Journaliste sterft na zelfverbranding wegens eindeloze vervolgingen

Journalist Irina Slavina stak zichzelf in brand voor het politiebureau van de provinciestad Nizjni Novgorod. Ze stierf ter plekke. Haar zelfmoord was het gevolg van jarenlange overheidstreiterijen vanwege haar onafhankelijke journalistieke werk. De reactie in de samenleving was onverschillig: slechts 150 mensen kwamen naar de plek des onheils. Volgens onze cultuurcriticus Andrej Archangelski is dat het grootste 'succes' van het Poetin-regime: mensen kijken weg, zelfs na een wanhoopsdaad.

slavina irinaIrina Slavina

door Andrej Archangelski

Op 2 oktober 2020 om 15.30 uur stak Irina Slavina, de hoofdredacteur van KozaPress in Nizjni Novgorod zichzelf in brand voor het gebouw van de regionale politie. Voor haar daad schreef ze op Facebook: 'Ik vraag u de Russische Federatie verantwoordelijk te stellen voor mijn dood'.  

Slavina was 47 jaar. Ze stierf ter plekke. Politieagenten probeerden haar te helpen, maar konen haar niet meer redden. Op beelden van beveiligingscamera's is te zien hoe een vrouw gaat zitten op het bankje van een bronzen monument voor 'de agent, de militieman en de politiefunctionaris'. Een man rent naar haar toe, maar kan haar niet meer helpen - Slavina gaat in vlammen op. De sculptuur, waarop Slavina zelfmoord pleegde, verbeeldt drie generaties politieagenten in Rusland: uit de tsarentijd, de sovjet-periode en het post-communistische Rusland. Het moet de 'verzoening' van de verschillende sociale tijdperken symboliseren, maar in feite is het een monument voor staatsgeweld. 

De biografie van de mens die zichzelf hier heeft verbrand, is kenmerkend voor de Russische intellectueel uit het eind van de 20ste en het begin van de 21ste eeuw - met alle hoop en teleurstellingen van de laatste dertig jaar. Irina Slavina werd geboren in 1973 in Nizjni Novgorod. Haar jeugd viel samen met de perestrojka. Van 1992 tot 1997 studeerde ze aan de letterenfaculteit en werkte als lerares Russische taal- en letterkunde: dat viel samen met de tijd van hoop voor de intellectuelen, die dachten dat het allerbelangrijkste was kinderen te onderrichten in het 'nieuwe leven'.

Locale censuur

In 2003, toen Poetin al aan de macht was, werd ze journalist - met de illusie dat je in dit beroep iets kunt betekenen. 'Het is voor niemand een geheim dat er in de provincie Nizjni Novgorod totale censuur geldt',  vertelde ze vijf jaar geleden in een interview. 'Ik ben al voor de derde keer ontslagen'. In 2015 besloot ze haar eigen medium te creëren - de internetuitgave Koza.Press. Slavina was oprichter, redacteur en correspondent. De site draaide op giften en was niet winstgevend, maar werd een van de populairste in de regio. In 2018 bezochten meer dan 650.000 unieke bezoekers de site en scoorde zij bijna 3,5 miljoen views. 

slavina irina begrafenis zoon en dochter foto mbx mediaOp 6 oktober werd Irina Slavina begraven. In een stille toch achter de kist liepen haar zoon en dochter (foto MBX Media)

De redactie bestond uit 1 persoon - een gewoon verhaal in de Russische journalistiek in de provincie. Deze derde etappe in het leven van Slavina is belangrijk voor een Rus: je kunt dat de periode van het 'afscheid van de staat' noemen. Velen in Rusland, die het niet eens zijn met de overheid, nemen vandaag de dag het besluit hun betrekkingen met de staat tot een minimum te beperken. 

Van officiële zijde weerklinken vaak de populistische commentaren: 'als je het niet eens bent met de macht, zie dan af van staatsgeld en doe wat je wilt!' Maar het heeft er alle schijn van dat men mensen juist vervolgt vanwege die poging om weg te vluchten van de staat. Het is als de ex-man die wraak neemt op zijn weggelopen vrouw. Deze vervolgingen zijn totaal zinloos, het is eerder een symbolische wraak op hen die andere mensen 'het slechte voorbeeld' geven. Misschien voelde Slavina dat. Men bestreed haar niet als journalist of maatschappelijk activist, maar als 'anomalie' Al die boetes en huiszoekingen moesten de mensen inprenten dat mensen zoals zij 'geen bestaansrecht hebben'.

'Ze werd continu beboet, men hing pamfletten met beledigingen in haar trapportaal, haar autobanden werden doorgesneden. Slavina heeft jarenlang in een hel geleefd,' vertelt mensenrechtenactivist Stanislav Dmitrijevski uit Nizjni Novgorod. 'Ze was een heel rustig en ingehouden persoon, maar vanbinnen een vulkaan. Ze verdroeg geen onrecht. Wat haar enorm traumatiseerde was dat de meerderheid zwijft, ze had een gevoel van onmacht.' 

Een overbodig mens

In maart 2019 legde een rechtbank in Nizjni Novgorod Irina Slavina een boete op van 20.000 roebel voor de organisatie van een 'ongeoorloofde' herdenkingsmars voor de vermoorde politicus Boris Nemtsov [ooit gouverneur van Nizjni Novgorod - red.]. In de herfst van 2019 gaf de rechter haar vanwege een post op Facebook een boete van 70.000 roebel voor 'gebrek aan respect voor de overheid en de samenleving' - Slavina gebruikte een onfatsoenlijk woord voor de medeburgers die een gedenkplaat voor Stalin hadden onthuld.

Pavel Tsjikov, leider van de mensenrechtengroep Agora, wijst erop dat men Slavina de hoogst mogelijke boete had opgelegd ($1.000 is voor iemand die niet in Moskou woont een enorm bedrag). In juni 2020 werd tegen Slavina proces-verbaal opgemaakt wegens 'onjuiste informatie', vanwege een artikel over een leider van een vechtsportschool in de provinciestad Kstovo, die corona had opgelopen, maar gewoon contact was blijven houden met zijn leerlingen. Er hing haar een boete tot 500.000 roebel boven het hoofd, die, in de woorden van Slavina, 'financiële moord' zou betekenen. Uiteindelijk legde de rechtbank haar een boete van 65.000 roebel op. 

Op 1 oktober, een dag voor haar dood, hielden politieagenten een huiszoeking in haar woning: ze namen een notebook in beslag, benevens computers en de telefoon van haar dochter. De huiszoeking vond plaats in het kader van een strafzaak wegens 'activiteiten van een ongewenste organisatie'. Irina beschreef de huiszoeking als volgt op Facebook: 'Vandaag om 6.00 uur kwamen 12 man mijn woning binnen: medewerkers van het Onderzoekscomité, politieagenten, getuigen. Ik mocht geen advocaat bellen. Men zocht brochures, pamfletten en rekeningen van Open Russia. Wie weet wel een icoon met het conterfeitsel van Michail Chodorkovski. Ik heb niets meer om mee te werken. Verder alles met mij in orde.'

Let wel: aan de huiszoeking namen twaalf mensen deel! Dat kan je een niveau van psychologische druk noemen met het stempel van Moskou. Maar zelfs hier maakt Irina nog een grap: 'ze zochten een icoon met het conterfeitsel van Chodorkovski'. Zelfs in dit moeilijke moment bewaart dit mens haar gezonde verstand. Daarna werd ze afgevoerd voor verhoor. De volgende dag maakte ze een eind aan haar leven. Verbluffend is dat het drama zich ongeveer online afspeelde, terwijl het slachtoffer de daad bijna tot de laatste minuut beschreef.

slavina irina in nizjniIrina Slavina aan het werk in Nizjni Novgorod (foto Facebook)

Op 3 oktober ging Margarita, dochter van Irina, als eenmanspiket de straat op. Ze hield een spandoek vast met de tekst: 'Terwijl mijn moeder levend verbrandde deden jullie er het zwijgen toe.' Ongeveer 150 mensen kwamen naar de plek van de tragedie - Nizjni Novgorod is een stad met een miljoen inwoners. Ooit was Boris Nemtsov hier gouverneur, een van de meest aansprekende politici van het democratische Rusland.

Nizjni Novgorod was in de jaren 90 een van de motoren van de verandering - maar twintig jaar Poetin heeft alles veranderd. De collega's van Slavina spreken in hun commentaar op de algehele onverschilligheid van een 'ijskoude stad'. Deze situatie is kenmerkend voor de Russische provincie: er is geen actieve community zoals in Moskou of Petersburg, die de mensen ondersteunt die door de overheid worden vervolgd. Ieder persoon met een onafhankelijke positie voelt zich in de provincie totaal eenzaam. Rechteloosheid en eenzaamheid.

Irina had bovendien ook nog het temperament van een maatschappelijk actief burger: in 2016 was zij lijsttrekker van de Jabloko-partij bij de verkiezingen voor het locale parlement en ze was ook kandidaat voor de Russische Staatsdoema. Onder andere omstandigheden zou ze een succesvolle politieke carrière kunnen hebben gehad. In plaats daarvan was ze gedwongen te leven in absurde omstandigheden. 

Diagnose: onverschilligheid 

In de geschiedenis van de dissidentenbeweging in Rusland kwam zelfverbranding niet voor. Je zou het een nieuwe vorm van protest kunnen noemen. Een jaar geleden stak wetenschapper Albert Razin zich in Izjevsk (de hoofdstad van Oedmoertië) bij het gebouw van de Staatsraad eveneens in brand. Hij eiste van de overheid aandacht voor de bescherming van de bevolkingsgroep en taal van de Oedmoerten.

Zelfmoord is, zeker in deze vorm, een uiterste wanhoopsdaad, bedoeld om een reactie in de samenleving op te roepen. Het is de 'laatste poging om de mensen wakker te schudden'. Paradoxaal genoeg is juist de reactie op de tragedie een bewijs voor de psychische gezondheid of ongezondheid van een samenleving. Zoals gewoonlijk probeert de federale overheid in Rusland het effect van dit soort acties met behulp van propaganda te neutraliseren.

Een dag na de zelfverbranding van Slavina verscheen er bij een van de belangrijkste staatsmedia (persbureau TASS) een commentaar van psycholoog Viktor Makarov, die erop zinspeelt dat Slavina zich gedroeg als lid van een religieuze secte. 'Zij heeft zich hierop voorbereid. Dat zie je vaak bij mensen met superieure, dominerende ideeën, fanatici',  denkt Viktor Makarov te weten. Hij ontvouwt die gedachte ook in een interview met Gazeta.Ru: 'De oud-gelovigen, bijvoorbeeld, sloten zich vroeger met hun kinderen op in hun tempel en pleegden zelfmoord. Boeddhistische monniken maken zo ook vaak een einde aan hun leven'. 

Wat de overheid hiermee beoogt is duidelijk: men wil uitdragen dat alleen gestoorde mensen een einde aan hun leven maken omwille van de vrijheid. Het is het gebruikelijke argument van de Russische staat. Al in de 19de eeuw liet tsaar Nikolaj I de Russische filosoof Tsjaadajev gek verklaren, nadat hij zijn 'Filosofische brieven' had gelezen. Mensen herhalen nu de argumenten en toespelingen van de staat, maar deze formulering is ook aangenaam voor de psyche van de Russen zelf. De formulering 'ze heeft zichzelf verbrand omdat ze gek geworden was' neemt de verantwoordelijkheid weg bij de autoriteiten, maar ook van de gewone mensen. Russen geven er de voorkeur aan onaangename informatie te blokkeren, om hun ethiek en geweten niet te belasten.

slavina dochter met spandoekNa de dood van Slavina ging haar dochter (hier op de begrafenis) de straat op met het spandoek: 'Terwijl mijn moeder levend verbrandde bleven jullie zwijgen.'

Het uitblijven van natuurlijke reacties in de samenleving op de daad van Irina Slavina (menselijke compassie en medelijden) is het belangrijkste succes dat het Kremlin in twintig jaar heeft geboekt. De overheid heeft mensen hun natuurlijke menselijke instincten afgeleerd.

Tegen deze achtergrond is de reactie van Gleb Nikitin, de gouverneur van de provincie Nizjni Novgorod, heel atypisch. Op zijn blog schreef hij dat hij de dood van de journalist 'op zo'n gruwelijke wijze' betreurt. De gouverneur zegt de journaliste goed gekend te hebben en ondanks haar lastige vragen waardering te hebben voor haar mening (Slavina heeft zelf eens gezegd dat de perssecretaris van de gouverneur, Roman Skoednjakov, ooit 1.000 roebel overmaakte naar haar medium). Op de blog plaatste de goiuverneur een foto, waarop hij Irina een prijs uitreikt.

Zo paradoxaal is het huidige Rusland: een gouverneur geeft een prijs aan een journalist, maar de machtsstructuren vervolgen haar om absurde redenen. Zelfs een gouverneur heeft geen instrumenten om uit te laten zoeken wie Irina tot haar zelfmoord heeft gedreven.

Slavina was niet populair in Rusland, hoewel velen nu zeggen haar gekend te hebben. Journalisten in de hoofdstad, misschien beschaamd over haar dood, bewezen haar de laatste eer. Behalve de Novaja Gazeta en Kommersant schreven tientallen andere federale kranten over haar, onder meer de loyale Moskovski Komsomolets. Ze eisen een onderzoek. De leiders van de democratische Jabloko-partij Sergej Mitrochin en Grigori Javlinski herdachten haar en de historicus Joeri Pivovarov noemde haar 'onze Jeanne d'Arc'. 

Aleksej Venediktov, de hoofdredacteur van radiostation De echo van Moskou, wendde zich tot de procureur-generaal van Rusland Igor Krasnov met de vraag de zelfmoord van Slavina te onderzoeken. Na een actieve reactie van journalisten vreest de overheid dat Slavina een nieuw symbool van verzet kan worden. Daarom veranderde het Kremlin op 5 oktober zijn retoriek: Dmitri Peskov, Poetins perssecretaris, sprak zijn medeleven uit met de familie van de gestorvene en noemde het een 'tragedie'. Maar we moeten constateren dat journalisten in Rusland vaker en vaker slachtoffer worden en dat de samenleving over mensen als Irina pas na hun dood iets verneemt. Postuum zal zij een nieuwe icoon van de onafhankelijke journalistiek in Rusland worden.

Lees ook deze BBC-reportage over de dood van Slavina.

 

 

 

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.