Op vrijdag 30 september bekrachtigde de Russische president Vladimir Poetin de annexatie van vier Oekraïense provincies. Hoewel Rusland geen van de vier provincies volledig onder controle heeft en de Oekraïners volop in opmars zijn, moeten er functionarissen benoemd worden om de gebieden te besturen - al was het alleen maar in naam. Het Russische journalistieke onderzoekscollectief Projekt onderzocht de biografieën van meer dan honderd van deze overheidsfunctionarissen. Daan de Vries dook in de bezettende macht.
Een 'Russische wandeling' van pro-Russische demonstranten in Cherson in 2013. Deelnemers en organisatoren van dergelijke protesten maken nu deel uit van het bestuur van het door Rusland bezette Cherson.
door Daan de Vries
De bezetting van Oekraïense provincies wordt strak georganiseerd vanuit Rusland. Dat concludeert Projekt in een doorzoekbare database met namen en rugnummers. Veel van de Russen die als ambtenaar naar de bezette gebieden gestuurd zijn hebben ervaring in de lokale en regionale politiek. Hun motieven om een baan aan te nemen in de geannexeerde delen van Oekraïne verschillen: sommigen hebben juridische problemen in Rusland, anderen zijn mogelijk gelokt met aantrekkelijke salarissen of zien het als een carrièrekans.
Sinds februari zijn in totaal slechts drie Oekraïners in het lokale bestuur van bezette gebieden benoemd. Daarnaast werken er ook Oekraïners die zich al eerder in dienst hadden gesteld van de separatistische 'Volksrepublieken' Donetsk en Loehansk. Sommigen waren voor 2014, het jaar van de door Rusland opgezette 'volksopstand' in de Donbas, actief in de partij van de pro-Russische oud-president Viktor Janoekovytsj.
Na de grootschalige invasie van februari 2022 kwam in de bezette gebieden al snel een verzetsbeweging op. Dat verzet omvat bijvoorbeeld het verspreiden van patriottische pamfletten en het aanbrengen van posters en graffiti. Ook spelen inwoners van de bezette gebieden informatie over de verblijfplaats en bewegingen van Russische troepen door aan het Oekraïense leger, dat daardoor gerichte aanvallen kan uitvoeren op de bezettingsmacht. Ten slotte plegen verzetsgroepen aanslagen op Oekraïense collaborateurs en door Rusland geïnstalleerde bestuurders. Op de 112 namen in de database van Projekt zijn het afgelopen halfjaar 29 moordaanslagen gepleegd, waarvan ongeveer de helft slaagde.
Het wijdverbreide verzet wordt verklaard door het feit dat de bezettersmacht in korte tijd gehaat heeft gemaakt. Sinds de zomer is het Oekraïense leger er met tegenoffensieven in geslaagd delen van de bezette gebieden te bevrijden. Inwoners van bevrijde dorpen en steden brengen verhalen naar buiten over het schrikbewind dat de Russische bezettingsmacht er voerde.
Zo zijn op veel plekken massagraven aangetroffen, waaronder in de stad Lyman, waar het Russische leger zich begin oktober terugtrok. In die graven bevinden zich soms lichamen van Oekraïense soldaten, maar vaker nog van burgers. Gezien de getuigenissen van bevrijde Oekraïense burgers over moorden, martelingen en andere misdaden door de bezetters, is het belangrijk om een beeld te krijgen wie de leiding heeft in de bezette gebieden. De database van Projekt voorziet de bezettersmacht van namen, foto's en achtergrond.
Onderzoeksjournalist Roman Badanin, oprichter van Projekt en één van de auteurs van het rapport. Foto Wikimedia.
Burgemeesters in oorlogstijd
Projekt, in 2018 opgericht door journalist Roman Badanin, is een Russisch platform voor onderzoeksjournalistiek, dat in juli 2021, als eerste mediakanaal, door de Russische autoriteiten tot ‘ongewenste organisatie’ werd verklaard. Vijf journalisten van Projekt werden tot ‘buitenlands agent’ bestempeld. Badanin is inmiddels uit Rusland vertrokken. De database en het bijbehorende rapport zijn de grootste productie van Projekt sinds eerder onderzoek uit april 2022 over een mogelijke ziekte van president Poetin.
De database bevat in totaal 112 biografieën van functionarissen. Het gaat om bestuurders van lokale overheden, militaire commandanten, burgemeesters, gouverneurs en leden van zogenaamde ‘militair-burgerlijke administraties’ (Russische afkorting: VGA). VGA’s zijn tijdelijke uitvoeringsorganisaties die door de Russen zijn opgezet in de bezette gebieden van de provincies Cherson, Zaporizja en Charkiv. Delen van de provincies Donetsk en Loehansk waren al vóór februari bezet en beschikten dus al over pro-Russische overheidsinstanties.
Van de overheidsfunctionarissen die ná de invasie van 24 februari 2022 zijn benoemd bestaat de overgrote meerderheid (90%) uit Russische burgers. Veel van hen hebben een verleden bij veiligheidsdiensten of komen voort uit het interne politieke opleidingssysteem van het Kremlin. Volgens Projekt laat dit zien hoe de organisatie van de bezette gebieden vanuit Moskou georganiseerd en gepland werd.
Inmiddels heeft Rusland 49 nieuwe burgemeesters en gouverneurs benoemd. Slechts vijf lokale Oekraïense functionarissen besloten na de invasie aan te blijven, de rest stapte op. Deze vijf vertegenwoordigen allen de pro-Russische Partij van de Regio’s van oud-president Viktor Janoekovytsj of de partij Oppositieplatform - Voor het Leven, verbonden aan oligarch en vriend van Poetin Viktor Medvedtsjoek, die onlangs door de Oekraïense overheid werd uitgewisseld voor ongeveer 200 Oekraïense krijgsgevangenen.
Voor de rest van de posten moesten nieuwe kandidaten gezocht worden, omdat de meeste burgemeesters en gouverneurs weigerden onder Russisch gezag te werken. Verschillende van hen werden maandenlang vastgehouden en soms gemarteld. In hun plaats werden in vrijwel alle gevallen Russen benoemd. Verwacht wordt dat ook het handjevol Oekraïners dat een betekenisvolle positie heeft gekregen op termijn plaats zal moeten maken voor Russen.
De functionarissen uit de database hebben als taak om de door Rusland bezette delen van Oekraïne te regeren. Ze hebben het Russische leger het afgelopen halfjaar ondersteund bij het uitvoeren van allerlei maatregelen. Zo speelden ze een rol bij de organisatie van de schijnreferenda in Loehansk, Donetsk, Zaporizja en Cherson, eind september. Docenten in bezette gebieden moeten verplicht overschakelen op het Russische curriculum, wat hen in een onmogelijke positie brengt: bij weigering dreigt ontslag, akkoord gaan wordt door de Oekraïense autoriteiten als collaboratie gezien. Ook heeft de bezettersmacht in verschillende gebieden Russische paspoorten uitgedeeld, zoals in juni in Cherson.
Sergej Kirijenko, belangrijk adviseur van Vladimir Poetin en betrokken bij de organisatie van het bestuur van de geannexeerde provincies van Oekraïne. Foto Kremlin.ru
‘Gouverneursschool’
De gemiddelde leeftijd van de benoemde politici is betrekkelijk laag: 42 jaar. De jongste is 29, de oudste 64. De meesten komen uit de Russische lokale of regionale politiek. Eén op de drie heeft de zogenaamde ‘Gouverneursschool’ doorlopen, de bijnaam van de Russische Presidentiële Academie voor Nationale Economie en Overheidsadministratie (RANEPA), waar meer dan de helft van de Russische regionale leiders gestudeerd heeft.
Hoe dit in zijn werk gaat blijkt uit de carrière van Vladislav Koeznetsov. Koeznetsov, ook een leerling van de ‘Gouverneursschool’, was tot voor kort vice-gouverneur van Koergan in het westen van Siberië. In september is hij benoemd tot vice-premier van de Volksrepubliek Loehansk.
In 2017 en 2018 organiseerde RANEPA in samenwerking met Sergej Kirijenko, onder-directeur van de Russische presidentiële administratie, een competitie. Kirijenko is een van Poetins belangrijkste adviseurs. In de competitie, ‘Leiders van Rusland’, streden bijna 200.000 kandidaten om veelbelovende banen bij overheidsinstanties. Onder de in Oekraïne benoemde politici zijn ook oud-deelnemers van deze competitie.
De rol van Sergej Kirijenko is geen toeval. Na de Russische invasie in februari bracht Kirijenko een bezoek aan de bezette steden Marioepol en Cherson. In juni meldde nieuwskanaal Meduza dat Kirijenko een leidende rol heeft gekregen bij de organisatie van de door Rusland bezette delen van Oekraïne. Het ligt dan ook voor de hand dat Kirijenko de hand heeft in het selectieproces voor posities in de vier geannexeerde provincies.
Daarbij lijkt Kirijenko te kiezen voor bekenden. Projekt constateert dat er in Oekraïne opvallend veel mensen benoemd zijn uit de Wolga-regio, waar Kirijenko jarenlang presidentieel gezant was. Ook een oud-medewerker van atoomagentschap Rosatom, dat Kirijenko tussen 2005 en 2016 leidde, werd in Oekraïne geplaatst.
Russen en Oekraïners
Russen zijn al sinds 2014 actief in de Donbas. Toch is het aandeel Russen in de regeringen van de volksrepublieken Loehansk en Donetsk (LNR en DNR) veel lager dan in de andere drie onderzochte provincies. In Loehansk gaat het om 20%, in Donetsk 30%. In Cherson, Zaporizja en Charkiv bestaan de door Rusland geïnstalleerde bestuursorganen vrijwel volledig uit Russen. Die bestuursorganen zijn overigens verre van compleet en tellen slechts een handvol 'ministers'.
Van de 36 nieuw benoemde bestuurders in de vijf (deels) bezette provincies waren slechts drie Oekraïners: Andrej Jeremenko, Oleksij Kovalev en Aleksandr Koezmenko. Jeremenko is minister van Communicatie en Massamedia in Loehansk. Koezmenko, oud-directeur van een lokale muziekschool, werd Minister van Cultuur in Cherson. Koezmenko was voor de invasie lid van de lokale partij van Volodymyr Saldo, inmiddels hoofd van de VGA van Cherson. Kovalev, benoemd tot Minister van Landbouw in Cherson, werd in 2019 - opvallend genoeg - nog verkozen tot parlementslid namens de partij van president Volodymyr Zelensky.
Vlak voor de invasie, op 23 februari 2022, raakte Kovalev in opspraak doordat hij niet instemde met sancties tegen Rusland naar aanleiding van de erkenning van de volksrepublieken Loehansk en Donetsk. In de maanden na de invasie was Kovalev betrokken bij het vervoer van graan en zout van Cherson naar de Krim, en brandstof terug van de Krim naar Cherson. In juni raakte Kovalev, inmiddels actief als Minister van Landbouw, gewond bij een aanslag met een autobom. Twee maanden later werd hij dood aangetroffen in zijn huis, mogelijk vermoord door Oekraïense saboteurs.
Anonieme militairen
Anders dan in Donetsk en Loehansk heeft het nieuwe pro-Russische gezag in Cherson, Charkiv en Zaporizja vooral een propagandafunctie. Met de benoemingen wil Rusland duidelijk maken dat het niet van plan is weer uit de provincies te vertrekken. Het eigenlijke gezag ligt echter niet bij deze overheden, maar bij militaire commandanten van het Russische leger, de Nationale Garde en lokale milities.
Die commandanten verbergen over het algemeen hun identiteit en gebruiken militaire codenamen. Bij persoptredens worden hun gezichten soms onherkenbaar gemaakt en officiële decreten worden uitgevaardigd zonder handtekening, dit uit angst om in de toekomst verantwoordelijk gehouden te worden voor hun daden. In de kantoren van deze commandanten vinden regelmatig martelingen plaats.
Een illustratief voorbeeld van zo’n commandant is Aleksandr Molokov (bijnaam ‘Wolga’). Molokov was zakenman in Rusland en - na 2014 - op de Krim. In 2016 werd hij gearresteerd en veroordeeld voor corruptie en machtsmisbruik. In 2020 kwam hij vrij, waarna het hem nog enkele jaren verboden was om publieke functies te bekleden. Na de verovering van Enerhodar in de provincie Zaporizja was Molokov militair commandant van de stad. De meeste lokale politici namen ontslag nadat de stad in Russische handen gevallen was. Molokov klom in de maanden daarop op tot burgemeester van Enerhodar, nadat zijn zelfbenoemde voorganger gewond raakte bij een moordaanslag. Molokov gebruikt zijn eigen naam liever niet - mogelijk vanwege zijn eerdere veroordeling. In propagandakanalen gebruikt hij nog altijd zijn bijnaam Wolga als achternaam. Ondanks zijn pogingen anoniem te blijven is Molokov onder zijn eigen naam in de database van Projekt terug te vinden.
De door Rusland benoemde leiders van Cherson (Volodymyr Saldo, links), Loehansk, Donetsk en Zaporizja met Vladimir Poetin bij de erkenningsceremonie in het Kremlin. Foto Twitter.
Militair-burgerlijke administraties
Onder de door Projekt geïdentificeerde leden van de militair-burgerlijke administraties (VGA’s) zijn zowel Russen als Oekraïners. In Cherson zijn het tien Oekraïners tegen drie Russen, in Zaporizja vier Oekraïners tegen twee Russen, en in Charkiv één om één.
Rusland ziet de VGA’s als een belangrijk middel om steun onder de bevolking van de bezette gebieden te krijgen. Ook proberen de VGA-leden, onder meer door televisie- en radio-optredens, het imago van de regio’s als ‘Russisch’ op te poetsen. Dat is niet zonder risico: sinds het begin van de invasie zijn 29 moordpogingen ondernomen op vermeende collaborateurs, waarvan 14 pogingen slaagden. Iets meer dan de helft van die aanslagen vond plaats in Cherson.
De Russische leden van de VGA’s hebben vaak ervaring bij de Russische geheime dienst FSB. Dat geldt bijvoorbeeld - hoogstwaarschijnlijk - voor Aslan Arsanoekajev. Arsanoekajev, afkomstig uit de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny, is in Cherson VGA-lid met onder meer huisvesting en transport in zijn portefeuille. Hoewel Arsanoekajev tot de invasie officieel werkzaam was voor ruimteagentschap Roskosmos, zijn er sterke aanwijzingen dat hij banden heeft met geheime dienst FSB. Zo heeft Arsanoekajev inkomen aangegeven uit een ‘militair sportfonds’ dat betaald wordt vanuit het hoofdkantoor van de FSB. Mannen als Arsanoekajev behoren tot de machtige kaste van de siloviki (zij die werkzaam zijn bij leger, politie of één van de veiligheidsdiensten). In totaal rekent Projekt 24 van de onderzochte bestuurders tot deze groep.
'Ze hebben betrouwbare mensen nodig die vóór de vereniging van de Slavische volkeren zijn'
Hoewel veel leden van de VGA’s Russisch zijn, bevinden zich ook enkele opvallende Oekraïners in hun gelederen. Dit geldt bijvoorbeeld voor Volodymyr Saldo, hoofd van de VGA in Cherson. Saldo is afkomstig uit Mykolajiv. Hij werkte in de bouw, en begon zijn politieke carrière in 1998 als plaatsvervangend burgemeester met de portefeuille huisvesting. In 2002 werd hij burgemeester en na zijn aftreden in 2012 werd hij lid van de Verchovna Rada, de Oekraïense Tweede Kamer. Als lid van de Partij van de Regio’s (van oud-president Viktor Janoekovytsj) maakte hij geen geheim van zijn pro-Russische houding: hij organiseerde pro-Russische evenementen en dook in 2014 op in de talkshow van de Russische presentator Vladimir Solovjov.
In de jaren na de val van Janoekovytsj werd Saldo beschuldigd van samenwerking met de Russische geheime dienst. Op een geluidsopname uit die tijd, die wordt toegeschreven aan Saldo, klinkt: ‘[...] als ze nog steeds van plan zijn naar Cherson te gaan, dan hebben ze betrouwbare mensen nodig die voor de vereniging van Slavische volkeren zijn.’
Zakenman Denis Pasjtsjenko, uit Cherson, zei deze opname van Saldo gemaakt te hebben in de Dominicaanse Republiek. Pasjtsjenko zou Saldo daarheen uitgenodigd hebben voor een zakelijke overeenkomst. Kort na de publicatie van de opname werd Saldo opgepakt door de Dominicaanse politie. Saldo werd veroordeeld tot 25 jaar gevangenisstraf, voor ontvoering. Het slachtoffer van de ontvoering: Denis Pasjtsjenko.
Na zijn veroordeling slaagde Saldo erin uit de gevangenis te ontsnappen en terug te keren naar Oekraïne. De Russische invasie blies Saldo’s politieke carrière nieuw leven in; in maart verscheen hij bij pro-Russische demonstraties in Cherson en in april werd hij benoemd als hoofd van de VGA. Op 4 augustus raakte Saldo in het ziekenhuis in coma, mogelijk door vergiftiging. Pas na anderhalve maand dook hij weer op in Cherson, naar verluid na een medische behandeling in Moskou.
De meeste leden van de VGA’s hebben overigens een minder opvallend profiel dan Saldo. Zo was Saldo’s plaatsvervanger, Kirill Stremöoesov, tot februari een gesjeesde lokale politicus annex pro-Russische activist en blogger. Al vanaf 2013 protesteerde Stremöoesov tegen de Oekraïense regering en vóór aansluiting bij Rusland. Tijdens de coronacrisis ontpopte Stremoöesov zich tot fervent anti-vaxxer.
Enkele vrouwen actief
Eén van de weinige vrouwen die in het onderzoek van Projekt voorkomen, Tatjana Koezmitsj, is een bekende van Stremöoesov. Koezmitsj is hoofd onderwijs van de VGA van Cherson. Als lerares Russisch richtte Koezmitsj tijdens het Russisch-Oekraïense ‘vriendschapsjaar’ 2003 een stichting op, die werd gesteund door de Russische overheid en Russische literaire avonden en liedjeswedstrijden organiseerde. In augustus 2020 werd Koezmitsj gearresteerd voor verraad, op verdenking van collaboratie met de FSB. Ze werd niet veroordeeld, volgens sommigen na tussenkomst van de pro-Russiche oligarch Vadim Novinski. Als lid van de VGA probeert Koezmitsj leraren in het bezette Cherson te overtuigen mee te werken met de Russen.
In 2017 verschenen beelden van deelnemers aan de RANEPA 'Gouverneursschool', die onder een rijdend pantservoertuig moesten liggen. Schermopname Youtube.
Parachutespringen
De database van Projekt maakt inzichtelijk wie de touwtjes in handen hebben in de door Rusland bezette delen van Oekraïne: een bont gezelschap van beroepspolitici, militairen, nationalisten, criminelen en burgers. Onder hen Oekraïners, die vaak al vanaf 2014 openlijk pro-Russisch waren, maar ook veel Russen. Zij hebben opvallend vaak banden met veiligheidsdiensten of met Sergej Kirijenko, een belangrijke adviseur van Vladimir Poetin.
Het begeleidende rapport bij de database sluit af met een anekdote over de RANEPA-klas van 2017. Deelnemers aan de ‘Gouverneursschool’ werden zonder waarschuwing meegenomen naar een militair trainingskamp. Daar moesten ze oefenen met parachutespringen en het bedienen van machinegeweren en granaten. Er verschenen beelden van toekomstige gouverneurs, liggend onder een rijdend pantservoertuig. De directeur van het programma stelde toekomstige deelnemers destijds gerust: ‘het is niet verplicht, het is een optie.’ Volgens de directeur ging het om een oefening in ‘teambuilding’. De gouverneurs-in-spe zullen niet verwacht hebben deze militaire training ooit nodig te hebben. Vijf jaar later werken verschillende RANEPA-alumni als gouverneur in bezet Oekraïne.
Bronnen: Projekt, Meduza, BBC, NB, Moscow Times, Kyiv Post, Human Rights Watch, RBK