‘Zolang Poetin op zijn troon zit, blijft Aleksej Navalny in de gevangenis', zegt Ivan Zjdanov, directeur van Navalny’s anti-corruptiefonds FBK. Hij was in Den Haag voor de tentoonstelling van de replica van de strafcel waarin Navalny vorige week voor de vijftiende keer werd opgesloten. Hij heeft er al meer dan 165 dagen doorgebracht. Wabke Waaijer sprak Zjdanov over de toestand van Navalny, ruzies in de Russische oppositie en of Navalny’s team nog iets kan doen in Rusland.
Ivan Zjdanov voor de replica van Navalny's strafcel op het Spui in Den Haag. Foto: Wabke Waaijer.
door Wabke Waaijer
Met de door Europa reizende replica van Navalny’s strafcel, ontworpen door Navalny’s broer Oleg, wil FBK niet alleen aandacht vragen voor Navalny maar ook voor het lot van de honderden minder bekende politieke gevangenen in Rusland. Een van hen is Zjdanovs 69-jarige vader, die drie jaar strafkolonie uitzit wegens 'oplichting en valsheid in geschrifte'. In werkelijkheid is Zjdanov senior gegijzeld wegens de oppositionele activiteiten van zijn zoon.
Navalny’s cel stond een paar dagen op het Spui in Den Haag en was ook te zien op Slot Loevestein, waaruit de Nederlandse zeventiende-eeuwse politieke gevangene Hugo de Groot, verstopt in een boekenkist, ooit wist te ontsnappen. Zjdanov noemt Den Haag een ‘symbolische plek’ voor Navalny’s strafcel en sprak de hoop uit dat Poetin zelf ook nog eens in een cel in Den Haag zal belanden voor zijn oorlogsmisdaden in Oekraïne.
Meest zichtbare oppositie
Navalny en zijn anti-corruptiefonds FBK groeiden het afgelopen decennium uit tot de meest zichtbare en populaire oppositie in Rusland. Met hun regionale kantoren wisten zij tot in de Russische provincies politiek activisme van de grond te krijgen door te mikken op lokale thema’s zoals corruptie, ecologie en gezondheidszorg.
Dat zij de doorgaans apolitieke Russische bevolking, al was het maar mondjesmaat, wisten te bereiken, leidde tot het besluit om de organisatie met harde hand de kop in te drukken. In 2020 overleefde Navalny ternauwernood een vergiftiging door de Russische inlichtingendienst FSB, in januari 2021 werd hij gearresteerd en na massademonstraties en duizenden arrestaties werd FBK in de zomer van 2021 tot ‘extremistisch’ bestempeld en verboden. Navalny's team zat toen al in het buitenland.
‘In Rusland loopt iedereen die banden met ons heeft, gevaar, ’ zelfs met terugwerkende kracht kan men vervolgd worden. ‘Toch zijn er ook mensen die er bewust voor kiezen om door te gaan met hun activisme’, zegt Zjdanov (1988), die zelf al in 2019 naar Litouwen is gevlucht.
Sinds het verbod op FBK hebben honderden medewerkers Rusland moeten verlaten omdat zij anders gevangenisstraf riskeerden. Nu werkt de organisatie in Rusland ondergronds. ‘FBK bestaat uit twee organisaties. Het internationale anti-corruptiefonds, dat onderzoek doet naar corruptie, met Maria Pevtsjich als directeur, en de binnenlandse tak die zich bezighield met demonstraties, protest en 'strategisch stemmen' bij verkiezingen', waarvan Zjdanov de leiding heeft. 'FBK is geliquideerd volgens de Russische wet maar wij erkennen die liquidatie niet en dus gaan we door’, zegt Zjdanov.
Zjdanov tijdens de openingsceremonie van de strafcel van Navalny in Den Haag.
Waarom kunt u niet terugkeren naar Rusland?
‘Er zijn veertien strafzaken tegen mij aangespannen. Als ik terug zou gaan naar Rusland riskeer ik minimaal dertig jaar gevangenisstraf. Nu ze onze organisatie recentelijk van terrorisme hebben beschuldigd (na de moord op de nationalistische militaire blogger en vechtersbaas Vladlen Tatarski op 2 april in Petersburg – red.) zou het zelfs levenslange gevangenisstraf kunnen worden.’
Hoe gaat het met je vader die ook in een gevangeniskolonie zit?
‘Hij is veroordeeld tot drie jaar gevangenis en zit nu in de noordelijke regio Archangelsk. Op zijn leeftijd is het geen makkelijke situatie. Hij mag ons één of twee keer per week bellen.’
Hoop op ander Rusland
Lukt het in deze tijden nog aandacht te krijgen voor de zaak van Navalny?
‘De presidentiële administratie is zo sluw geweest om ook tijdens de oorlog nog strafzaken tegen Navalny aan te spannen, met het idee dat niemand zich nu druk zal maken over zijn situatie. Maar we zien aan internationale prijzen zoals de Oscar (voor de film Navalny – red.) en de Sacharovprijs, (in 2021, voor ‘persoonlijke moed’ – red.), dat Navalny in de ogen van de internationale gemeenschap wel een soort hoop op een ander Rusland vertegenwoordigt.’
Hoe is Navalny’s gezondheid op dit moment?
‘Dat verschilt van dag tot dag, dus op deze vraag kan ik niet precies antwoord geven. Maar in het algemeen verslechtert zijn toestand en zit hij bijna continu in die strafcel. Ook plaatsen ze mensen bij hem in de cel die het niet nauw nemen met de hygiëne en besmettelijke ziektes hebben. Daarnaast laten ze hem voortdurend luidkeelse toespraken van Poetin horen. Op werkdagen komt er een advocaat bij hem. Die mag met hem over zijn gezondheid praten, maar niet over ons werk of onze strategie.’
De strafcel van Navalny.
Op 20 februari presenteerde Navalny op zijn website een politiek programma van 15 punten waarin hij pleit voor onmiddellijke terugtrekking van de Russische troepen uit Oekraïne en het erkennen van de grenzen van 1991. In hoeverre is daar nog belangstelling voor onder de Russische bevolking?
‘De Russische bevolking heeft er zelf ook belang bij dat de oorlog tegen Oekraïne eindigt. Iedereen is bang om zich uit te spreken tegen de oorlog omdat ze hierdoor in de gevangenis terecht kunnen komen. Desalniettemin begrijpen mensen uit grote steden dondersgoed dat de oorlog hen niets goeds zal brengen en dat die zo snel mogelijk beëindigd moet worden. Natuurlijk nemen ze ons programma serieus. Het bevat belangrijke punten die nodig zijn voor verandering in Rusland.’
‘Ik denk dat er miljoenen aanhangers van Navalny zijn, onmogelijk te zeggen hoeveel procent precies. Hij vertegenwoordigt een soort hoop. We weten niet hoe lang hij vast zal zitten maar er is hoop dat hij ooit vrijkomt en dat Poetin op wat voor manier dan ook ooit weg zal gaan. In Rusland is op dit moment geen andere serieuze oppositiepoliticus, behalve dan de vertegenwoordigers van het Navalny team, Ilja Jasjin (Moskouse deelraadsvertegenwoordiger - red) en Jevgeni Roizman (vroegere populaire en uitgesproken burgemeester van Jekaterinburg - red.).’
Meningsverschillen in de oppositie
Eind april presenteerde de Russische oppositie een gezamenlijk manifest waarin zij afspraken om geschillen binnen de oppositie te vermijden totdat het ultieme doel, beëindiging van de Russische oorlog tegen Oekraïne, is bereikt. Hierin werd opgeroepen tot onmiddellijke terugtrekking van de Russische troepen en tot vrijlating van politieke- en krijgsgevangenen. Waarom heeft niemand van Navalny’s anti-corruptiefonds dit manifest ondertekend?
‘Niet iedereen die zegt dat hij tegen Poetin is, is een goed mens. Het manifest is ook ondertekend door mensen die ooit deel uitmaakten van Poetins systeem. Zulke mensen zitten nu bijvoorbeeld in het team van (ex-Joekos-CEO en politiek gevangene - red.) Michail Chodorkovski. Zo heeft Rotislav Moerzagoelov (ex-persvoorlichter van de president van de autonome republiek Basjkirië) meegewerkt aan de intimidatie van democraten. Hij heeft geen hand uitgestoken voor bijvoorbeeld, Lilia Tsjanysjeva (ex-coördinator van Navalny staf in Oefa, hoofdstad van Basjkirië) die nu 18 jaar gevangenisstraf dreigt te krijgen omdat zij coördinator was van het lokale team van Navalny – red.). Dit manifest is bijvoorbeeld ook ondertekend door mensen als Ilja Ponomarjov (in Oekraïne woonachtige Russische dissident en voormalig Doemalid met omstreden reputatie – red.) die in de Russische samenleving wordt gewantrouwd wegens zijn samenwerking met Vladislav Soerkov, een afschuwelijk persoon die medeverantwoordelijk kan worden gehouden voor het begin van de oorlog in de Donbas in 2014.’ Soerkov was lang Poetins vertegenwoordiger in de Donbas.
Maar lang niet iedereen die het manifest heeft onderschreven, is slecht. Bovendien betreffen de belangrijkste punten van de declaratie het veroordelen van de oorlog tegen Oekraïne, waaronder terugtrekking van de Russische troepen uit Oekraïens grondgebied en het teruggeven van de gedeporteerde kinderen aan Oekraïne. Waarom kunnen jullie onderlinge geschillen niet even terzijde schuiven en dit manifest ondertekenen?
‘Natuurlijk kan dat, maar we hebben concrete doelen nodig om ons te verenigen, bijvoorbeeld deelname aan de verkiezingen. Wij hebben ons in het verleden meerdere malen verenigd met verschillende partijen. Voor een concreet doel willen wij best met Chodorkovski samenwerken. Dat is voor ons nooit een probleem geweest. Maar we willen niet alleen maar discussiëren over hoe Rusland eruit moet zien, we willen concrete projecten doen, zoals mediawerk. Op dat gebied is er nu geen noodzaak om samen te werken. Chodorkovski heeft een prima eigen mediakanaal, blogger Maksim Kats heeft een mediakanaal en wij ook. Bovendien ontmoeten we elkaar op internationale conferenties, het is niet zo dat we niet met elkaar praten.’
Overdag is het bed altijd dichtgeklapt en staat er alleen een krukje om op te zitten.
Maar dit manifest is ook bedoeld om de Russische oppositie op één lijn te krijgen, om samen een front te vormen, om met de EU om de tafel te kunnen zitten als het moet gaan over een Rusland na Poetin?
‘We nemen veel deel aan ontmoetingen met Europese politici. Onze internationale inbreng betreft voornamelijk het aandragen van personen voor de sanctielijsten, onze Lijst 6000 (lijst van corrupten en oorlogshitsers – red.). Ons werk bestaat voornamelijk uit het advies geven en onderzoek doen voor die sanctielijsten, bijvoorbeeld naar de Russische dirigent Valery Gergiev die het Nederlandse staatsburgerschap heeft en vastgoed (en niet op de sanctielijst staat – red.). Gergiev is enerzijds een groots dirigent maar tegelijkertijd gaat hij door met de verspreiding van Poetins ideeën in Europa. Hij blijft zeggen dat Poetin niet zo’n slechte jongen is. Maar een nog veel belangrijker deel van ons werk is om de publieke opinie in Rusland te veranderen.’
Zijn Russen nog bereikbaar?
Is het überhaupt nog mogelijk de Russische burger te bereiken nu velen van jullie in het buitenland zijn?
‘We hebben veel mediaprojecten op YouTube. Ons belangrijkste kanaal heeft zes miljoen abonnees. We hebben (sinds eind 2022) ook een Dark Net website (via Tor browser – red.), een online communicatieplatform voor vrijwilligers van de voormalige Navalny-kantoren die in Rusland doorgaan met hun werk. Dit is een ondergronds project, want het is heel gevaarlijk om connecties met FBK te hebben, maar we hebben een behoorlijk veilig platform gecreëerd. Onze vrijwilligers krijgen verschillende taken. We hebben 20.000 mensen die zich in dit systeem hebben aangemeld. Ze maken graffiti, delen flyers uit met onze politieke boodschap. Dit vrijwilligersplatform helpt ons ook bij ons corruptieonderzoek omdat je er ook data kunt verzamelen.’
In hoeverre is jullie onderzoek naar corruptie nog relevant nu Rusland bezig is met een grootschalige oorlog tegen Oekraïne?
‘We zijn er van overtuigd dat corruptie tot deze oorlog heeft geleid want corruptie geeft mensen absolute macht. Poetin en de kring om hem heen hebben voor zichzelf paleizen gebouwd en jachten gekocht en het idee gekregen dat zij de absolute macht hebben en dat zij straffeloos alles kunnen doen. Wij hebben eind vorig jaar ons onderzoek naar de (op de sanctielijst geplaatste) viceminister van Defensie Timoer Ivanov gepubliceerd. Zijn ex-vrouw (FBK denk dat het om een fictieve scheiding gaat – red.) kan haar bezittingen in Europa gewoon blijven gebruiken. En viceminister Ivanov staat niet alleen aan het hoofd van de Russische strijdkrachten, maar hij houdt zich nu ook bezig met de bouw van huizen in Marioepol waar hij ook weer betrokken is bij corruptie.’
Waarom denkt u dat zo weinig Russen protesteren tegen de oorlog?
‘Russen protesteren niet omdat publieke optredens maximaal worden bestraft. Het gaat absoluut om Stalinistische straffen als je tien jaar kunt krijgen voor een ongelukkige uitspraak of met een pamflet op straat staan. Heel concreet gezegd: in Moskou heb je 220.000 camera’s met gezichtsherkenning waardoor het ontzettend makkelijk is om zelfs het kleinste lokale protest op straat te zien en de demonstranten te arresteren. Dit systeem is de afgelopen tien jaar ontwikkeld.’
Hoe is de stemming in Rusland?
‘Ten eerste is het niet zo dat heel Rusland volhangt met Z-symbolen. Je hebt een kleine groep die de oorlog steunt. Een grote groep probeert zich er verre van te houden. Die groep is bang om gemobiliseerd te worden of dat familieleden zullen sneuvelen. Dit is de stemming die ontstond na de mobilisatie toen een deel is gevlucht naar het buitenland. Maar de overgrote meerderheid kon niet weg, die heeft geen buitenlands paspoort en daarom wordt een groot deel van de bevolking beheerst door een toestand van continue onrust. Er is een deel dat de oorlog actief steunt, maar ik denk dat dat maximaal om 25% gaat.’
Maar het onafhankelijke opiniebureau Levada peilde in april dat 43% de speciale militaire oorlog ‘zeker’ steunt en 32% zegt de oorlog ‘waarschijnlijk wel’ te steunen, bij elkaar is dat 75%.
‘Wij hebben een eigen sociologische dienst, daar stellen wij niet de directe vraag “steunt u de oorlog of niet” maar we stellen wel vragen die een indicatie geven van de stemming. Daar vragen wij bijvoorbeeld: hoeveel van jullie dierbaren zijn gesneuveld in de oorlog? Dit aantal groeit. Was dat in november 6% van de respondenten, dan betreft dat nu 13 à 14%. We vroegen ook: “als u zelf mocht kiezen waar een deel van het staatsbudget aan besteed zou worden, waar zou u dan voor kiezen?” Dan zegt slechts 5 à 6% dat het besteed moet worden aan militaire doeleinden.’
Aan de muur hangen de regels waaraan Navalny zich moet houden.
Vergeet Navalny niet
Hoe groot is de kans dat Navalny 30 jaar gevangenisstraf zal krijgen door de nieuwe strafzaak die tegen hem geopend is?
‘Die kans is groot. Ik ben er redelijk zeker van dat ze hem voor dertig jaar gaan veroordelen. En na deze zaak zullen ze tegen Navalny een zaak wegens terrorisme aanspannen n.a.v. de aanslag (op Vladlen Tatarski – red.). Misschien wordt het wel meer dan dertig jaar. Maar het doet er niet zoveel toe hoeveel jaar hij krijgt. We wisten van begin af aan dat Navalny gevangen zal blijven zolang Poetin op zijn troon zit.’
Wat kan Nederland doen om Navalny te steunen?
‘Het is belangrijk dat de internationale politiek Navalny niet vergeet en dat men weet dat er in Rusland ook een strijd wordt gevoerd, zowel tegen de oorlog als voor een vrij Rusland. Het is onterecht om alle Russen te beschuldigen van het ontketenen van de oorlog want in Rusland zijn er ook mensen die zich hier tegen verzetten. Daarnaast is het ontzettend belangrijk om het onderzoek van het anti-corruptiefonds naar corrupte Russen in het buitenland te blijven ondersteunen, evenals de instelling van sancties. Dat is juist ook belangrijk op nationaal niveau, want corrupte Russen zijn ook in Nederland te vinden waar zij nog altijd bescherming genieten.’