Kritiek op de Russisch-orthodoxe kerk is riskant. Dankzij wetgeving en steun van de staat, kan de kerk zijn critici op grond van blasfemie of kwetsende belediging strafrechtelijk aanpakken. In Jekaterinburg werd in mei een 22-jarige vlogger zodoende veroordeeld tot 3½ jaar gevangenisstraf voorwaardelijk. Maar de kerkelijke hiërarchie wint niet alle zaken. Patriarch Kirill probeert de lagere clerus soms in toom te houden, zeker als die zich met luxueuze cadeaus laat fêteren.
Foto Oleg Klimov
door Hubert Smeets
De Russisch-orthodoxe kerk is een machtig instituut. Machtig omdat ongeveer driekwart van burgers in Rusland zichzelf orthodox christen noemt, machtig omdat de kerk een nauwe band heeft met de staat en machtig omdat de religieuze instelling ook een bloeiend commercieel bedrijf runt.
Constitutioneel is er sinds 1993 in Rusland van vrijheid van godsdienst, maar de orthodoxe kerk heeft een streepje voor. Kleine religieuze ‘sekten’ kunnen en worden ook verboden, zoals de Jehova Getuigen in april hebben ervaren toen hun groep in hoogste instantie als ‘extremistisch’ werd gekwalificeerd. Ook in de gewone wetgeving uit zich de geprivilegieerde rol van de orthodoxie. De in 2011/2012 aangenomen wet die non-gouvernementele organisaties (ngo’s), die geld ontvangen uit buitenlandse fondsen, verplicht om zich te laten registeren als ‘buitenlandse agent’, kan eveneens worden ingezet tegen bijvoorbeeld uitheemse godsdienstige gemeenschappen. Sinds 2013 is blasfemie bovendien een civiel en strafrechtelijk delict. De strafbaarheid is zo ruim geformuleerd dat een aanklager er veel kanten mee op kan.
Gesterkt door deze machtspositie zoeken het patriarchaat in Moskou en de lagere clerus de laatste jaren steeds vaker de juridische confrontatie met burgers.
Van Pussy Riot tot vlogger Sokolovski
Het begon in 2012 met de strafzaak tegen leden van de vrouwelijke band Pussy Riot, die in februari 2012 in de kathedraal Christus de Verlosser in Moskou voor het altaar een punkgebed tegen president Vladimir Poetin hadden gezongen en daarvoor werden veroordeeld tot twee jaar strafkamp. Volgens de Russische historicus Nikolaj Mitrochin, verbonden aan de universiteit van Bremen in Duitsland, zouden kerkelijke adviseurs patriarch Kirill hebben aangeraden om het incident grootmoedig af te doen met een verzoeningsgesprek met pannenkoeken. Maar patriarch Kirill, mogelijk onder druk van president Vladimir Poetin zelf, besloot anders, aldus Mitrochin in een interview met de onafhankelijke nieuws- en opiniesite Republic.
Daar bleef het niet bij. Het regent aanklachten en ook vonnissen wegens blasfemie of andere beledigingen van de kerk. Een drietal voorbeelden.
Vorig jaar werden in Moskou betogers gearresteerd, die hadden gedemonstreerd tegen de bouw van een kerk in het Torfjanka-park. Eind 2016 werd ook, zij het vergeefs, getracht om een yoga-leraar aan te klagen wegens ongeoorloofde zendingsdrang. Omdat er toch geen sprake was van strafbare feiten werd de zaak geseponeerd. Begin dit jaar moest in Stavropol een man voor de rechter komen, omdat hij op zijn VKontakte-pagina het bestaan van God in twijfel had getrokken. De zaak kon in februari niet worden doorgezet, omdat het delict verjaard was. Onlangs werd een student uit Orenboerg bestraft met een boete van 5.000 roebel wegens belediging. Deze sanctie was mild omdat hij de kerk vergiffenis had gevraagd.
In mei 2017 werd in Jekaterinburg de 22-jarige vlogger Roeslan Sokolovski veroordeeld tot drieëneenhalf jaar voorwaardelijke gevangenisstraf wegens ‘haatzaaien’ en ‘het kwetsen van religieuze gevoelens'. Sokolovski had een goed bekeken videoblog gemaakt, waarin hij vertelde hoe hij het spel Pokemon had gespeeld in een kerk maar de zeldzaamste Pokemon (Jezus Christus) niet had gevonden. De aanklager noemde Sokolovski een ‘extremist’. De vlogger, die intussen 330.000 volgers heeft voor zijn You Tube-kanaal, zei over zichzelf in zijn laatste woord: ‘misschien ben ik een idioot, maar ik ben geen extremist’.
Foto Oleg Klimov
Kerk versus volk?
Wie zit er achter deze zaken? De Moskouse linguïst en journalist Maksim Troedoljoebov schreef op zijn blog dat ze meestal niet van bovenaf aanhangig worden gemaakt. De meeste aanklachten zijn het werk van burgers, die denken dat ze er goed aan doen als ze medeburgers aangeven. Deze aangiftebereidheid komt het autoritaire bewind goed uit, aldus Troedoljoebov. ‘In een totalitair regime moet de staat alles oplossen. Moderne autoritaire regimes, waaronder dat in Rusland, zijn veel slimmer. Waarom zou je duizenden mensen aanstellen en betalen om de burgers te volgen als je ook kunt rekenen op bijna vrijwillige leden van bevriende organisaties [de orthodoxe kerk, hs] die uit bevriende fondsen [de kerk en de staat, hs] worden gefinancierd?’ betoogt hij. ‘Het is pijnlijk om nu te moeten zeggen, maar ik was er destijds van overtuigd dat de kerk meteen na de ontmanteling van de Sovjet-Unie [1991, hs] aan de kant van het volk zou staan. Ik dacht dat er iemand zou komen die de staat op de vingers zou kijken,’ schrijft Troedoljoebov op zijn blog die intussen in het Duits is vertaald door de site Dekoder. ‘Maar nee. Als snel werd me duidelijk dat ik te veel had gelezen over Polen en Chili, waar een deel van de invloedrijke kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders samen met de bevolking een moreel verzet boden tegen de gek geworden staat’.
Staatssteun voor orthodoxe kerk
Omdat de financiën van de kerk niet centraal worden vastgelegd zijn exacte cijfers moeilijk te achterhalen. Afgaande op historicus Mitrochin en RBK is het volgende plausibel.
- Jaarlijkse omzet kerken in heel Rusland: € 500 tot 1.000 miljoen.
- Winst in 2014: 5,6 miljard roebel, toen € 140 miljoen, nu € 95 miljoen.
- Begroting patriarchaat Moskou: € 50 miljoen.
- Staatssteun restauraties tussen 2012 en 2017: ruim € 250 miljoen.
- Geplande overheidssubsidie in 2018: meer dan € 225 miljoen.
- Presidentiële beurzen tussen 2013 en 2015: circa € 4,25 miljoen.
- Commerciële takken: banken, begrafenisondernemingen, hotels, broodfabrieken, kunst- en meubelbedrijf Sofrino.
Spanningsveld
De kerkelijke hiërarchie is niettemin wel beducht voor overdrijving, zeker in eigen kring. Niet elke priester kan zijn gang gaan.
In de provinciestad Orjol bijvoorbeeld kwam in mei een plaatselijke priester/monnik Nektari in het geweer tegen een lokale nieuwssite. De geestelijke voelde zich geschoffeerd door een journalist, die had onthuld dat hij recent een zwarte Toyota Land Cruiser v8 voor zichzelf had aangeschaft. Bij een gewone dealer kost een dergelijke SUV ongeveer 100.000 euro. Nikolaj Seleznjov, zoals de 43-jarige monnik in het wereldlijke leven heet, verdedigde zich aanvankelijk met een verwijzing naar Jezus Christus die volgens hem twee millennia geleden zijn stichtende werk ook in ‘dure kleding’ deed.
Overtuigd van zijn eigen gelijk eiste Seleznjov van de lokale nieuwssite dat ze het bericht over zijn Toyota Land Cruiser zouden verwijderen, omdat het de ‘gevoelens van de gelovigen kwetst’. Hij kreeg bij zijn actie steun van provinciegouverneur Vadim Potomski, die het verhaal ook ‘onrechtmatig’ noemde.
Daarmee maakte hij de kwestie alleen maar groter. Het werd landelijk nieuws. Waarop de hoogste hiërarchie in de orthodoxe kerk stelling nam en openlijk weigerde de monnik te steunen. Het patriarchaat in Moskou liet weten dat ze zich niet met de zaak wilde bemoeien, omdat de landelijke kerk hier buiten staat.
Monnik Nektari maakte daarop een terugtrekkende beweging. Hij zei dat hij de terreinwagen van een agrarisch concern in Orjol had gekregen, in ruil voor zijn volledig afgeschreven oude auto. Hij ontkende dat hij de redactie van de website met een strafklacht zou hebben bedreigd. Hoewel de SUV op zijn naam was geregistreerd, zou de auto bovendien bestemd zijn voor de hele parochie. Die concessie van de priester/monnik was niet voldoende voor de centrale hiërarchie in Moskou. Woensdag 31 mei eiste patriarch Kirill dat Nektari uit Orjol helemaal zou afzien van de Land Cruiser, omdat hij met zo’n auto de hele geestelijkheid in diskrediet brengt.
Geld in enveloppe en cadeaus
Het bericht over de jeep van Seleznjov raakte kennelijk een snaar. De levenswijze van veel geestelijken spoort niet met hun nederige positie en evenmin met de dienende rol voor hun parochianen. De meeste priesters in de kerk krikken hun inkomen op met financiële bijdragen van sponsors. Dat geld krijgen ze, zoals het heet, in een ‘enveloppe’ en is dus fiscaal gezien grijs. De geestelijken, die overigens geen staatspensioen hebben, komen zo op een gemiddeld inkomen dat hoger ligt dat dan dat van de middenklasse, aldus de kerkhistoricus Nikolaj Mitrochin.
Geestelijken laten zich ook vaak fêteren met luxeartikelen. Als het te opzichtig wordt, kan dat de kerk in verlegenheid brengen. Het bekendste incident tot nu toe was het kostbare Breguet-horloge waarmee patriarch Kirill zich in 2012 liet fotograferen. Het horloge werd van de foto geretoucheerd. Maar omdat de oorspronkelijke foto al verspreid was, kwam de verdwijntruc toch aan het licht en kon patriarch Kirill weinig anders doen dan ruiterlijk toegeven.
Het geretoucheerde horloge van patriarch Kirill. Foto persdienst patriarch
.