In Russische gevangenissen wordt volop gemarteld. Dat bleek al in oktober 2021, toen oud-gevangene en klokkenluider Sergej Saveljev uren aan videobeelden van martelingen online zette. Saveljev verliet Rusland en vroeg in Frankrijk politiek asiel aan. De discussie over Russische martelpraktijken kreeg hierdoor een nieuwe impuls. De populaire Youtuber Joeri Doed, die een miljoenenpubliek heeft, maakte er nu een documentaire over.
Klokkenluider Sergei Saveljev in gesprek met de BBC. Still van YouTubekanaal BBC News - Русская служба.
door Daan de Vries
Dat er in Russische gevangenissen volop gemarteld wordt, was bekend. Vorig jaar dook opnieuw schokkend bewijs daarvoor op toen klokkenluider Sergej Saveljev, die tot voor kort zelf wegens drugssmokkel vastzat in een strafkolonie in Saratov, meer dan duizend martelvideo's naar buiten bracht. Eind 2021 kwam de populaire blogger Joeri Doed, die een miljoenenpubliek heeft, op zijn beurt naar buiten met een documentaire over het onderwerp, waarvoor hij uitgebreid sprak met slachtoffers en mensenrechtenactivisten.
Door gebruik te maken van zijn ervaring als IT-specialist kreeg Sergej Saveljev toegang tot een server die door meerdere gevangenissen werd gebruikt. Daar trof hij schokkende video's aan, waarop te zien is hoe gevangenen geslagen, ondergeplast, en verkracht worden. Hij wist de video's stiekem vast te leggen op USB-sticks en harde schijven. Na het uitzitten van zijn straf verliet hij de gevangenis met een enorme verzameling bewijsmateriaal.
Eenmaal vrijgelaten kwam Saveljev in contact met Gulagu.net, een organisatie die zich verzet tegen corruptie en marteling in Rusland. Na een spannende vlucht wist Saveljev Frankrijk te bereiken, waar hij asiel aanvroeg. De oprichter van Gulagu.net, Vladimir Osetsjkin, woont eveneens in Frankrijk.
Gulagu.net publiceerde in de maanden daarop regelmatig video's uit Saveljevs verzameling. Zo verscheen op 20 december 2021 een video waarin te zien is hoe een gevangene uit een raam gegooid wordt. Zijn dood werd officieel geregistreerd als zelfmoord. De video's kregen gevolg: verschillende gevangenisbazen stapten op of werden ontslagen. Eind december werd een wetsvoorstel ingediend om marteling door ambtenaren zwaarder bestraft te worden, met gevangenisstraffen tot twaalf jaar.
Eerdere verhalen
Het is niet voor het eerst dat er informatie naar buiten komt over martelpraktijken in Russische gevangenissen en strafkolonies. Activist lldar Dadin werd in 2015 tot drie jaar gevangenisstraf veroordeeld omdat hij een aantal eenmansdemonstraties had gehouden. Via zijn vrouw smokkelde hij een open brief naar buiten waarin hij de dagelijkse martelingen uitgebreid beschreef. Zijn zaak leidde destijds tot flinke commotie in Rusland en Dadin werd vervroegd vrijgelaten.
Een ander voorbeeld kwam in 2018 naar buiten, toen oppositiekrant Novaja Gazeta (van Nobelprijswinnaar Dmitri Moeratov) in een video liet zien hoe bewakers gevangene Jevgeni Makarov op brute wijze mishandelden. Makarov had geklaagd over zijn slechte behandeling en de bewakers hadden opdracht gekregen hem een 'lesje' te leren. Ze kozen hier een toepasselijke locatie voor uit: de ruimte waar gevangenen onderwijs konden volgen. De martelingen waren bewust gefilmd zodat de bewakers aan hun leidinggevenden konden laten zien dat hun boodschap aan de gevangene door was gekomen.
Tatjana Loksjina van Human Rights Watch schreef toen al dat de autoriteiten het martelprobleem niet langer konden ontkennen. Na de publicatie van de video door Novaja Gazeta werd snel een onderzoek ingesteld en enkele betrokkenen werden gestraft. 'De autoriteiten hebben het probleem en de ernst ervan erkend,' schreef Loksjina destijds. Uit Saveljevs recente onthullingen blijkt echter dat ook deze voorbeelden de martelpraktijken niet hebben kunnen stoppen.
De documentaire van Joeri Doed
Bang dat het rumoer rond de zaak-Saveljev op vergelijkbare wijze zou uitdoven besloot Joeri Doed, één van de populairste Russische Youtubers, er een video aan te wijden. Doed heeft met bijna tien miljoen abonnees een groot bereik, zeker onder jongeren.
Doed begon zijn carrière als sportjournalist en zette in 2017 een YouTubekanaal op waar hij bekende Russen interviewt. Doed werd de afgelopen jaren steeds politieker, met onder meer een documentaire over de schoolgijzeling door Tsjetsjeense opstandelingen in Beslan (waar honderden kinderen omkwamen bij de slecht uitgevoerde ontzetting van het schoolgebouw door commandotroepen) en een documentaire over het Goelagsysteem aan de Kolyma. Doed maakte ook een lang interview met Aleksej Navalny, toen die na zijn vergiftiging met novitsjok net uit zijn coma was ontwaakt in Berlijn.
In oktober 2021 kreeg Doed voor het eerst problemen met de autoriteiten. Hij zou zich in één van zijn video's schuldig hebben gemaakt aan propaganda voor drugsgebruik. Met een boete van 100.000 roebel (ruim 1.000 euro) kwam hij er vooralsnog relatief genadig vanaf.
Maar ook in zijn nieuwe video ageert Doed tegen de gevestigde orde. De ruim twee uur durende YouTubedocumentaire die hij in december 2021 maakte over martelingen is al meer dan elf miljoen keer bekeken.
Interviewer Joeri Doed. Still YouTubekanaal Joeri Doed.
In de video volgt de Youtuber ngo 'Comité tegen foltering,' dat zich al ruim twintig jaar inzet voor de rechten van gevangenen. De organisatie heeft in die tijd meer dan 150 politieagenten en andere overheidsfunctionarissen veroordeeld gekregen. Het martelen vindt overigens niet alleen plaats in gevangenissen. Ook op politiebureaus is marteling een veelgebruikte methode om verdachten zo snel mogelijk tot een bekentenis te dwingen. De schuld of onschuld van verdachten is hierbij van ondergeschikt belang. Politiebureaus poetsen liever hun statistieken op door hoge oplossingspercentages. Bovendien geloven veel Russen dat martelen werkt en dat het in bepaalde gevallen een acceptabele ondervragingstechniek is.
Igor Kaljapin, de voorzitter van het Comité tegen foltering, stelt in Doeds video dat niemand veilig is voor de martelingen: 'Het wordt steeds erger. Wat er is veranderd is dat iedereen, ook oud-gouverneurs of oligarchen, dit kan overkomen.' Kaljapin kan het weten, hij was al in de Sovjettijd als activist actief. Bij protesten tegen de Sovjet-Unie in de jaren '80 kreeg Kaljapin zelf ook te maken met mishandeling door oproerpolitie.
Met de Commissie tegen Foltering gaat hij sinds 1998 op zoek naar martelende agenten. In veel gevallen wordt hen een hand boven het hoofd gehouden door andere politieagenten of lokale politici. De strijd verloopt dan ook moeizaam, de politieke wil om het probleem aan te pakken ontbreekt. Toch slaagt de NGO er regelmatig in veroordelingen ongedaan te maken en schadevergoedingen voor slachtoffers te behalen. Af en toe krijgen ze het voor elkaar dat een agent veroordeeld wordt voor marteling.
Naast de gesprekken met Kaljapin en andere medewerkers van de ngo documenteert Doed een aantal slachtoffers die door de organisatie worden bijgestaan. De verhalen van slachtoffers als Aleksej Michejev maken pijnlijk duidelijk hoe slachtoffers van marteling soms jaren na vrijspraak nog altijd in de problemen zitten.
Igor Kaljapin, voorzitter van het Comité tegen foltering. Still YouTubekanaal Joeri Doed.
Verlamd door marteling
Verkeersagent Aleksej Michejev was in september 1998 met zijn vriend Ilja Frolov een dag winkelen in Bogorodsk. Daar ontmoetten ze twee meisjes die om een lift terug naar Nizjni Novgorod vroegen. Het eerste meisje zetten ze af bij haar huis, de tweede, Maria Saveljeva, bij een bushalte. Toen Saveljeva niet thuiskwam belden haar ouders de politie. Twee dagen later werden Michejev en Frolov opgepakt op verdenking van ontvoering.
Hoewel hun officieel niets ten laste werd gelegd, werden de twee urenlang ondervraagd en gemarteld. Frolov bekende uiteindelijk dat de twee het meisje hadden verkracht en vermoord. Ondanks het feit dat er geen lichaam werd aangetroffen op de door Frolov aangewezen plek, werd Michejev verder ondervraagd. Hierbij kreeg hij elektrische schokken toegediend via zijn oorlellen, waardoor spieren over zijn hele lichaam samen begonnen te trekken. Na verloop van tijd legde ook Michejev een bekentenis af.
Tot zijn opluchting mocht Michejev later spreken met de openbaar aanklager, aan wie hij vertelde wat er gebeurd was. 'Kennelijk heeft hij niks begrepen,' zei de aanklager alleen, waarna Michejev nogmaals gemarteld werd. De betrokken agenten besloten Michejev nog eens vier onopgeloste moorden te laten bekennen. De bekentenissen wisten ze hem te ontlokken, maar de locatie van de lichamen kon de onschuldige Michejev ze uiteraard niet vertellen. Ook het lichaam van Maria Saveljeva bleef onvindbaar.
Tien dagen na zijn arrestatie wierp Michejev zich uit wanhoop uit het raam van de derde verdieping van het politiebureau. Hij werd zwaargewond opgenomen in het ziekenhuis. Ondertussen was het vermeende slachtoffer ongedeerd thuisgekomen. Ze was de avond van de 'moord' bij vrienden geweest, had teveel gedronken en was iets waardevols kwijtgeraakt. Uit angst voor de reactie van haar ouders bleef ze dagenlang weg van huis. De agenten ondervroegen het meisje over Michejev, maar ze gaf aan dat hij haar netjes bij de bushalte had afgezet.
Aleksej Michejev doet per videoverbinding zijn verhaal. Still YouTubekanaal Joeri Doed.
Michejev lag ondertussen met een gebroken rug in het ziekenhuis. Politieagenten hielden vol dat hij een seriemoordenaar was en lieten geen dokters bij hem. Later zou blijken dat, als hij meteen behandeld was, volledig herstel mogelijk was geweest. In plaats daarvan heeft Michejev er een verlamming aan overgehouden. Hij is voor verzorging afhankelijk van zijn gepensioneerde moeder.
De zaak-Michejev werd in 1999 opgepakt door het Comité tegen foltering. Twee van de betrokken agenten werden in 2005 veroordeeld tot gevangenisstraffen en Michejev kreeg een schadevergoeding. De zaak kreeg veel media-aandacht, onder meer op de Noorse televisie. Dat trok de aandacht van een Noors fonds van gepensioneerde politieagenten. Michejev werd op kosten van dat fonds naar Noorwegen gevlogen voor medische behandelingen.
De veroordeelde agenten zijn al jaren op vrije voeten, ze werken nu als bewakers. Het politiebureau waar Michejev gemarteld werd kreeg vanuit Moskou te horen dat dit nooit meer mocht gebeuren. Er hangt sindsdien een metalen rooster voor het raam op de derde verdieping.
Een Rusland zonder martelingen?
Martelingen zijn een vast onderdeel van de politiecultuur, vertelt Igor Kaljapin aan Doed. 'Als een agent eenmaal gemarteld heeft, is de kans groot dat hij het weer doet. Martelen is makkelijker dan gedegen politiewerk.'
Kaljapin ziet dat inmiddels ook politieke activisten risico lopen gemarteld te worden. De manier waarop oppositieleider Aleksej Navalny in gevangenschap wordt behandeld is in zijn ogen ook een vorm van marteling. Hij wordt nachtenlang wakker gehouden en tijdens zijn hongerstaking staan bewakers naast hem vlees te braden of brood te bakken.
Ook de medewerkers van het Comité tegen foltering houden rekening met de gevaren van hun werk. Voorheen kreeg de organisatie geld van buitenlandse organisaties, maar door de beruchte 'buitenlandse agentenwet' uit 2012 kan dat niet meer (volgens die wet moeten media en ngo's die buitenlandse financiering ontvangen zich afficheren als buitenlands agent, een stigma dat hun voortbestaan bedreigt). Kaljapin constateert dat het niveau van repressie al bijna op het niveau van de Sovjet-Unie is.
Doed is niet bang om de activisten kritische vragen te stellen. Zo confronteert hij Kaljapin met kritiek van Vladimir Osetsjkin, de oprichter van Gulagu.net, waar klokkenluider Sergej Saveljev zijn video's plaatste. Kaljapin bracht onlangs een officieel bezoek aan een gevangenis in Irkoetsk. Volgens Osetsjkin was dit bezoek niet meer dan een Potjomkin-tour (window-dressing) en laat Kaljapin zich gebruiken door het regime. Kaljapin vindt het juist essentieel dat er nog activisten komen kijken op dergelijke plekken, zelfs als dat onder de voorwaarden van het regime gebeurt. De bewuste gevangenis staat bekend als één van de grootste martelcentra van Siberië. Kaljapin: 'Ik weet ook wel dat ze liegen. Maar soms moet je met onaangename mensen omgaan om iets te veranderen.'
Ondertussen constateert Doed dat het Comité tegen foltering de strijd verloren heeft. De organisatie moest onlangs vertrekken uit Tsjetsjenië, waar het werk hen volledig onmogelijk gemaakt werd. Het lokale kantoor van de organisatie werd twee keer kort en klein geslagen, en enkele Tsjetsjenen die banden hebben met de organisatie zijn verdwenen. Kaljapin vreest dat dit soort praktijken in Tsjetsjenië getest worden om vervolgens in het hele land uitgerold te worden.
Ondanks de tegenwerking zetten organisaties als Gulagu.net en het Comité tegen foltering hun strijd voort. De video's uit de verzameling van Saveljev en de documentaire van Doed hebben de discussie over marteling in Rusland aangewakkerd. Hoewel ze van mening verschillen over hun werkwijze, hebben Osetsjkin en Kaljapin uiteindelijk hetzelfde doel voor ogen: een Rusland waar martelingen verleden tijd zijn.
Het gevaar van de normalisering van martelpraktijken is dat er in het hedendaagse Rusland een straffeloze kaste dreigt te ontstaan. Het sentiment dat mensenrechten een vijandige ideologie uit het Westen zijn is populair onder soldaten en politieagenten, van hoog tot laag. Kaljapin hoopt dat zijn organisatie kan blijven bestaan, maar sluit zijn interview af met een waarschuwing: 'Orwells 1984, in zo'n samenleving wil je nooit leven. En ik ben bang dat we er dichtbij zijn.'
Bronnen: Youtube, Gulagu-Net, Meduza, Radio Free Europe/Radio Liberty, Novaja Gazeta, Human Rights Watch.