Na de discussie over censuur op de Russische cultuur gaan er nu stemmen op om de medeplichtige Russen visa voor Europa te ontzeggen. De dichter Lev Rubinstein, veelvuldige gast op Poetry International, herinnert zich maar al te goed wat het isolement van de Sovjet-jaren voor Russen betekende. Een Rus was 'uitreisbaar' of 'niet-uitreisbaar'. Het loste niets op en het trof altijd de verkeerde mensen, schrijft hij voor Republic.
door Lev Rubinstein
Iedereen heeft vandaag de dag de mond vol over de tamelijk nerveuze en niet al te uitgebalanceerde initiatieven van uiteenlopende meer of minder officiële personages uit de beschaafde wereld. Die initiatieven zijn in het kort samen te vatten in de - overigens alleszins begrijpelijke - zinsnede: 'Russische burgers hebben geen bal te zoeken in het westerse buitenland'. Laten die burgers maar lekker thuis zitten, omdat ieder van hen in de ogen van de westerse wereld hoe dan ook wordt geassocieerd met de overheid van de staat, welks burgers zij zijn.
Dat is een nogal zwakke positie en ik ben er zeker van dat die binnenkort op enigerlei wijze zal worden gecorrigeerd. Maar ik herhaal: hoe logisch instabiel dat standpunt ook is, psychologisch is het, zo niet gerechtvaardigd, dan toch op zijn minst begrijpelijk.
Nog niet zo lang geleden overheerste in het debat een ander thema, dat niet minder heftig was en evenzeer neigde naar de filosofie, praktijk en poetica van het absurde: het thema van de noodzaak van een symbolische, zo niet letterlijke afschaffing van de Russische cultuur, die immers in al haar verschijningsvormen en voorbeelden de potentie in zich droeg van een oorspronkelijk, eeuwig en onuitroeibaar imperialisme.
In mijn bewustzijn zijn die twee thema's aaneengesmolten, toen ik me herinnerde dat de persoon, die stilzwijgend diezelfde Russische cultuur belichaamt, dat wil zeggen het belangrijkste nationale genie van ons vaderland, [de dichter Poesjkin- noot vertaler] zelf zijn land niet mocht verlaten.
Uitreisbaar of niet-uitreisbaar
Ook in de sovjet-tijden bestond dat woord: nevyjezdnoj (niet-uitreisbaar - bijvoeglijk naamwoord dat betekende dat iemand het recht niet had het land te verlaten - noot vertaler]. Bijgevolg bestond dus ook het woord vyjezdnoj (uitreisbaar). Ja, de bevolking van het land werd destijds in die twee categorieën opgedeeld, die, zwak uitgedrukt, totaal ongelijkwaardig waren.
'Uitreisbaar' waren natuurlijk diplomaten en hun gezinnen. En ook werknemers van uiteenlopende buitenlandse-handelsorganisaties. En ook enkele artiesten van sommige theaters. Benevens sommige musici van bepaalde orkesten. Evenals sommige andere personages.
Ik herinner me een interview met filmregisseur Sergej Michalkov uit het einde van de jaren 70 [dichter van maar liefst drie verschillende politiek-correcte versies van het volkslied van Sovjet-Unie respectievelijk Rusland - noot vertaler]. Babbelend over zijn gezin zei hij: 'Mijn jongens vielen van jongsaf aan op door hun nieuwsgierigheid. Ze reisden nu eens naar Frankrijk, dan weer naar Engeland of Italië. Ze leerden, om zo te zeggen, de wereld kennen'.
De rest van de bevolking - en dat was de overgrote meerderheid - leerde de wereld noodgedwongen vooral kennen uit boeken, uit 'gecoupeerde' westerse films of uit reisprogramma's op de televisie. Ik herinner me hoelang de zinsnede van een van die programmamakers bleef rondwaren door mijn geest: 'Sydney begroette ons met een stortregen.'
Voor mijn generatie en voor mijn omgeving was het buitenland een half-mythisch verschijnsel. We wisten dat er ergens een soort 'Westen' moest zijn. Voor ons was dat deels een verzinsel, een utopie. Dat het überhaupt bestond leidde bij ons tot metafysische twijfel.
Het herinnerde ons slechts aan zijn bestaan door de zeldzame bezoeken van buitenlandse vrienden aan Moskou, en ook door de incidentele bewijzen van zijn echtheid in de vorm van boeken, platen en pakjes Marlboro.
Emigratie als enige optie
Voor mij en mensen van mijn milieu, dat wil zeggen voor de totaal 'niet-uitreisbaren' was er sinds het begin van de jaren 70 slechts één oplossing voor dit probleem: emigratie. [vanaf de jaren 70 was het Russische Joden in principe toegestaan naar Israel te emigreren maar emigratie aanvragen werd half als landverraad beschouwd en kon op tal van onduidelijke gronden worden afgewezen, waarna de aanvrager een smet voor het leven had en zijn carrière kon vergeten - noot vertaler].
Sleutelbegrippen daarin werden woorden als 'hij heeft emigratie aangevraagd', 'op het matje geroepen', 'hij zit in de afwijzing', 'status krijgen'. Het werkwoord 'gaan', gebruikt zonder enige toevoeging, werd in het dagelijks spraakgebruik vernauwd tot één enkele betekenis, net als het woord 'zitten' [bedoeld werd 'niet mogen emigreren' - noot vertaler]. Afscheidsfeestjes voor vertrekkers, welks aantal in de jaren 80 groeide, waren feestjes naar het hiernamaals, rouwbijeenkomsten voor levenden. We wisten zeker dat we elkaar nooit terug zouden zien.
Maar toen de mensen, van wie we voorgoed afscheid hadden genomen, plotseling levend en lachend weer in Moskou begonnen op te duiken, wilde je ze voortdurend aanraken - zo onwaarschijnlijk was dit. Het was als in een film. Maar zodra we aan dat wonder begonnen te wennen, gebeurde er nog iets veel onwaarschijnlijkers: we konden ook zelf in beweging komen.
Ik reisde voor het eerst mijn vaderland uit toen ik 42 jaar was en belandde niet zomaar ergens, maar direct in Londen! Ik denk dat mijn gevoelens vergelijkbaar waren met de sensaties van een diepzeevis die op de oever belandt.
En toen kwam, zoals dat heet, van het een het ander.
De belangrijkste ontdekking was dat bij een diepgaandere kennismaking dat buitenland niet het paradijs was dat wij er in onze fantasie van hadden gemaakt. De mensen vlogen er niet door de lucht, maar liepen net als wij op de aarde. Ik herinner me de schok toen ik middenop een van de levendige straten van Stockholm een jong meisje bitter zag staan wenen. 'Mensen lijden ook hier!' - flitste het door me heen.
Het buitenland bleek geen paradijs maar gewoon een andere cirkel van de hel.
Gorbimania
Ik heb enorm veel geluk gehad - mijn odyssee begon eind jaren 80, in de jaren van de alomtegenwoordige 'Gorbimania', toen de Russische mens met gejuich in het Westen werd ontvangen, als een held, een lijdende mens, een supersympathiek exotisch schepsel, dat je onmiddellijk een jasje, een oude koffer en een stuk stokbrood met spek cadeau moest doen.
Tijdens Gorbimania werd de Rus in het Westen met gejuich ontvangen als een held en lijdende mens...
Maar tamelijk snel keek dat supersympathieke wezen eens goed om zich heen, rook overal aan, kwam bij zinnen, rechtte zijn koppige schouders en veranderde in de ogen van de westerling in een infernaal monster met een koffer vol dollars in de ene en de pin van een granaat in de andere hand.
En wat in onze dagen de statistisch gemiddelde Rus voorstelt in de ogen van de statistisch gemiddelde burger van het Westen, vooral van het 'nabije Westen', dat kunnen we ons wel voorstellen, als we kijken naar de aan het begin van dit artikel genoemde wilde initiatieven.
Het beroemde 'raam op Europa' van Peter de Grote ging, afhankelijk van het historische of politieke klimaat, nu eens open en dan weer dicht.
Tot voor kort werd het geopend of gesloten van deze kant. Maar nu dreigt het ook van de andere kant dichtgegooid te worden, en zo verworden de 'niet-uitreisbaren' tot 'niet-inreisbaren'.
... maar al gauw veranderde hij in een infernaal monster met een koffer vol dollars in de ene en een granaat in de andere hand
Wij leven op een plek en in een tijd waarin alles mogelijk is. Zoals een van de personages van [de satiricus] Michail Zosjtsjenko zei: 'Ik observeer ons land al heel wat jaartjes en ik weet waar ik bang voor ben.'
Wat betekent dit? Gaan we opnieuw oprakelen dat ons nationaal genie [Poesjkin] nooit in het buitenland is geweest? Maken we ons opnieuw vrolijk over dit feit van zijn biografie, zoals we ook ons leedvermaak etaleerden in de dove en blinde tijden van weleer? Gaan we weer memoreren dat inperking de verbeeldingskracht verwoest of, zoals in het geval van ons genie, juist stimuleert?
Het zal wel. En hoe dan verder?
Dit commentaar verscheen op de Russische website Republic.