit wordt dan door Constantinopel genomen, terwijl de overige kerken het slechts formeel goedkeuren en er dus geen enkele verantwoordelijkheid voor dragen. Alle publieke uitlatingen voor of tegen Oekraïense zelfstandigheid hebben dan een louter decoratief karakter.
'Schismatici, die de chiton van Jezus verscheuren, zijn vijanden van het geloof'
De Servische patriarch Irinej is het meest uitgesproken in zijn steun aan Moskou. Nadat hij in Moskou was aangekomen om de prijs van het Fonds van de eenheid van Orthodoxe volkeren in ontvangst te nemen, verklaarde hij op 23 mei: ‘Tegenwoordig wordt de Oekraïense martelaarskerk, daar waar de heilige Vladimir het volk van het Heilige Roes heeft gekerstend, bezoedeld door godslastering van scheurmakers, geweld en bloedvergieten (…). De Servische Kerk geeft haar volledige steun aan de eenheid en ondeelbaarheid van de Russisch-Orthodoxe Kerk en veroordeelt met stelligheid de activiteiten van de uniaten en schismatici, die de chiton [het gewaad, red.] van Jezus verscheuren bij de doopvont van de Kiëvse Kerstening en hun volk verraden aan de vijanden van het geloof.’
Er gaan echter ook andere stemmen op. De voorzitter van de Oekraïense Rada, Andrej Paroebi, had op 29 mei 2018 een ontmoeting met de patriarch van Jeruzalem, Theofilus III, die bondig en helder zijn mening gaf: ‘Elk orthodox volk heeft recht op zijn eigen onafhankelijke, nationale Lokale Kerk’.
Het is zeer wel mogelijk dat de Russisch-Orthodoxe Kerk zich van de steun van drie à vier nationale kerken zal weten te verzekeren. Buiten de Servische zijn dat waarschijnlijk het patriarchaat van Antiochië, de Georgische Kerk en de Kerk van de Tsjechische Landen en Slowakije. Maar dat zal weinig zoden aan de dijk zetten.
De rol van de Turkse sultan
Het Osmaanse Rijk bestaat al lang niet meer. Maar Turkije blijft een factor van belang in het bestaan van de Orthodoxe Kerk, aangezien dit land middelen behoudt om druk uit te oefenen op de patriarch van Constantinopel.
Als de president van Oekraïne en de patriarch van Constantinopel een onderling akkoord hebben bereikt, dan is de enige mogelijkheid om invloed uit te oefenen op dit besluit: druk via de Turkse president. Maar hoe kan Recep Tayyip Erdogan gemotiveerd worden om dat te doen?
Drie regeringsleiders uit het eerste, tweede en derde Rome. Foto Kremlin
Het is in deze onnodig opnieuw het wiel uit te vinden. Alles volgt een al eeuwen beproefd schema. De Moskouse patriarch smeekt een gunst af bij zijn vorst (de president). Deze stelt zich in verbinding met de sultan (de president van Turkije). Laatstgenoemde bepaalt onder welke voorwaarden hij bereid is deel te nemen aan de operatie. Als beide zijden tot een vergelijk komen, zet de president van Turkije drukmiddelen in tegen de patriarch van Constantinopel.
Toevallig of niet, maar uitgerekend in de lente van 2018 kwam het nieuws naar buiten dat Turkije heeft verzocht om 10 procent korting op door Rusland geleverd aardgas. Dat staat gelijk aan zo’n miljoen dollar. Rusland bracht geen enkel bezwaar in en ging direct akkoord. Het is niet uitgesloten dat dit onder meer een Moskouse betaling is om het besluit van patriarch Bartholomeus ‘af te remmen’.
***
Eind juli 2018 brengt patriarch Bartholomeus een bezoek aan Oekraïne om de plechtigheid ter ere van de heilige, apostelgelijke vorst Vladimir te leiden. Niemand heeft het vooralsnog over concrete vooruitzichten, maar het is niet uitgesloten dat patriarch Bartholomeus naar Kiev komt met het langverwachte geschenk: de Tome die zelfstandigheid verleent aan de Oekraïens-Orthodoxe Kerk.
Vertaling: Gerard van der Wardt
Bewerking: Hubert Smeets