Eind januari wordt een nieuw wetsvoorstel ter preventie van huiselijk geweld voorgelegd aan het Russische parlement. Medeopsteller Aljona Popova vreest dat de definitieve versie van het wetsvoorstel onvoldoende mogelijkheden zal bieden om huiselijk geweld te bestrijden. ‘De staat moet aan de hele samenleving een signaal afgeven dat geweld ontoelaatbaar is.’
Aljona Popova en Doemalid Oksana Poesjkina presenteren een wetsvoorstel
tegen huiselijk geweld (foto: Aljona Popova)
door Wabke Waaijer
In 2014 werd een zwangere vriendin van Aljona Popova (1983) in elkaar geslagen door haar echtgenoot en zag ze van dichtbij hoe moeilijk het is om een rechtszaak aan te spannen tegen een agressief gezinslid. Sindsdien strijdt Popova met gelijkgestemden voor een wetsvoorstel tegen huiselijk geweld. ‘In tien jaar tijd is er meer dan veertig keer een wetsvoorstel ingediend maar nooit aangenomen. De noodzaak van de wet werd niet ingezien.'
Op sociale media confronteert Popova haar volgers dagelijks met voorbeelden van geweld tegen vrouwen maar ook met cijfers waaruit blijkt hoe belabberd de sociaaleconomische situatie van de Russen is in vergelijking met andere landen. Ze begon het project 'Ty ne odna' (‘Je bent niet alleen’), een netwerk van vrouwen die elkaar helpen. ‘Een slachtoffer van huiselijk geweld uit Kolomna kan op onze website uitvinden wie ze in haar woonplaats kan bellen voor hulp. Ook kunnen slachtoffers hun verhaal intypen op onze website en zodoende automatisch een aanklacht indienen bij de politie. Vervolgens kunnen wij een advocaat vinden.’
Er zijn in Rusland te weinig opvangcentra voor slachtoffers van huiselijk geweld. ‘Er zijn regio’s waar je binnen een straal van honderd kilometer geen enkele plek hebt,' zegt Popova. 'In Moskou bestaat op 14 miljoen burgers één gesubsidieerd crisiscentrum. Het is een zeer goede opvangplek maar je kunt daar alleen terecht als je geregistreerd bent in Moskou.’
Strijd met de fundamentalisten
Als jurist, journalist en activist verzet Popova zich tegen wat ze ‘de archaïsche en gecorrumpeerde staat’ noemt. In een biologisch café in een buitenwijk van Moskou vertelt ze hoe ze als ongetrouwde vrouw met vijf pleegkinderen altijd het gevoel heeft zich te moeten verantwoorden tegen zogenaamde ‘fundamentalisten’. ‘In de Sovjet-Unie waren mannen en vrouwen in ieder geval op papier gelijk, maar nu durven ze mij te vragen hoe ik een wetsvoorstel kan schrijven tegen huiselijk geweld terwijl ik niet getrouwd ben.’
Aljona Popova met het wetsvoorstel ter preventie van huiselijk geweld (foto: Aljona Popova)
Omdat het wetsvoorstel waaraan Popova meewerkt woede oproept bij een conservatieve minderheid, krijgen zij en haar collega’s te maken met bedreigingen. ‘Ik word bijvoorbeeld voortdurend gevolgd door fundamentalisten. Die mensen staan bij mijn huis of bekrassen mijn auto met “we wachten je op”. Als iemand mij wil doden, dan gebeurt dat gewoon, de staat helpt mij op geen enkele wijze. Als ik aangifte doe bij de politie dat ik bedreigd word, dan antwoordt zij dat er “geen reden is om aan te nemen dat het gaat om een reële bedreiging”.’
Slachtoffers van huiselijk geweld worden evenmin serieus genomen door politie en justitie, constateert Popova. ‘Vrouwen doen meestal geen aangifte als ze weglopen van hun man. Die weet dat geen enkele wet haar beschermt, begint haar te stalken en vervolgens doodt hij haar’, zegt Popova.
Cijfers lastig te vinden
Volgens een onderzoek van staatspeilingbureau VTsIOM uit december 2019 zei 40% van de Russische bevolking een gezin te kennen waar geweld voorkomt. Volgens de politie werden 15.381 vrouwen slachtoffer van huiselijk geweld tussen januari en september 2019. Eenduidige cijfers over het jaarlijkse aantal slachtoffers van huiselijk geweld zijn echter lastig te vinden. De politie geniet weinig vertrouwen onder de bevolking maar door de decriminalisatie van huiselijk geweld in 2017 werd de drempel om aangifte te doen voor slachtoffers nog hoger. Zo werd in 2016 volgens vrouwenopvangcentrum ‘Anna’ van 49.765 incidenten aangifte gedaan (hiervan komt slechts 3% van de gevallen bij de rechter terecht) terwijl dat aantal in 2017 bijna gehalveerd was naar 25.667.
Maar ook het ontbreken van een definitie van wat huiselijk geweld is, maakt dat de cijfers over het aantal slachtoffers uiteenlopen. Zo spreekt Popova zelfs van ruim 16 miljoen slachtoffers per jaar. Hiervoor baseert zij zich op een rapport van Rosstat uit 2011 waarin staat dat 18% van de vrouwen over een periode van 12 maanden onder verbaal geweld had geleden, 6% onder fysiek geweld en minder dan 1% onder seksueel geweld. Popova redeneert dat in totaal dus 25% van de 65.8 miljoen vrouwen (is ruim 16 miljoen) van 16 jaar en ouder jaarlijks onder een vorm van huiselijk geweld lijdt. Uit datzelfde rapport blijkt ook dat 38% van de vrouwen aangaf ooit in haar leven in aanraking te zijn geweest met verbaal geweld, 20% met fysiek geweld en 4% met seksueel geweld.
Rusland is één van de weinige lidstaten binnen de Raad van Europa waar geen wet is ter preventie van huiselijk geweld. Sinds 2017 is geweld binnen het gezin zelfs gedeeltelijk ‘gedecriminaliseerd’: pas na een tweede keer ‘slaag’ kan een strafzaak aangespannen worden tegen de verdachte. Sindsdien is het aantal klachten over huiselijk geweld volgens mensenrechtenactivisten alleen maar toegenomen. Als de politie constateert dat het om ‘slaag’ gaat, dan kan de dader wegkomen met een boete van minimaal 5.000 roebel (70 euro) en maximaal 30.000 roebel (400 euro) in plaats van een gevangenisstraf. ‘In de regio Tomsk sloeg een man zijn vrouw met een hockeystick en kreeg een boete van 5.000 roebel. Dat is vergelijkbaar met wat ze vragen voor een verkeersovertreding. Daarom strijden we zo hard voor dit wetsvoorstel,’ zegt Popova.
Oksana Poesjkina, parlementslid namens regeringspartij Verenigd Rusland en vicevoorzitter van het Doemacomité voor gezinskwesties heeft gezegd dat het nieuwe wetsvoorstel ter preventie van huiselijk geweld voor eind januari aan het parlement zal worden voorgelegd. ‘De vraag is alleen welk wetsvoorstel er doorheen komt’, zegt Popova. Het wetsvoorstel waar zij samen met Poesjkina en mensenrechtenactivisten aan werkte, verschilt van de laatste versie die de Federatieraad op 29 november online publiceerde. ‘Ze nemen ons wetsvoorstel als uitgangspunt maar modereren en castreren het.’
Mensenrechtenactivisten zoals Popova die hebben meegewerkt aan de wet ter preventie van huiselijk geweld, noemen het wetsvoorstel van de Federatieraad een ‘knieval voor de fundamentalisten’. ‘Het doel van dat wetsvoorstel is “behoud van het gezin”, een nachtmerrie’, zegt Popova. ‘In onze versie staat de formulering “hulp aan het gezin”, waarmee bedoeld wordt dat ieder gezinslid beschermd moet zijn tegen geweld. Maar “behoud van het gezin” is iets anders. Dat gaat als volgt worden uitgelegd: Mevrouw, u bent slachtoffer, maar wat ben je van plan, scheiden van je man? De wet zegt: behoud het gezin, dus blijf bij je man, niks aan de hand.’
Omstreden wetsvoorstel
Intussen is de maatschappelijke discussie over het wetsvoorstel in volle gang. 70% van de Russen en meer dan zeventig Russische mensenrechtenorganisaties hebben zich uitgesproken voor een wet tegen huiselijk geweld. Tegenstanders van de wet vrezen echter dat preventie van huiselijk geweld via de wet afbreuk zal doen aan ‘de traditionele waarden’ van het gezin en dat het wetsvoorstel tot stand komt onder druk uit het Westen. Zo zei patriarch Kirill begin dit jaar dat het begrip ‘huiselijk geweld’ is overgenomen ‘uit het buitenland’. De Russisch-orthodoxe Kerk heeft opgeroepen de wet niet aan te nemen, net als 181 maatschappelijke organisaties uit de conservatieve hoek die een open brief hebben gestuurd aan de president.
Poetin zei op zijn jaarlijkse persconferentie in december dat hij ‘gemengde gevoelens’ heeft over het wetsvoorstel tegen huiselijk geweld en ook premier Medvedev wilde zich er nog niet eenduidig over uitlaten, al erkende hij de urgentie van het probleem in Rusland: ‘Er wordt geklaagd, er is huiselijk geweld, dat betekent dat het niet bedacht is door journalisten’.
Aljona Popova op een bijeenkomst over het wetsvoorstel (foto: Aljona Popova)
Het is de afgelopen tien jaar niet gelukt om een wetsvoorstel tegen huiselijk geweld aangenomen te krijgen. Waarom zou het nu wel lukken? Heeft dat te maken met de zaak tegen de drie zusters Chatsjatoerjan die werden veroordeeld voor de moord op hun vader in 2018?
‘Ja. Die zaak is in de ogen van heel de samenleving gewoon nonsens omdat het om zelfverdediging ging. Die zussen zijn jarenlang misbruikt door die vader, maar de overheid heeft nooit gereageerd op signalen van dat gezin.’
‘Ook de zaak die Valeria Volodina aanspande tegen Rusland bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft invloed gehad op de maatschappelijke discussie. [Volodina klaagde Rusland aan omdat de gerechtelijke instanties onvoldoende hebben gedaan om haar te beschermen tegen de agressie van haar partner. Volodina won en de staat moet haar 20.000 euro compensatie betalen en de juridische kosten dekken – red.] Ook heeft het EHRM Rusland opgedragen om slachtoffers van huiselijk geweld via de wet beter te beschermen. Hierop is er actie ondernomen. Ook geholpen heeft de zaak van Margerita Gratsjova [en andere Russinnen die klachten hebben ingediend bij het EHRM – red.], wier ex-vriend haar handen afsneed.’
Rusland is één van de weinige leden van de Raad van Europa die het Verdrag van Istanboel ter voorkoming van geweld tegen vrouwen niet getekend heeft. Gaat dat nog gebeuren?
‘Niet onder deze regering. Hoewel we officieel een seculier land zijn, gehoorzaamt onze overheid op de een of andere manier de Russisch-orthodoxe Kerk.’
Waarom luistert de macht naar het patriarchaat?
‘Het is heel makkelijk om de laagopgeleide massa te besturen vanuit een religieus perspectief. De staat wil regeren met behulp van obscurantisme. Dat is religieus fundamentalisme dat verkondigt dat een vrouw geen mens is. Dat ze in de keuken moet staan, veel moet baren, zwijgen en geweld en ruzies moet dulden omdat ze er zelf schuldig aan is. Niet alleen de kerk, ook radicalere organisaties zoals de fundamentalisten van de beweging Sorok Sorokov [conservatieve beweging die zich inzet voor de bouw van Russisch-orthodoxe kerken en voor het behoud van traditionele normen en waarden – red.] proberen de wet tegen te houden.’
Onder de armoedegrens
In hoeverre zitten Russische burgers te wachten op een wet tegen huiselijk geweld?
‘Ons land telt 21 miljoen mensen die onder de armoedegrens leven [ daarnaast houdt 48% van de bevolking maandelijks slechts genoeg over voor eten en kleding – red.]. Het arme deel van de Russische bevolking gelooft de propaganda die tegen mij wordt gebruikt, bijvoorbeeld dat ik een buitenlands agent ben en dat ik hun kinderen afpak voor de verkoop van organen. Die mensen zijn alleen bezig met overleven. Zo’n wet is niet hun eerste prioriteit.
‘Ik ben ervan overtuigd dat de voorstanders van de wet in Moskou, Sint-Petersburg, Jekaterinburg, Saratov, Samara en andere steden met een miljoen inwoners in principe in de meerderheid zijn, maar een radicale minderheid is vertegenwoordigd in de machtsstructuren. Zulke mensen zijn invloedrijk omdat ze veel geld hebben. Zakenman Konstantin Malofejev, oprichter van de religieuze [rechts-radicale – red.] online tv-zender Tsargrad, heeft bijvoorbeeld heel goede belangenbehartigers in de presidentiële administratie.’
Samen met Oksana Poesjkina, parlementslid namens regeringspartij Verenigd Rusland, werken u en andere experts aan een eigen versie van een wetsvoorstel tegen huiselijk geweld. Hoe kwam die samenwerking tot stand?
‘Toen huiselijk geweld in 2017 gedecriminaliseerd werd namen wij deel aan verschillende protestacties. Toen hebben we een mapje met daarin ons uitgeprinte wetsvoorstel gemaakt. Dat draag ik altijd bij me, zo heb ik iets tastbaars om te laten zien waarvoor we vechten. Oksana Poesjkina heeft ons destijds als enige van de 450 parlementsleden zelf benaderd omdat wij steeds de Doema probeerden binnen te komen met dat mapje. We benadrukten de noodzaak van de wet maar niemand wilde de wet aan de Staatsdoema voorleggen. Poesjkina zei: ‘Het heeft geen zin om de Doema te bestormen. Geef mij jullie wet dan ga ik me er mee bezighouden. Toen heeft ze een werkgroep opgericht waar ik ook deel van uitmaak.’
Aljona Popova: ‘De kans dat er een wet komt die overeenkomt met onze visie is nul.'
(Foto: Lara Arbatskaja).
In hoeverre is samenwerking tussen jullie als oppositie en een parlementslid van Verenigd Rusland mogelijk?
‘Het is een samenwerking tussen vrouwen. Serieus. Deze wet betreft voornamelijk vrouwen. Met Oksana Poesjkina praten we bijvoorbeeld niet over de pensioenhervorming waar zij – als lid van Verenigd Rusland – voor is en ik tegen ben. Ik heb mijn eigen visie op hoe de macht in Rusland georganiseerd moet zijn en zij heeft een andere kijk.’
Geen duidelijke definitie
Wat is er nieuw aan jullie wetsvoorstel?
‘Momenteel is er geen duidelijke definitie van huiselijk geweld. In ons wetsvoorstel staat dat zowel psychologisch, economisch, seksueel als fysiek geweld onder huiselijk geweld vallen, zoals is vastgesteld door de Wereldgezondheidsorganisatie. Verkrachting binnen het huwelijk staat als seksueel geweld ook in de wet. Ons Wetboek van Strafrecht heeft al een wet voor verkrachting. Dus als je man met je naar bed wil tegen je wil dan ben je volgens het strafrecht verdedigd. Maar als je naar de politie gaat en zegt dat je man je verkracht heeft dan lachen ze je uit. Ik krijg vaak zulke telefoontjes van vrouwen. De politie zegt: “Hoe kan dat nou, je bent toch getrouwd? Het is je plicht om met je man seks te hebben”.
‘Verder zijn er zogenaamde “protectie-orders” opgenomen in onze nieuwe wet. De politie moet de dader gedurende een tot twee maanden kunnen verbieden in de buurt van het slachtoffer te komen en via de rechter moet zo’n verbod kunnen worden opgelegd voor een periode van één tot twee jaar. De wet is bedoeld ter preventie van huiselijk geweld. Momenteel reageert de staat alleen op de al gepleegde geweldsdelicten maar er is geen enkele preventie. Wij willen dat preventieve maatregelen het geweld vanaf het eerste moment tegenhouden.’
Hoewel het wetsvoorstel van de Federatieraad ook protectiemaatregelen omvat is Popova sceptisch omdat ‘meewerken aan verzoening tussen beide partijen’ ook expliciet in de wet vermeld wordt. ‘Ik snap niet hoe ze de dader via een wet kunnen gaan verbieden in de buurt van het slachtoffer te komen als in diezelfde wet ook staat dat er moet mee worden gewerkt aan een oplossing van het conflict.’
Bovendien is de definitie van huiselijk geweld zoals geformuleerd in de versie van de Federatieraad volgens Popova onbruikbaar. Volgens de definitie van de Federatieraad zullen vormen van fysiek geweld die ‘overeenkomsten vertonen met administratieve overtredingen (bijvoorbeeld 'slaag' - red.) of misdaden’ niet onder de wet ter preventie van huiselijk geweld vallen. Daarom heeft het slachtoffer in zo’n geval na aangifte niet automatisch recht op beschermende maatregelen tegen de dader want ‘protectie orders’ gelden alleen als het gaat om huiselijk geweld.
Wat voor versie van het wetsvoorstel maakt de meeste kans om aangenomen te worden door het parlement?
‘De kans dat er een wet komt die overeenkomt met onze visie is nul. Maar er is veel kans op een compromis. Onze versie wordt waarschijnlijk als uitgangspunt genomen maar bepaalde punten, zoals “behoud van het gezin” zullen worden veranderd of toegevoegd.’
Aljona Popova: De maatschappelijke discussie over dit wetsvoorstel is een bewijs dat de samenleving hier klaar voor is.’ (Foto: Aljona Popova).
In hoeverre gaat een wet tegen huiselijk geweld de situatie van vrouwen in de praktijk verbeteren?
‘Dat duurt sowieso nog dertig jaar. Maar wij strijden voor deze wet omdat we begrijpen dat onze staat tegen de plaatselijke tsaren, gouverneurs, burgemeesters, lokale parlementsleden en de politie moet zeggen hoe ze zich ten opzichte van huiselijk geweld moeten verhouden. De staat moet aan de hele samenleving het signaal afgeven dat geweld ontoelaatbaar is. De maatschappelijke discussie over dit wetsvoorstel is een bewijs dat de samenleving hier klaar voor is.’
En de staat niet?
‘Ik denk dat een deel wel bereid is. Maar de macht bestaat voornamelijk uit mannen. In onze samenleving is geweld de norm en voor fundamentalisten behoort geweld tot de traditionele waarden. Stel je bent een man en je zit in de regering. Neem de president die zich laat fotograferen met ontbloot bovenlijf en die constante militaristische retoriek. In zo’n omgeving kun je niet optreden tegen geweld want dan ben je een slappeling. Eén van mijn favoriete rockgroepen Nautilius Pompilius zingt daarover in het nummer Skovannye odnoi tsepjoe (vert: vastgeklonken door een ketting). Als je de gevangene bent van je eigen lafheid is vooruitgang niet mogelijk. Je kan in dit land niet zeggen dat geweld ontoelaatbaar is, want als de machthebbers dat toegeven, moeten zij ook stoppen met het gebruiken van geweld tegen de bevolking, zoals mensen afranselen op protestacties of martelen in strafkampen.’