Rappers en vloggers maken verschil bij protesten

Inderhaast door de overheid georganiseerde muziekfestivals konden niet verhullen dat steeds meer populaire musici en vloggers met een miljoenenpubliek de protesten in Moskou steunen en kwaad zijn over het politiegeweld. Solidair zijn begint in het post-sovjet-tijdperk modieus te worden, zegt cultuurcriticus Andrej Archangelski. Zanger Jagodin weigerde een fors honorarium voor een festivaloptreden met de woorden: 'Dan ga ik nog liever bedelen.'  

protest moskou 3 aug foto ovd infoProtest in Moskou (foto OVD-Info)

door Andrej Archangelski

‘Geachte burgers, u verspert andere burgers de doorgang’. Tijdens de spontane demonstraties in Moskou klinkt deze standaardfrase uit politiemegafoons. De zinsconstructie alleen al (‘hinder andere burgers niet’) is een symbolische poging om te suggereren dat de demonstranten apart staan van het volk, van de burgers. Wanneer u deelneemt aan een officieel toegestane protestwandeling of -bijeenkomst, staat de politie in een keten rond de hele actie opgesteld en schermt u als het ware af van de rest: van de stad en zijn bewoners. Dat moet een psychologisch effect sorteren: de demonstratie wordt gemarkeerd als een plek waar ziekte heerst , waar de pest is uitgebroken.

‘Protesteren is abnormaal’, suggereert het Kremlin en deze strategie heeft tot nog toe gewerkt. Het doel is niet om de demonstranten te bestrijden - van hun aantallen liggen de autoriteiten voorlopig niet wakker. Het belangrijkste doel is symbolisch: voorkomen dat protesteren eerder regel dan uitzondering wordt. Tegelijkertijd levert het regime geen openlijke kritiek op het recht van mensen protestbijeenkomsten bij te wonen: het recht van vergadering wordt als voorheen door ’s lands constitutie gegarandeerd.

Het Kremlin balanceert al twintig jaar op deze dunne scheidslijn tussen wet en onuitgesproken stelregel. Zorgvuldig bewaakt het de grens tussen de actieve minderheid en de passieve meerderheid. Het Kremlin mikt op het zwijgen en de passiviteit van de meerderheid, op een gewoonte die al uit de sovjet-tijd stamt: ‘liever niet je nek uitsteken’. De hedendaagse propaganda is gericht op het reproduceren van sovjet-gedragsmodellen. De felle kritiek op de perestrojka en de ‘vermetele jaren negentig’ op de televisie is een poging de herinnering uit te wissen aan de jaren tachtig-negentig toen protest een normaal verschijnsel was in Rusland en miljoenen de straat opgingen; iedereen staakte: mijnwerkers, onderwijzers, artsen en bouwvakkers. Het Kremlin is erin geslaagd dit gebruik te verdringen uit het massabewustzijn, ook al was het niet voorgoed.

Festivals tegen demonstraties

Maar alle inspanningen van het Kremlin ten spijt hebben zich de afgelopen dertig jaar ook andere maatschappelijke instincten ontwikkeld. De protesten in Moskou kenden een formele aanleiding: de gemeenteraadsverkiezingen. Ook de massale steun voor het protest had aanvankelijk een onschuldige aanleiding. Terwijl de massa-arrestaties op 3 augustus in volle gang waren (achthonderd demonstranten werden opgepakt tijdens de betogingen waarvoor geen toestemming was gegeven), was er een door het gemeentebestuur van Moskou georganiseerd festival: Sjaslyk Live: proeverij plus rockmuziek, toegang gratis.

Het festival was razendsnel georganiseerd, en iedereen snapte dat het initiatief bedoeld was om de Moskovieten van de demonstratie weg te lokken. Het cynische zat hem in de uitnodiging aan de gemeenschap bij het straatgeweld ‘de andere kant op te kijken’. Niet iedereen ging hierop in: de voormannen van Bravo en Tequillajazzz, bands die op het festivalprogramma stonden aangekondigd, schreven in de sociale media dat ze die dag ‘nergens zouden optreden’. De bandleiders van Nesjtsjastnyj sloetsjaj (‘Ongeval’) en Nogoe svelo (‘Beenkramp’), Aleksej Kortnev en Maks Pokrovski deelden mee dat ze die dag ‘om ethische redenen’ niet optraden. Bandleider Vladimir Sjagrin van Tsjajf [Tsjaj = thee en Kajf = ‘te gek’, red.], een band uit de Oeral die wel op het festival optrad, oogstte kritiek in de sociale media.

Het weekend daarop, op 10 augustus, organiseerden de Moskouse autoriteiten tegelijk met de betoging op de Sacharovboulevard die een recordaantal van 50 à 60 duizend demonstranten trok opnieuw een ‘muzikaal-gastronomisch festival’ in het Gorkipark: Meat & Beat. Oleg Jagodin, solist van de groep ‘Curare’ uit Jekaterinburg, vertelde dat hem een flink honorarium was geboden voor een optreden op het festival, maar dat hij had geweigerd met de woorden: ‘dan ga ik nog liever bedelen’.

Groep Krovostok (Bloedgoot) op de demonstratie van 10 augustus. #dopoeskaj betekent: laat ons toe! (tot de verkiezingen) (bron YouTube) 

Het is zeker niet zo dat de mening van bekende Russen nu zoveel gewicht in de schaal legt. Rusland heeft tegenwoordig vrijwel geen uitgesproken publiekslievelingen meer, geen cultfiguren zoals vroeger bijvoorbeeld de zangeres Alla Poegatsjova. De samenleving is ook in cultureel opzicht verdeeld in vele diverse segmenten. Toch is een politieke stellingname van populaire personen niet van betekenis ontbloot, het duidt op een kwalitatieve omslag in de maatschappelijke opinie. Als reactie op het geweld is er behoefte ontstaan aan mededogen, solidariteit en een menselijk gebaar. De samenleving verlangt naar herstel van een verstoord menswaardig evenwicht.

Rusland is niet gewend aan engagement van populaire artiesten: gewoonlijk zijn mensen uit de cultuursector gezagsgetrouw of ze nemen een neutraal standpunt in. Dat was tot voor kort nog comme il faut. Wat is er veranderd?

Macht en cultuur

Lange tijd was het de mantra van Russische muzikanten en acteurs dat ze ‘apolitiek’ waren. Helemaal geloofwaardig is dat niet: apolitiek zijn heeft in Rusland in veel opzichten iets kunstmatigs, eigenlijk is het gewoon de meest veilige maatschappelijke opstelling. Maar ook deze norm is onder invloed van vele factoren aan het veranderen.

Velen hebben het voorbeeld voor ogen van Amerikaanse en Europese artiesten die niet bang zijn om zich over politieke thema’s uit te spreken. Politiek is ook in de 21e eeuw niet louter een zaak van politici, de meeste mensen begrijpen dat politieke betrokkenheid bepalend is voor ieders toekomst.

In een transparante wereld is het makkelijk stelling nemen. Een berichtje op twitter of Facebook wordt al een politieke geste, al of niet meedoen een politieke stellingname, ieder gebaar wordt politiek. Als bekende artiesten kritiek hebben op de politie dan oogt dat als een symbolische daad: alsof de cultuur zelf zich tegen het geweld keert. De sympathie van het volk ligt momenteel bij de slachtoffers van het geweld en populaire Russen hebben dat als eerste in de gaten.

Traditioneel worden de meeste theaters en musea en de filmwereld door de staat gefinancierd: mensen uit de cultuursector zijn daarom bijna altijd afhankelijk van de overheid. Ook de particulier gefinancierde cultuur werkt noodgedwongen samen met de overheid (bij het afhuren van podia, de veiligheid rond concerten en dergelijke). De staat heeft alles in het werk gesteld om met ‘zachte dwang’ controle uit te oefenen op alle cultuursectoren. Maar de poging het internet onder controle te krijgen bleef zonder succes.

Er is nu in Rusland een complete creatieve klasse van populaire bloggers en rappers ontstaan die op geen enkele wijze afhankelijk is van de overheid – dat verklaart waarom de protesten ditmaal steun krijgen van populaire Russen. Alles is volgens het leerboek verlopen: op economische onafhankelijkheid volgt politieke. Voorheen trachtten populaire bloggers niet teveel ergernis te wekken bij de autoriteiten, maar die situatie is nu veranderd. Bloggers met een groot aantal volgers riepen op 10 augustus in de sociale media op tot het bijwonen van de toegestane demonstratie. De populaire journalist en vlogger Joeri Doed riep zijn volgers op naar de demonstratie te komen: ‘Hoe groter onze opkomst, des te meer kans dat ze een keer ophouden Russische burgers met een stok in het gezicht te slaan’, schreef hij. Doed heeft 2,3 miljoen volgers.

Op de meeting van 10 augustus waren er naast de oude liberale garde, zoals televisiemaker Leonid Parfjonov [vooral bekend van kritische programma’s over het recente Sovjetverleden, red.] en de schrijfster Ljoedmila Oelitskaja optredens van bekende Russische vloggers en van de stand-up comedian Danila Poperetsjny. En ondanks een verbod van het stadhuis klonk er muziek van Face, IC3PEAK en Krovostok (‘Bloedgoot’).

demonstratie moskou 10 aug pjotr sauer'Laat Jegor Zjoekov vrij!'(foto Pjotr Sauer)

Aparte vermelding verdient een voorafgaand aan de demonstratie gepubliceerde brief van de populaire acteur Jevgeni Tsyganov. Net als veel van zijn collega’s speelt Tsyganov in films vaak een vertegenwoordiger van het machtsapparaat (politie, leger, geheime dienst). De acteur beschrijft het verschil tussen het beeld van politiemannen in de film (de populairste helden in Russische films en tv-series zijn goedhartige, meelevende politieagenten) en in het echte leven: het onverantwoord harde optreden van de politie tijdens massa-arrestaties. Dit verschil tussen fictie en realiteit neemt rampzalige vormen aan.

Een filmopname van een politiemedewerker die tijdens een arrestatie een meisje in de maag stompt, zorgde voor nieuwe ophef. De populaire rapper Jegor Krid gaf op Instagram uiting aan zijn woede. De rapper kreeg steun van de zanger Sergej Lazarev (die het ‘een schande’ vond), tv-presentatrice Jana Roedkovskaja, actrice Jekaterina Varnava en de zangeressen Sati Kazanova en Lolita Miljavskaja. Zanger Sergej Lazarev heeft Rusland tweemaal vertegenwoordigd op het Eurosongfestival (voor het laatst in het voorjaar van 2019), zijn stem vertegenwoordigt het hele land.

Eerder deze zomer steunden populaire actrices ook de valselijk van misdaad beschuldigde journalist Ivan Goloenov. Solidariteit raakt nu in de mode. Als zelfs gezagsgetrouwe artiesten zich verontwaardigd tonen, betekent dat voor de autoriteiten dat ze ergens een cruciale grens hebben overschreden. Het Kremlin is altijd gevoelig geweest waar het de cultuurvedetten betrof en verkeert nu in een lastig parket: fouten toegeven betekent terugkrabbelen, niet toegeven betekent de samenleving uitdagen.

Van ‘wij’ naar ‘ik’   

De protesten in Moskou zijn tevens uitdrukking van een globale sociale en culturele ontwikkeling in het post-sovjet-tijdperk. Met de nieuwe protestvorm van onschuldige 'wandelingen over de boulevards' manifesteert zich een belangrijk fenomeen. De filosofe Judith Butler schrijft dat modern protest diverse vormen kan aannemen, waaronder die van het demonstratief presenteren van het eigen lichaam. De verboden wandelingen over de Moskouse boulevards zijn qua verschijningsvorm niet openlijk politiek getint maar dragen toch een belangrijke boodschap uit: mijn lichaam is van mij en niet van de staat. Het is de metamorfose van het 'wij' uit de Sovjet-tijd naar het 'ik' van nu.

De protesten zijn tevens een antwoord op de felle overheidspropaganda van het jaar 2014, die mikte op een definitieve uitholling en vertroebeling van ethische maatschappelijke normen door te suggereren dat ‘er geen enkel verschil was tussen waarheid en leugen’. Het vreedzame protest en het hardvochtige overheidsingrijpen tegen vredelievende mensen herinneren op symbolische wijze aan de grens tussen goed en kwaad.

Dat de officiële tv-zenders geen beelden vertonen van het geweld tijdens de demonstraties, versterkt alleen maar de verontwaardiging in de samenleving. Op internet zijn al die foto’s en filmpjes tegenwoordig immers voor iedereen toegankelijk, je kunt ze niet verborgen houden. Onlangs heeft het Russische Comité van Toezicht, een federale organisatie die internet controleert, Google een brief gestuurd waarin een verbod wordt geëist op het gebruik van You Tube bij het aanprijzen van ‘onwettige massabijeenkomsten’. Dat zou betekenen dat het Kremlin vooralsnog het verspreiden van informatie over demonstraties als het grootste gevaar beschouwt.  

De geweldsbeelden laten niemand onberoerd. Het geweld dwingt een reactie af, dwingt tot morele afwegingen. De protestacties in Moskou zijn in hoge mate een moreel protest; net als eerder in 2011-2012 is het protest vooralsnog niet overgegaan in een politieke demonstratie, al was de algemene eis van de meeting op 10 augustus: vrijlating van de [eerder in de maand gearresteerde - red.] politieke gevangenen.

Dit alles heeft zijn weerslag op de algehele stemming in het land. Het is een herhaling van de acties van 2012, maar dan met nieuwe technologische middelen. Moskou is een enorm menselijk conglomeraat dat  politiek actiever en beter geïnformeerd is dan andere delen van Rusland. De afgelopen jaren zijn de Moskovieten gewend geraakt aan overheidsleuzen over een makkelijk en comfortabel leven in een slimme en veilige stad; het gewelddadige ingrijpen tijdens de demonstraties heeft een streep gezet door deze retoriek. In de moderne stedelijke omgeving ontwikkelen burgers nieuwe maatschappelijke gebruiken; ook politieke participatie en solidariteit zijn nu de ‘gewoonste zaak van de wereld’ aan het worden.

De laatste massaprotesten in Moskou [tegen verkiezingsfraude - red.] gingen eind 2011 direct van start met 120.000 mensen op het Bolotnaja Plein, daarna liep de opkomst in de loop van het volgende jaar terug. Nu is het omgekeerd: wekelijks stijgt het aantal demonstranten. Er komen steeds meer redenen bij om te demonstreren. Studenten van de Economische Hogeschool eisen vrijlating van hun medestudent Jegor Zjoekov, aanhangers van Navalny eisen dat zijn justitiële vervolging wordt stopgezet en arrestanten eisen dat er een eind komt aan de politiewillekeur. Opiniepeilers van het Levada Centrum melden dat een derde van de Moskovieten (37%) positief staat tegenover de betogingen van de oppositie, 9% van de Moskovieten overweegt deelname aan de protesten. In absolute cijfers uitgedrukt zijn dat een miljoen mensen.

 

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.