‘Kremlin misbruikt de illusie van een meerderheid als steun voor de oorlog’

Omdat hij zich openlijk uitsprak tegen de Russische invasie in Oekraïne voelde filosoof Pjotr Safronov zich in Rusland niet meer veilig. Het zwijgen van veel Russen over de oorlog die Rusland in Oekraïne voert, is voor hem moeilijk te verdragen. Tegelijkertijd verzet Safronov zich tegen het beeld dat de meerderheid van de Russen de oorlog tegen Oekraïne steunt. Wabke Waaijer sprak met hem op de Universiteit van Amsterdam waar hij tijdelijk als gastonderzoeker is aangesteld.

pjotr safronov 2Pjotr Safronov is gastonderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam. 

door Wabke Waaijer

De ochtend van 24 februari waarop Rusland Oekraïne binnenviel, hebben veel Russen als een ‘diepe schok’ ervaren, vertelt Pjotr Safronov (1981) op zijn werkkamer in de Amsterdamse Spuistraat. Als gastonderzoeker werkt de Russische filosoof sinds deze zomer een jaar bij de Universiteit van Amsterdam.

Safronov behoort tot de groep Russen die zich publiekelijk uitspreken tegen de Russische oorlog in Oekraïne. ‘Onlangs ben ik lid geworden van een groep op Telegram waar ze dagelijks de namen van omgekomen Oekraïense burgers uit Marioepol plaatsen. Nu schrijf ik elke dag op mijn Facebookpagina de naam van een slachtoffer, niet alleen uit Marioepol, maar überhaupt van burgers die omgekomen zijn door deze oorlog. Ik probeer via dit kleine gebaar mensen eraan te herinneren dat de oorlog voortduurt.’

Op 24 februari werd Safronov samen met zijn vriendin gearresteerd op het Poesjkinplein in het centrum van Moskou waar mensen samenkwamen uit protest tegen de Russische invasie. ‘Ik werd gearresteerd nog voordat ik een woord kon uitbrengen.’ Safronov ziet zichzelf niet als activist. Desalniettemin is hij bang voor vervolging. ‘Na mijn arrestatie en vrijlating, heb ik nog een reeks petities ondertekend tegen de oorlog. Ook heb ik een eigen Telegram kanaal waar ik mijn eigen mening geef en informatie deel over hoe je binnen het Russische onderwijs toch je anti-oorlogspositie kunt uitdragen. Dit alles kan worden aangewend door de autoriteiten om mij vast te zetten, als ze zouden willen.’

Repressie

De arrestaties van de afgelopen tijd tonen aan dat de mogelijkheid om open te spreken én op vrije voeten te blijven in Rusland steeds kleiner wordt, zegt Safronov. Eind augustus werd wetenschapper Andrej Zajakin gearresteerd. De officiële aanklacht tegen Zajakin luidt dat hij duizend roebel (€16) heeft overgemaakt naar de anti-corruptiestichting FBK van de gevangen genomen Aleksej Navalny. De anti-corruptiestichting is in 2021 bestempeld tot extremistische organisatie en financiering ervan is strafbaar. Men vermoedt echter dat Zajakin strafrechtelijk vervolgd wordt vanwege zijn activiteiten als oprichter van de Russische NGO Dissernet die o.a. plagiaat in de Russische academische wereld aan de kaak stelt en daarmee ook heeft getornd aan de reputatie van politici en ambtenaren.

De 72-jarige tot buitenlands agent bestempelde oppositiepoliticus, academicus en uitgesproken tegenstander van de oorlog Leonid Gozman is 13 september voor de vierde maal in drie maanden tijd gearresteerd. Net als eind augustus kreeg hij nu vijftien dagen cel voor het gelijkstellen van de Sovjetleiding met Hitler, iets wat sinds 2021 bij wet verboden is in Rusland.

aleksej gorinov protiv voinyAleksej Gorinov kreeg zeven jaar strafkolonie omdat hij zich tijdens een gemeenteraadszitting uitsprak tegen de oorlog. Zelfs in de rechtszaal hield hij een plakkaat vast met de tekst 'ik ben tegen de oorlog'. Foto Twitter.

Sterilisatie van het politieke landschap

Volgens Safronov tonen de arrestaties aan dat de Russische autoriteiten niet alleen bang zijn voor anti-oorlogsprotest maar ook voor oppositiefiguren die nu een minderheid vertegenwoordigen maar in potentie een hoop aanhangers zouden kunnen krijgen vooral als hun campagne gericht is op lokale politieke en sociale thema’s.

‘Er zijn heel veel mensen in Rusland die onderdeel uitmaakten van het netwerk van Navalny, maar ook andere oppositiepolitici, die qua politieke agenda dichtbij de gewone burgers staan. De vervolging van deze mensen, het vastzetten van hen, is niet alleen verbonden met de oorlog, die vormt hier slechts een aanleiding. Het is vooral ook een poging om het politieke landschap te steriliseren. Zodra activisten het onderwerp van sociale ongelijkheid aan de kaak stellen zie je dat zij grote groepen burgers met zich mee krijgen. Dit zag je gebeuren met de voormalige burgermeester van Jekaterinburg Jevgenij Roizman (hem zijn onlangs vrijheidsbeperkende maatregelen opgelegd en er dreigt een nieuwe strafzaak tegen hem – red.), met de voormalige gouverneur van Chabarovsk Sergej Foergal (zit sinds 2020 vast, wordt beschuldigd van moord maar spreekt zelf van een politiek gemotiveerd proces– red.) en hetzelfde geldt voor mensen uit het netwerk van Navalny in de regio’s waaronder de voormalig-coördinator van de Navalny staf in Oefa, Lilia Tsjanysjeva, die al bijna een jaar in de gevangenis zit.’

Kritiek uiten op de oorlog, of de oorlog een oorlog noemen, is sowieso een risicovolle onderneming in Rusland, vertelt Safronov. Aleksej Gorinov, deelraadslid in een Moskouse wijk, heeft zeven jaar strafkolonie gekregen omdat hij tijdens een vergadering van de gemeenteraad zei dat de oorlog moet stoppen. Ook verzette hij zich tegen de organisatie van een kunstwedstrijd in het kader van de Dag van de bescherming van het Kind omdat hij het voorstel hypocriet vond zolang in Oekraïne kinderen sterven door de Russische invasie.

Net als gemeenteraadslid Gorinov, vindt ook Safronov het voortkabbelende leven in Moskou moeilijk te verenigen met het feit dat Rusland een oorlog voert in Oekraïne. Het is nog een reden waarom hij nu eigenlijk niet in Rusland wil zijn. ‘Ik vind het heel moeilijk om de zorgen over de verschrikkingen van de oorlog te rijmen met het comfortabele dagelijkse leven in Moskou dat gewoon doorgaat. Dat comfortabele leven is ook een gevolg van een bewuste of onbewuste poging om weg te kijken van de oorlog. Tegelijkertijd zijn er veel mensen die in Rusland blijven en die de oorlog ook als iets verschrikkelijks ervaren maar die hun leerlingen, patiënten of bejaarde ouders niet in de steek willen laten. We moeten de kloof tussen diegenen die vertrekken en diegenen die blijven niet groter maken.'

oekraine meisje aan grafMeisje aan het graf van haar gesneuvelde vader (foto twitter)

Geprivilegieerde positie

Zijn ‘geprivilegieerde positie’ is iets waar Safronov telkens op terugkomt. ‘Dankzij academische contacten kon ik verhuizen naar Nederland en daarnaast heb ik het voordeel dat ik Engels spreek.’

Het brengt ons op de vraag die veel mensen bezighoudt: hoe kunnen de Russen zo massaal achter de Russische invasie in Oekraïne staan? Uit onafhankelijke peilingen van het tot buitenlands agent verklaarde Levada Centrum blijkt dat de meerderheid van de Russen de oorlog tegen Oekraïne steunt. Hoewel de onvoorwaardelijke steun voor de oorlog volgens Levada’s peilingen niet toeneemt, neemt het aantal mensen dat tegen de oorlog is ook nog niet toe.

In augustus zei 46% dat het de handelingen van de Russische Strijdkrachten in Oekraïne ‘zeker’ steunt en 30% sprak uit de oorlog ‘waarschijnlijk’ te steunen. Bij elkaar is dat toch 76% die min of meer voor de oorlog is tegenover 9% die de oorlog ‘zeker niet’ steunt en 8% ‘waarschijnlijk’ niet: bij elkaar is dus 17% 'min of meer' tegen de oorlog. Volgens staatspeilingenbureau VTSiom staat een half jaar na het begin van de oorlog 70% tot 73% van de Russen achter de ‘speciale militaire operatie’ en is 18% tegen.

Fictieve meerderheid

Maar critici, waaronder ook filosoof Safronov, zeggen dat we opinieonderzoeken uitgevoerd door het VTSiom (opiniebureau geheel in staatseigendom) of andere grote peilingenbureaus met een korrel zout moeten nemen. Zelfs de onafhankelijke peilingen van Levada zouden volgens Safronov geen leidraad moeten vormen voor ons beeld van de ‘meerderheid’ van de Russen. ‘We moeten af van het fictieve idee van de meerderheid in Rusland omdat Rusland een zeer geïndividualiseerde samenleving heeft. Dit komt door de negatieve ervaring die het uiteenvallen van de Sovjetunie en de jaren negentig met zich meebrachten. Hierdoor zijn de horizontale betrekkingen tussen burgers verstoord. Pas de laatste tien jaar is het idee van zelforganisatie vorm gaan krijgen. Het is moeilijk om het over een meerderheid te hebben als mensen niemand vertrouwen buiten hun eigen gezin en hun directe vrienden.’

Volgens Safronov, die daarbij verwijst naar de mening van zijn collega’s, waaronder de bekende Russische socioloog Aleksej Titkov, manipuleren grote peilingbureaus zoals het VTSiom hun opinieonderzoeken om een vals beeld van een zogenaamde homogene meerderheid in Rusland te creëren. ‘De meerderheid is niet homogeen. Veel mensen proberen te vluchten in hun alledaagse zorgen zoals kinderen, familie en vrienden. Zij zijn geen voorbeeld van steun aan de oorlog. Massaal enthousiasme in de vorm van enorme demonstraties met Sint-Joris lintjes (zwart-oranje lintjes die symbool staan voor de Sovjet-Overwinning op Nazi-Duitsland – red.) is er ook niet. De Russische samenleving is geatomiseerd en een groot aantal burgers leeft dusdanig in armoede dat ze zich momenteel niet tegen en niet voor de oorlog kan groeperen. Het verwijzen naar de meerderheid wordt gebruikt door het huidige politieke regime om de schijn te wekken van massale steun voor de oorlog.’

In plaats van te focussen op een fictieve ‘meerderheid’ van de Russen zouden opinieonderzoeken volgens Safronov rekening moeten houden met de bestaande verschillen in Rusland tussen burgers uit verschillende regio’s, verschillende sociale groepen, burgers die betaald worden door de overheid en onafhankelijke ondernemers, etc.

Acceptatie van de status quo

Safronovs reactie op de ‘schok’ van de oorlog, is volgens hem verbonden met zijn geprivilegieerde positie. ‘Veel van mijn landgenoten die onder de armoedegrens leven, hebben geen tijd en geen mogelijkheden om stil te staan bij de oorlog. Niet omdat ze geen empathie kennen maar omdat ze in een realiteit leven waar geen plek is om zich ergens anders druk om te maken dan om het dagelijkse bestaan. Vergeet niet dat miljoenen mensen, meer dan de hele Nederlandse bevolking bij elkaar, in Rusland onder of op de armoedegrens leven. En de economische situatie wordt langzaamaan alleen maar slechter.’

In Rusland leefden begin 2022 20,9 miljoen mensen onder de armoedegrens, dat is 14,3% van de bevolking. Deze groep heeft een inkomen van minder dan 12.916 roebel (212 euro) per maand.’

Volgens Safronov zou de Russische bevolking anders gereageerd hebben op het handelen van het huidige politieke regime als de levenstandaard in Rusland hoger was geweest. ‘Als veel mensen onder de armoedegrens leven schept dat voor de autoriteiten de gemakkelijke situatie dat de kritische minderheid in de gevangenis zit of naar het buitenland uitwijkt. De rest leeft vooral heel erg voor zichzelf, verwacht niets van de overheid maar gelooft ook niet in de woorden van de oppositie.’ Zij nemen de status quo voor lief.

Hoewel ook in Rusland steeds meer kritiek op president Poetin komt (tientallen gemeenteraadsleden eisten het ontslag van Poetin) en op de verliezen die Rusland in Oekraïne lijdt (in praatprogramma’s en door militaire bloggers), duidt dit volgens Safronov niet op een keerpunt van de stemming in Rusland. ‘Ik geloof niet dat je momenteel kunt spreken over een groei van het anti-oorlog sentiment in de samenleving, evenmin als dat je kunt spreken over geconsolideerde ondersteuning voor de oorlog.’

Dat mensen wegkijken van de oorlog heeft volgens Safronov ook te maken met het feit dat ze ‘onmacht’ en ‘vervreemding’ voelen ten opzichte van de politiek. ‘De massale fraude op de onlangs gehouden lokale verkiezingen in een aantal Russische regio’s versterkt bij burgers het gevoel van vervreemding.’

safronov 1                                                                                                                                                                                                   Pjotr Safronov: 'We moeten de kloof tussen diegenen die uit Rusland vertrekken en diegenen die blijven niet groter maken.’

Psychologische in plaats van politieke taal

Tegelijkertijd blijkt uit onafhankelijk onderzoek van Chroniki (begin juli uitgevoerd) dat de steun voor de oorlog wel degelijk afneemt en dat gevoelens van onrust onder burgers toenemen. Meer dan de helft van de Russen (55%) is overtuigd dat een mogelijke overwinning van Rusland in Oekraïne hen niks goeds zal brengen. Slechts 3,3% verwacht trots te zijn als Rusland de oorlog wint. Van de ondervraagden heeft 43% erkent dat ze last hebben van zorgen of depressie.

Ondertussen ziet Safronov dat het aantal psychologische zelfhulpgroepen op sociale media sinds 24 februari is toegenomen. Als filosoof doet Safronov onderzoek naar dit fenomeen. ‘Sinds de coronapandemie en deels als reactie op de oorlog is er nu sprake van een vervanging van de directe politieke taal en burgerlijke solidariteit door de taal van de psychologie en de psychotherapie. Mensen beginnen over trauma, stress, etc. Dat is vooral op sociale media te merken. Mensen die het relatief welvarende deel van de samenleving vertegenwoordigen, zoeken hun toevlucht tot psychologische hulpmiddelen als manier om die schok van de oorlog over welke ik eerder sprak, te verwerken. Hoewel hun psychologische problemen zeker met de oorlog te maken hebben, wordt er niet direct aan de oorlog gerefereerd. Dat heeft onder andere te maken met het feit dat mensen zichzelf niet als burger of politiek subject willen zien. In plaats van te spreken over de oorlog geven we er de voorkeur aan over onze geestelijke gezondheid te spreken.’

Natuurlijk zijn er ook anti-oorlogsgroepen op sociale media zoals de feministische anti oorlogsbewegingen en de groep Vesna, vertelt Safronov. ‘Maar deze groepen maken duidelijk gebruik van politieke taal en ik ben juist geïnteresseerd in die groepen die er al waren ten tijde van de pandemie, die nu gegroeid zijn en die gericht zijn op het bespreken van psychologische hulp en ondersteuning. Ik denk dat het helpt om iets te begrijpen van welke vormen van collectieve actie op dit moment in trek zijn.’

Russen die online op zoek gaan naar psychologische hulpgroepen terwijl er een oorlog in hun buurland gaande is, roept de vraag op of zij geen andere zorgen aan hun hoofd hebben dan zich met hun eigen zielenleed bezig te houden? Volgens Safronov kunnen die ‘andere zorgen’ echter pas geformuleerd worden als mensen een collectieve groep gevormd hebben waarbinnen men elkaar vertrouwt en bereid is iets met elkaar te delen. Daarbij worden de psychologische zelfhulpgroepen volgens Safronov gedomineerd door het welgestelde deel van de Russische samenleving. 'Veel Russische burgers hebben heel andere zorgen, namelijk overleven onder moeilijke omstandigheden.’

Democratisering van het onderwijs

Safronovs onderzoek naar psychologische zorg en ondersteuning op sociale media klinkt misschien abstract, zijn missie in Rusland om het onderwijsaanbod democratischer en diverser te maken, is redelijk concreet. Safronov vindt dat het onderwijsaanbod in Rusland te veel gedomineerd wordt door een paar grote instellingen die daardoor ook alle docenten en kwaliteit naar zich toetrekken. Filosofie gebruikt Safronov als middel om vormen van onderwijs op te zetten die gericht zijn op vrije discussie en op het herkennen en idealiter oplossen van maatschappelijke problemen.

russ soldaten van z in oekraineRussische soldaten in Oekraïne

Safronov hoopt uiteindelijk terug te kunnen keren naar Rusland. ‘Ik kan hier mijn taak als wetenschapper uitvoeren maar niet mijn praktische werk als Russische burger. Ik wil natuurlijk opnieuw iets kunnen doen in mijn eigen land.’ Daarnaast hoopt hij dat familieleden, vrienden en collega’s die uiteen zijn gedreven door de oorlog met elkaar in gesprek blijven gaan ook al is dat soms heel moeilijk. In navolging van de filosoof Richard Bernstein waarschuwt hij voor het zogenaamde ‘misbruik van het kwaad’. ‘Het is gevaarlijk om je iemand voor te stellen als het absolute kwaad. Terwijl we al het mogelijke blijven doen om de oorlog te beëindigen, mogen we de kunst van het vragen stellen, de verschillen zien en de toekomst met elkaar bespreken, niet vergeten.’

Safronov heeft samen met socioloog Viktor Wachstein een faculteit voor wijsbegeerte & sociologie opgericht aan de bekende Russische Presidentiële Academie voor Nationale Economie en Overheidsadministratie (RANEPA). Van 2014 tot 2018 werkte Safronov voor de prestigieuze Higher School of Economics waar hij de oprichter en het hoofd was van een masterprogramma over ondernemerschap in het onderwijs. Safronov is hier weggegaan omdat hij er bewust voor koos om alle banden met aan de staat gelieerde onderwijsinstellingen te verbreken. Voor zijn vertrek uit Rusland werkte Safronov als coördinator voor de ontwikkeling van onderwijsmethodes op de privéschool Letovo. Safronov kan nu een jaar aan de UvA werken in het kader van het mentorprogramma van de University of New Europe (voor studenten en onderzoekers uit Oekraïne, Belarus en Rusland die hun werk in eigen land niet kunnen voortzetten), ondersteunt door een beurs van Global Digital Cultures van de UvA . Ook is Safronov verbonden aan het NIAS (Netherlands Institute for Advanced Study in the Humanities and Social Sciences).

Bronnen: RiaNovosti, Meduza, Deutsche Welle, Idel.realii, OVD-Info, Chroniki, Levada, VTSiom, The Moscow Times, BBC Russia

 

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.