Navalny is de Odysseus van Rusland

Rusland heeft een traditie van mensen die uit ballingschap terugkeren om moreel of politiek leider te worden. Maar meestal was dat als de slinger van de geschiedenis de andere kant op ging. Aleksej Navalny keert terug op een moment dat de bevolking apathisch is en de politiek dood, zegt cultuurcriticus Andrej Archangelski. Maar dat maakt zijn stap nog niet zinloos. In de emigratie zou zijn rol direct zijn uitgespeeld.

navalny krijgt vonnis van 30 dagen te horen 18 jan 2021 in chimkiIn een geïmproviseerde rechtbank op het politiebureau van Chimki werd Navalny direct na aankomst in Moskou tot 30 dagen isoleercel veroordeeld

door Andrej Archangelski

Het Kremlin is er een meester in - soms nolens volens - elke gebeurtenis in Rusland in een 'historische' te veranderen. Volgens veel analisten had de overheid de terugkeer van Aleksej Navalny beter kunnen negeren om het media-effect te neutraliseren. Maar alles wat op zondag 17 januari is gebeurd wijst op het tegenovergestelde. Volgens Aleksej Venediktov, hoofdredacteur van het radiostation De echo van Moskou, was de arrestatie van Navalny van tevoren precies voorbereid. In plaats van op vliegveld Vnoekovo, waar zijn aanhangers hem opwachtten, landde het vliegtuig uit Berlijn op Sjeremetjevo. De politie sloot de weg naar het vliegveld af en joeg zijn aanhang uiteen. Navalny werd nog vóór de paspoortcontrole aangehouden - zijn advocaat Olga Michajlovna was al door de controle en kon hem dus niet meer begeleiden. De VS en de EU veroordeelden de arrestatie van Navalny direct en Amnesty International heeft hem al een 'gewetensgevangene' genoemd. 

De logica van Navalny

De belangrijkste vraag is: waarom heeft Navalny besloten terug te keren, na de mislukte vergiftigingspoging in Rusland en na de dreigementen aan zijn adres (er worden drie rechtszaken tegen hem voorbereid). Om zijn logica te begrijpen moet je bedenken dat hij niet alleen rekening houdt met de praktische betekenis van zijn daden, maar ook met de symboliek. In Rusland houdt men van symbolen en signalen van het (nood)lot. 

sacharovs terugkeer uit ballingschap in 1989Atoomgeleerde en dissident Andrej Sacharov keerde in 1986 terug naar Moskou uit zijn ballingsoord Gorki (foto Helsinki comité)

Er zijn in de Russische geschiedenis van de afgelopen eeuw vier vergelijkbare geruchtmakende thuiskomsten van politici geweest. Een verre historische parallel is de terugkeer van Vladimir Lenin uit de Zwitserse emigratie in 1917. Jaren later, ten tijde van de perestrojka, keerde mensenrechtenactivist en atoomgeleerde Andrej Sacharov in 1986 uit zijn binnenlandse verbanning naar Gorki terug naar Moskou. Het was Michail Gorbatsjov die hem vrijliet tijdens zijn democratische hervormingen. In 1991, na de mislukte putsch van de communistische hardliners, keerde Gorbatsjov na zijn gijzeling op de Krim zelf terug naar Moskou. En tot slot was er de terugkeer van de verbannen schrijver Aleksandr Solzjenitsyn naar Rusland in 1994, die het symbool werd van de fundamentele veranderingen in Rusland.  

De terugkeer van Navalny voegt zich nu in dat rijtje, maar de vergelijking gaat mank. De eerdere geruchtmakende thuiskomsten vonden plaats op een moment waarop de slinger van de geschiedenis de andere kant opging, toen veranderingen in Rusland niet meer waren tegen te houden. Maar op dit moment ligt de macht bij het Kremlin.

Je zou kunnen zeggen dat Navalny niet in een politieke traditie staat, maar in een culturele, ja zelfs mythologische. De eerste vergelijking die in je hoofd opkomt is de terugkeer van Odysseus van Homerus. De held daalde af in de Hades om terug te keren in de wereld van de levenden. Dat thema wordt in veel Russische sprookjes gebruikt.

Persoonlijke opoffering

Velen schrijven nu dat 'het Kremlin zichzelf in een hoek gedreven heeft'. Het heeft Navalny zo lang bedreigd dat het nu ook iets moet doen. Maar Navalny is zelf ook gegijzeld door de situatie. Alleen iemand die in Rusland woont kan in Rusland een politicus van betekenis zijn. Als Navalny in Duitsland zou blijven zou hij de zoveelste Russische emigrant of dissident worden, wiens mening in Rusland irrelevant is.

De laatste grote oppositiepoliticus Michail Chodorkovski werd na tien jaar opsluiting door het Kremlin tot emigratie gedwongen. Door terug te keren naar Rusland eist Navalny de rol van actieve politicus op. Het is een signaal aan het meest conservatieve deel van de Russische samenleving. Navalny offert zichzelf bewust op aan het systeem om het respect van het volk te verdienen. Een van de leiders van het Witrussische protest, Maria Kolesnikova, deed afgelopen najaar hetzelfde: zij weigerde Belarus te verlaten en werd gearresteerd. 

In Rusland bevindt de politiek zich nog altijd op een zeer primitief niveau. Zij maakt geen deel uit van de culturele code van land en volk. Politiek wordt in Rusland niet als 'een normale zaak' beschouwd. Het beroep van de politicus lijkt niet op het beroep van loodgieter of stewardes. Alleen de heersende macht heeft het recht zich met politiek bezig te houden en de rest moet voor elke zelfstandige stap nederig om toestemming vragen.   

Alle daden van het Kremlin zijn erop gericht te voorkomen dat mensen zich met politiek inlaten...

Tot de oppositie behoren is in Rusland dus geen gewone dagelijkse praktijk, maar eerder het tarten van het lot, waarmee je zelfs je leven in de waagschaal stelt. Alle daden van het Kremlin zijn er de afgelopen twintig jaar op gericht geweest te voorkomen dat mensen zich met politiek inlaten. Door terug te keren naar Rusland blaast Navalny het begrip 'politicus' in Rusland als het ware nieuw leven in. Hij is bereid daarvoor met jaren van zijn leven te betalen, opdat de politiek in Rusland net zo'n gewoon beroep wordt als in Europa of Amerika. Hij legaliseert het recht van een ieder om het ergens mee oneens te zijn.

navalny supporters in chimkiSlechts een kleine honderd supporters en journalisten kwamen bij min 20 graden naar het politiebureau van Chimki om Navalny te steunen (foto twitter)

Het Kremlin houdt van simpele beslissingen en heeft er een hekel aan als die simpele beslissingen door iemand anders worden genomen. Vladimir Poetin stelt de rest van de wereld voor om alleen zijn eigen werkelijkheid als reëel te beschouwen. Poetin spreekt  de naam van Navalny nooit uit en noemt hem, bijvoorbeeld, de 'Berlijnse patiënt'. Dat verbaast velen. Sommige commentatoren ontwaren daarin irrationele motieven. Maar je kunt dat gedrag totaal rationeel verklaren. In het politieke systeem van Rusland, dat 20 jaar geleden is bedacht, zouden mensen als Navalny theoretisch gesproken niet hebben kunnen opduiken. Maar het Kremlin kan hoog en laag springen: Navalny blijft hardnekkig wijzen op zijn bestaan.

Existentiële strijd

Zo dringt Navalny het Kremlin zijn eigen realiteit op. Je kunt dat met recht een existentiële strijd noemen en niet uitsluitend een politieke. Het persoonlijke en het publieke is hier niet meer van elkaar te scheiden: dat maakt het gevecht tussen het Kremlin en Navalny zo bijzonder. Een filosoof zou zeggen: het is een strijd om bestaansrecht.

Paradoxaal genoeg speelt Navalny voor het Kremlin vandaag een dubbelrol. Navalny keert terug naar Rusland in het jaar van parlementsverkiezingen, terwijl de partij van de macht (Verenigd Rusland) er catastrofaal slecht voorstaat. Dankzij Navalny's syteem van 'slim stemmen' kan Verenigd Rusland het komend najaar haar meerderheid verliezen. Volgens de politicoloog Abbas Galliamov staat Verenigd Rusland landelijk nog maar op 30%: tweederde van de kiezers in de steden willen er niet meer op stemmen. De verkiezingen vinden plaats tegen de achtergrond van de gevolgen van de pandemie, een daling van het levenspeil, van de salarissen en werkeloosheid voor miljoenen. Het is een kritieke situatie voor het Kremlin dat alles uit de kast zal trekken om een fiasco te voorkomen. 

...maar Navalny heeft het begrip 'politicus' nieuw leven ingeblazen

Dat een mens en politicus als Navalny (levend, gezond en niet in de gevangenis) bestaat, betekent dat Rusland, hoe formeel ook, nog steeds een democratisch en geen totalitair land is. Navalny is de laatste kans voor het Kremlin om het Westen een fatsoenlijk gezicht te tonen. Als Navalny in de bak wordt gegooid, dan is dat het einde van alle illusies over het huidige regime in Rusland, dat daarmee terugkeert naar de praktijken van de USSR, waar politiek handelen synoniem was met 'crimineel handelen'. 

navalny screen shot met vrouw in vliegtuig instagramNavalny met zijn vrouw Joelia in het vliegtuig op weg naar Moskou (foto Instagram)

Navalny is een realist, maar hij houdt rekening met de nieuwe mediaomgeving en maakt effectief gebruik van alle mogelijkheden van een open wereld. Hij weet dat het leven van een politicus vandaag de dag geen film is, maar eerder een televisieserie met meerdere seizoenen. Een politicus moet nadenken over de vraag hoe hij de belangstelling van zijn kijkers moet vasthouden. De terugkeer van de held in het hol van de Draak is een goede cliff hanger. Navalny speelt net zo goed met het Kremlin als het Kremlin met zijn opponenten.

Het Kremlin beseft dat Navalny de internationale publieke opinie voor zich heeft gewonnen

Maar de inzet in dit spel is Navalny's leven. De publieke opinie (in Rusland altijd zwak ontwikkeld) was altijd zijn enige verdedigingslinie. Inmiddels heeft hij ook de internationale publieke opinie voor zich gewonnen. Elke stap van hem zal nauwlettend gevolgd worden door de internationale media. En dat beseft men in het Kremlin. De internationale publieke opinie totaal negeren betekent de verhoudingen met Europa en Amerika nog verder verslechteren. De nieuwe Amerikaanse president Joe Biden zal zich uitlaten over Navalny en Moskou heeft er geen belang bij de betrekkingen met de VS nu te verslechteren.

Navalny moet een visie ontvouwen

Het Russische regime houdt stand dankzij de onverschilligheid van de burgers. Dat is het afgelopen jaar bijzonder duidelijk geworden: noch de protesten in Chabarovsk, noch in het naburige Belarus hebben invloed op de meerderheid van de Russen. De thermometer van maatschappelijk activisme staat op nul. Zelfs de vergiftiging van Navalny (en de onthullingen over zijn vergiftigers) hebben geen massale verontwaardiging opgeroepen.

De arrestatie van Navalny zal vermoedelijk ook geen principiële verandering brengen in de situatie in Rusland. Volgens opiniepeiler Levada Centrum in Moskou is de helft van de Russen helemaal niet in politiek nieuws geïnteresseerd. De samenleving is totaal apathisch. Aan Navalny de taak om de maatschappij tot leven te brengen. Hij is een sterk tacticus, maar praat niet graag over universele thema's. Hij heeft een strijdmiddel voor de verkiezingen ontwikkeld, hij pleit voor onderzoek, maar hij heeft de mensen nog geen breed ethisch programma gepresenteerd.

Het succes van Gorbatsjovs perestrojka was gelegen in het feit dat hij appelleerde aan universele waarden: de terugkeer van het gezond verstand en de moraal. Dat deden ook Vaclav Havel en Nelson Mandela, met wie Navalny nu vergeleken wordt. De wereld is veranderd maar mensen verwachten van iedere politcus een toekomstvisie. Nieuwe waarden en principes. Navalny ontwijkt dat soort formuleringen bewust, om geen aanhangers kwijt te raken. Maar als je wilt dat de meerderheid in je gelooft, kun je de discussie over normen en waarden niet ontwijken. 

De terugkeer van de held in het hol van de Draak is bepaald een goede cliff hanger

In Rusland lijkt het vaak of de geschiedenis tot stilstand is gekomen. Met dat gevoel leven de mensen nu weer. Het enige concrete  gevolg van de terugkeer van Navalny is het gevoel dat de geschiedenis weer in beweging is gekomen. Misschien is dat een illusie, misschien ook niet, de toekomst zal het uitwijzen.

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.