Jongeren in Rusland worden politiek actief. Ze laten de staatstelevisie links liggen, mobiliseren zich via sociale media en begrijpen dat ze voor hun vrijheid moeten knokken. Met het einde van Poetins heerschappij in zicht gaat het erom spannen. De adviesraad voor mensenrechten is al gezuiverd. Zal de maatschappij terugvechten? De herfst van 2019 wordt een beslissend moment, denkt cultuurcriticus Andrej Archangelski.
door Andrej Archangelski
Halverwege oktober begon in Rusland een nieuwe golf van repressie. Er werden nog weer vijf deelnemers aan de zomerse protesten gearresteerd, in dertig steden vonden huiszoekingen plaats bij medewerkers van Navalny’s Anti-Corruptiefonds. Na de eerste golf arrestaties (in augustus waren elf deelnemers aan de protesten aangehouden) werden de meeste arrestanten onder maatschappelijke druk vrijgelaten of onder huisarrest gesteld. Nu gaan de bazen van het leger en de veiligheidsdiensten, de securocraten, opnieuw in de aanval: ze rekenen erop dat de maatschappij langdurig verzet moe wordt. Alles hangt af van de reactie van de maatschappij.
Protest in Moskou tegen het weren van oppositiekandidaten. Foto OVD-info
Het Anti-Corruptiefonds van Navalny was het eerste model, het prototype van maatschappelijk activisme. Inmiddels zijn er massalere vormen van politieke- en burgersolidariteit ontstaan. In de jaren ’90 constateerde het Levada Centrum een sociologische paradox: het jongste en actiefste segment in Rusland, jongeren van 20 tot 25 jaar, had geen belangstelling voor de politiek. In 2019 zijn studenten voor het eerst motor van de protesten geworden en gaven het voorbeeld van solidariteit en activisme.
De tweede factor van belang is de solidariteit van mensen met hetzelfde beroep. ‘Opstand van de gilden’, ‘werkplaats-solidariteit’ klinkt alsof het uit een leerboek over Europa in de Middeleeuwen gaat. In deze fase van ontwikkeling bevindt zich vermoedelijk het maatschappelijk middenveld in Rusland, maar de ontwikkeling gaat snel. Eerst waren het de kunstenaars die voor hun collega’s opkwamen (tegen de vervolging van regisseur Kirill Serebrennikov in 2017), daarna volgden de artsen (ze protesteerden begin 2018 tegen de veroordeling van hematologe Jelena Misjoerina wegens de dood van een patiënt) en muzikanten (in verband met de arrestatie van de rapper Chaski in november 2018). In 2019 waren de journalisten aan de beurt: in juni organiseerden zij een collectief protest tegen het oppakken van hun collega Ivan Goloenov, bij wie drugs waren geplant.
Drie gezaghebbende Russische kranten, Kommersant, Vedomosti en RBK publiceerden dezelfde voorpagina met daarop de woorden 'Ik/Wij zijn Ivan Goloenov' om hun steun te betuigen aan de gearresteerde journalist. Foto rechtenvrij
Met de steun voor de gearresteerde acteur Pavel Oestinov (die volgens de aanklager er de schuld van was dat bij een politieman de schouder uit de kom was geschoten) kwam de solidariteit op een ander niveau. Niet slechts acteurs, maar ook leden van andere beroepsgroepen kwamen in het geweer: artsen, IT-ers, mensen uit het boekenvak en zelfs priesters. Op internet verschenen tientallen collectieve brieven ter verdediging van Oestinov. Aan de solidariteitsacties doen nu bekende Russen mee, wier potentiële publiek honderdduizenden mensen telt. De acteur Nikita Koekoesjkin riep zijn collega’s op om ‘te weigeren mee te doen aan duidelijk propagandistische projecten’.
Maar in de maatschappij zijn verschuivingen gaande die niet zo zichtbaar zijn, maar wel fundamenteler. Sociologen constateren een polarisatie in de grote steden. Om politicoloog Kirill Rogov te citeren: ‘In 2017 stond 30% van de Moskovieten achter de demonstranten en 40% achter de politie. Nu is het andersom: 40% is het eens met de demonstranten en 30% niet.’ Nog opmerkelijker is de polarisatie als je naar leeftijd kijkt. Van de mensen onder de 40 is 50% het eens met de demonstranten. De polarisatie betekent, meent Rogov, dat de verscheidene groepen van de bevolking gebruik maken van principieel andere informatiebronnen. Mensen jonger dan 40 halen hun informatie voornamelijk van sociale media en videobloggen die niet onder staatscontrole staan. Mensen boven de 40 halen hun informatie als vanouds van de tv. ‘Daardoor hebben de oudere en jongere generaties een ander wereldbeeld’, zegt Rogov. De sociale media dienen als bron over de protesten en versterken de bereidheid om met de actievoerders te sympathiseren.
Mensenrechten
Verdedigen van mensenrechten wordt normaal. Na de protesten is de steun voor de opgepakte deelnemers aan de protesten mode en een morele noodzaak geworden. Het begrip mensenrechten gaat steeds meer leven. Het Kremlin vat dit op als een bedreiging: de leider van de oudste Russische ‘Beweging voor mensenrechten’ Lev Ponomarjov is voor de vijfde keer in een halfjaar beboet en zijn beweging werd onlangs (evenals het Anti-Corruptiefonds) bestempeld tot ‘buitenlands agent’, wat in Rusland hetzelfde betekent als ‘staatsvijand’.
Half oktober maakte Michail Fedotov bekend dat hij opstapt als voorzitter van de presidentiële adviesraad voor de mensenrechten. In zijn functie was hij in staat om een brug te slaan tussen de mensenrechtenbeweging en het Kremlin.Maar de autoriteiten beschouwen zelfs hem als niet loyaal. Intussen heeft Poetin op zijn plaats iemand benoemd die volstrekt loyaal aan het Kremlin is, de televisiejournalist en bestuurslid van Verenigd Rusland Valeri Fadejev. Tegelijkertijd kregen kritische leden van de Adviesraad hun congé: de sociologe Jekaterina Schulmann, de jurist en mensenrechtenactivist Pavel Tsjikov, de Moskouse hoogleraar staatsrecht Ilja Sjablinski en de advocaat Jevgeni Bobrov.
De bekende sociologe Jekaterina Schulmann is uit de Adviesraad voor Mensenrechten gezet. Foto Wikimedia
Wellicht formeren zich in deze periode nieuwe instincten die de maatschappelijke structuur van Rusland meer doen lijken op die in Europa. Wanneer in Europa of Amerika massa’s de straat op gaan, kun je dat politiek instinct noemen die voortbouwt op een traditie. In Rusland is die traditie er niet. Het instinct van burgeractivisme, dat pas ontstond na de Februarirevolutie van 1917, werd na de Oktoberstaatsgreep de kop indrukt. Pas tijdens de perestrojka in de jaren ’80, konden deze instincten opnieuw tevoorschijn komen.
Je zou denken dat de economische hervormingen van de jaren ’90 de burgers zou hebben gesterkt in het opkomen voor hun rechten. Maar het omgekeerde gebeurde: mensen gingen de schuld voor hun ellende juist geven aan de politieke vrijheid. Vermoedelijk is dit een psychologisch effect dat typisch is voor landen met een totalitair verleden. Haat tegen de politiek is een verdedigingsmechanisme tegen stress. Het regime van Poetin maakte gebruik van die apathie en stimuleerde die haat tegen de politiek. Politieke instincten kwamen pas naar boven tijdens de protesten tegen de voorgekookte verkiezingen van 2011-2012.
Pragmatisch denken
De afgelopen jaren hebben burgers geleerd politiek pragmatisch te denken. Dit blijkt uit de succesvolle ‘slim stemmen’-tactiek van Aleksej Navalny (stem op iedereen behalve op een kandidaat van de regering), waardoor een oppositiefractie van Jabloko in 2019 in de Moskouse gemeenteraad kwam. De maatschappij staat al niet meer op het politieke nulpunt, die lange tijd uitgedrukt werd met de woorden ‘ik bemoei me niet met politiek’. Wie weet wordt op dit moment in Rusland een nieuwe politieke structuur gevormd die veel complexer en gevarieerder is. Bijvoorbeeld niet meer simpel een meerderheid tegenover een minderheid (85% tegen 15%), maar de houding tegenover een kwestie van 35%-35%-40% of 65% tegenover 35%. Het belangrijkste is dat die politieke differentiatie niet van boven opgelegd is, maar een eigen keuze van burgers is.
De botsing tussen machthebbers en maatschappij was in 2019 harder dan voorheen. De autoriteiten pakten ook mensen aan die helemaal niets hadden gedaan of toevallig op straat liepen. Daarmee probeerden ze iedereen bang te maken en burgers een irrationele angst aan te jagen voor politiek en zo een gevoel bij te brengen van een kafkaëske staat. Bovendien waren de stootkussens verdwenen die tijdens de protestacties van 2011-2012 nog bestonden, zoals de Adviesraad voor Mensenrechten en een groep liberale economen in de regering. Destijds klonken er nog waarschuwingen dat repressie het imago van Rusland zou beschadigen en investeringen zou tegenhouden. Dergelijke argumenten hoor je allang niet meer. Niemand probeert de securocraten te trotseren.
Rap in rechtszaal
De sterkere onderdrukking leidde in 2019 tot een paradox: hoe meer druk, des te meer verzet. De eerste golf van repressie zorgde voor mobilisatie van demonstranten, voor nieuwe vormen van actievoeren en voor de geboorte van nieuwe groeperingen. Huiszoekingen, aanhoudingen en arrestaties moesten de mensen bang maken. Maar ze waren al met zovelen, dat stress normaal werd. De mensen die aanklachten aan hun broek krijgen, gedragen zich anders. Vaak worden vrijgekomen arrestanten of mensen die vastzitten opinieleiders, zoals de onlangs vrijgelaten acteur Pavel Oestinov of de rapper Samaraddin Radzjabov, die in de rechtszaal een rap voordroeg.
De meeste verdachten bekennen geen schuld. Honderden mensen komen hen steunen, onder wie ook bekende Russen zoals bijvoorbeelde de rapper Oxxxymiron. Er is zelfs romantiek: een figuur uit de zaak tegen de Moskouse protesten, Konstantin Kotov (hij kreeg 4 jaar) en een verdachte uit de zaak ‘Nieuwe grandeur’ Anna Pavlikova zijn in de gevangenis getrouwd. De BBC plaatste de juriste van het Anti-Corruptiefonds Ljoebov Sobol op z’n lijst van de honderd invloedrijkste vrouwen in de wereld.
Ljoebov Sobol protesteert bij de Centrale Kiescommissie tegen het niet toelaten van oppositiekandidaten voor de gemeenteraadsverkiezingen. Foto @sobollubov
In feite versterkt het Kremlin met zijn repressie alleen de oppositie. Natuurlijk snappen ze bij de presidentiële administratie dat ze niet te hard er op in moeten beuken. Maar afzien van repressie kan het regime niet, want anders lijkt het in de ogen van de loyale meerderheid een verliezer, een slappeling. Tussen die twee uitersten laveert het Kremlin. Die positie kun je zelfs een bestuurscrisis noemen of zetdwang. De hoogste macht in Rusland is op een barrière gestuit, waarbij elke stap imagoverlies oplevert.
Op zichzelf vormen de protesten in de grote steden en de consolidatie van een actieve minderheid geen bedreiging voor het Kremlin. Moskou is niet Rusland en het gaat sowieso voorlopig om een minderheid van ontevredenen. Maar daar bovenop komt een aantal andere factoren van belang.
Generatiewisseling
Om te beginnen een sociologische, een generatiewisseling. Een tweede generatie jongeren die niet geboren is in de Sovjet-Unie (geboren in 2000) is volwassen geworden. Al vijf jaar zijn er sancties tegen Rusland en de economische stagnatie gaat maar door. De burgers zijn boos over de verhoging van de pensioenleeftijd. De patriottische stemming van 2014 na de annexatie van de Krim is voorbij, de populariteit van Poetin daalt. Bovendien kun je na de protesten stellen dat het Kremlin de controle over de informatie en de jeugd (van 15 tot 30 jaar) kwijt is. De overheid is van plan om jaarlijks 800 miljoen roebel (11 miljoen euro) te besteden aan ‘het maken en verspreiden van content op internet, met het doel het patriottisme te versterken’. Dit toont vooral het onbegrip over de aard van het internet. Algemeen wordt trouwens aangenomen dat Vladimir Poetin tegenwoordig meer bezig is met geopolitiek en de controle over binnenlandse zaken heeft overgedragen aan de securocraten, die een concurrentiestrijd voeren met de civiele bestuurders van het Kremlin.
De economische en sociologische factoren zouden op zichzelf niet erg gevaarlijk voor het Kremlin zijn, als er niet een moment van waarheid aan zat te komen: het jaar 2024, waarin de laatste termijn van president Vladimir Poetin afloopt. De elites willen van te voren het plan van het Kremlin kennen, zodat ze een langetermijn strategie kunnen uitzetten. Maar het Kremlin haast zich niet met mededelingen. Dat maakt de elites nerveus. De securocraten proberen met daden hun positie van te voren te bevechten. Aan de vooravond van de machtsoverdracht of van haar verlenging willen ze laten zien dat zij greep hebben op de situatie.
Daarom is de herfst van 2019 een beslissend moment voor de machthebbers, maar ook voor de Russische maatschappij. De protestacties zijn een vorm van instinctief zelfbehoud: de civil society begrijpt dat nu beslist wordt welke vrijheden haar in de toekomst resteren. Maar anders dan in de Sovjet-tijd snappen steeds meer mensen dat zijzelf voor hun vrijheid moeten vechten en dat ze hun hoop niet moeten vestigen op een goede vadertje tsaar.