Is een voedselcrisis nog te voorkomen?

Rusland en Oekraïne zijn samen goed voor bijna eenderde van de wereldwijde graanproductie. Door de oorlog komen transportlijnen in gevaar en dreigt een hongercrisis, waarschuwen de Verenigde Naties. Een groot deel van het Oekraïense graan vertrekt over zee. Door onder meer zeemijnen en een Russische blokkade is dit transport nu niet mogelijk, schrijft Daan de Vries. Hoe ziet de blokkade van de Oekraïense havens eruit en welke mogelijkheden zijn er om die te omzeilen?

bosporusDe zeestraat Bosporus verbindt  de Zwarte Zee met de Middellandse Zee. Eind maart werd een vanuit Oekraïense wateren op drift geraakte zeemijn onschadelijk gemaakt door de Turkse marine. Foto Wikimedia 

door Daan de Vries

Al snel na het begin van de oorlog blokkeerde Rusland de toegang tot Oekraïense havens aan de Zwarte Zee. Sindsdien ligt een grote hoeveelheid exportgoederen, waaronder graan, in silo’s te wachten op transport. Het Oekraïense graan is essentieel voor de voedselvoorziening van verschillende landen in Afrika en het Midden-Oosten. Landen als Egypte (70% van de graanimport komt uit Oekraïne en Rusland), Tunesië (80%), Libanon (60%) en de Hoorn van Afrika (voor sommige landen tot wel 90%) dreigen op de korte termijn in de problemen te komen door de oorlog.

Zeemijnen

Behalve de blokkade door de Russische marine is er nog een andere complicerende factor bij het organiseren van graantransport over zee: zeemijnen. Voor de Oekraïense kust zouden honderden zeemijnen liggen. Oekraïne en Rusland hebben beide een andere uitleg hoe deze mijnen daar terecht zijn gekomen. Volgens Rusland gaat het om Oekraïense mijnen, neergelegd om de havens te beschermen tegen Russische schepen. De Oekraïners beschuldigen Rusland ervan expres mijnen uit munitiedepots op de Krim te hebben gebruikt. Het zou gaan om oude mijnen uit de Sovjettijd, een model waarover ook Oekraïne beschikt. De Oekraïners zien hierin een Russische poging tot desinformatie, om Oekraïne de schuld te geven van de blokkade van de zeeroutes richting Oekraïense havensteden.

Wie ze ook geplaatst heeft, dat er zeemijnen in de Zwarte Zee liggen is een feit. Eind maart maakte het Turkse leger nog een zeemijn onschadelijk die was losgekomen en de Bosporus in was gedreven. Een paar dagen eerder had de Russische geheime dienst FSB een persbericht geplaatst met de boodschap dat Oekraïense zeemijnen ‘van een oud model’ door stormwind los waren gerukt en op drift geraakt. Sinds het begin van de oorlog zou Oekraïne volgens de FSB meer dan vierhonderd mijnen hebben geplaatst voor de eigen havens. ‘Het Oekraïense leger heeft wederom getoond geen enkel belang te hechten aan de fundamenten van het internationaal recht en mensenlevens, inclusief die van EU-lidstaten,’ schreef de FSB in het persbericht.

De mijnen zijn ook Turkije een doorn in het oog. Woensdag 8 juni bezocht de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov Turkije. Daar sprak hij over een plan om in samenwerking met Turkije de toegang tot de haven van Odesa mijnvrij te maken, om vervolgens graanschepen onder Turks-Russische escorte richting de Middellandse Zee te brengen. ‘We verklaren dagelijks dat we klaar zijn om de veiligheid van schepen die uit Oekraïense havens vertrekken te garanderen, in samenwerking met onze Turkse collega’s,’ zei Lavrov woensdag na gesprekken met zijn Turkse evenknie Çavuşoğlu. 

Oekraïne heeft twijfels bij dit plan, omdat het verwijderen van de mijnen Odesa kwetsbaar maakt voor een Russische aanval. ‘Poetin zegt dat hij de handelsroutes niet zal gebruiken om Odesa aan te vallen. Diezelfde Poetin zei dat hij Oekraïne niet aan zou vallen, dagen voor een grootschalige invasie van ons land. We kunnen Poetin niet vertrouwen, zijn woorden zijn leeg,’ schrijft de Oekraïense evenknie van Lavrov, Dmytro Koeleba, op Twitter.

De kans is groot dat Rusland voordeel wil halen uit de onderhandelingen. Op 25 mei zinspeelde Andrej Roedenko, Russische onderminister van Buitenlandse Zaken, op de mogelijkheid om transporten met Oekraïens graan doorgang te verlenen. Op één voorwaarde: een verlichting van de sancties op Russische export en financiële diensten. Roedenko waarschuwde tegelijk dat een poging om graanschepen met Westerse marineschepen te escorteren ‘de situatie in de Zwarte Zee ernstig zou verergeren.’ 

 lavrov cavosogluMinisters van Buitenlandse Zaken Lavrov (Rusland) en Çavuşoğlu (Turkije) ontmoetten elkaar op 8 juni in Istanboel. Foto mfa.gov.tr

Alternatieve routes

Het lijkt er kortom op dat de blokkade van de Oekraïense havensteden voorlopig voort zal duren. De Europese Unie is al een tijd op zoek naar alternatieven. De Litouwse minister van Buitenlandse Zaken Gabrielius Landsbergis riep op 23 mei op tot het vormen van een internationale coalitie om de export van Oekraïens graan te faciliteren. Hij noemde daarbij zowel vervoer per schip (door middel van een veilige corridor) en vliegtuig (inclusief militaire vliegtuigen) als mogelijke middelen. Groot-Brittannië heeft zich achter het Litouwse voorstel geschaard en is bereid zich aan te sluiten bij een dergelijke coalitie.

‘Oekraïens graan zal verrotten onder de heldere hemel.’

Experts benadrukken echter dat vervoer per vliegtuig vrijwel onmogelijk is door het enorme volume van de Oekraïense graanexport. Er wordt al graan per trein vervoerd naar de havens van Gdańsk in Polen en Constanța in Roemenië, maar ook dat stuit op enkele bezwaren. De hoeveelheden graan die momenteel per trein of vrachtwagen de grens passeren vallen in het niet bij het graan dat nog op transport wacht. 

De mogelijkheden om op te schalen zijn om verschillende redenen beperkt. Het spoorwegnet in de richting van Polen en Roemenië loopt al aan tegen de grenzen van zijn capaciteit, en er zijn niet genoeg goederenwagons voorhanden om al het Oekraïense graan per spoor te kunnen vervoeren.

Spoorbreedte levert een volgend probleem op: het Oekraïense spoorwegnet gebruikt een andere railsbreedte dan Europese landen. Wagons met graan moeten daardoor of bij de grens overgeladen worden op andere wagons, of de wagons moeten op onderstellen geladen worden die wel de juiste breedte hebben (zogenaamde draaistellen). Uitwijken naar havens in de Europese Unie kan dus verlichting bieden van de exportcrisis, maar een permanente oplossing lijkt het niet te zijn. 

Ondertussen wordt de crisis almaar urgenter. De Oekraïense minister Koeleba waarschuwde tijdens het World Economic Forum in het Zwitserse Davos dat het graan zo snel mogelijk geëxporteerd moet worden: ‘Terwijl in sommige delen van de wereld een voedselcrisis uitbreekt zal Oekraïens graan verrotten onder de heldere hemel.’

Diefstal door Russen

Behalve de export van Oekraïens graan staat ook de productie onder druk. De verwoesting van Oekraïne beperkt zich niet tot de steden, ook ingezaaide velden moeten het ontgelden. Volgens de Oekraïense autoriteiten maakt het Russische leger zich bovendien schuldig aan grootschalige diefstal van onder meer graan. De Amerikaanse nieuwszender CNN toonde satellietbeelden van de haven van Sevastopol op de Krim, waarop te zien is hoe Russische schepen geladen worden met - vermoedelijk - Oekraïens graan. Bij monde van Kremlinwoordvoerder Dmitri Peskov ontkende Rusland in een eerder stadium al alle beschuldigingen over diefstal. Volgens Peskov gaat het om ‘fake news’. 

De Oekraïense ambassadeur in Ankara, Vaysl Bodnar, zei op 3 juni dat een deel van het gestolen graan door Turkse kopers is opgekocht. Hij heeft de Turkse autoriteiten gevraagd om mee te werken aan een onderzoek. Het graan zou eerst vanuit door Rusland bezette Oekraïense steden naar de Krim worden vervoerd. Vanaf het schiereiland, dat in 2014 door Rusland geannexeerd werd, zou het graan richting Turkije verscheept worden.

De graankwestie onderstreept de dubbelzinnige houding van Turkije in de oorlog. Het land doet niet mee aan de Westerse sancties tegen Rusland, maar heeft de inval wel bekritiseerd en verkoopt bovendien drones aan Oekraïne. Turkije heeft zich tevens opgeworpen als bemiddelaar tussen Rusland en Oekraïne, een aanbod waarop de partijen tot op heden niet zijn ingegaan.

Naast de Krim heeft Rusland nog een andere optie voor transport over zee. Na de val van de Azovstalfabriek in heeft Rusland heel Marioepol in handen, inclusief de haven. Volgens Igor Konasjenkov, woordvoerder van het Russische Ministerie van Defensie, is de haven van Marioepol inmiddels vrijgemaakt van mijnen. De haven zou klaar zijn om weer in gebruik genomen te worden, ook voor civiele scheepvaart. De kans dat Oekraïne instemt met de export van graan via een door Rusland bezette haven is echter miniem.

cnn satelliet2De Amerikaanse zender CNN laat op satellietbeelden zien hoe graan in Russische schepen geladen lijkt te worden in de haven van Sevastopol. Schermafbeelding Youtube.

VN: internationale voedselcrisis dreigt

De graankwestie wordt verder gecompliceerd door een ander product dat Rusland en bondgenoot Belarus produceren: potas. Potas is een mengsel van kaliumhoudende zouten dat door mijnbouw gewonnen wordt. Het is een belangrijk bestanddeel van kunstmest, en Belarus en Rusland zijn respectievelijk de wereldwijde nummers twee en drie in de productie van potas (samen goed voor meer dan 40% van de potasproductie).

De Verenigde Staten en de VN zijn bereid de sancties op Belarussische producenten van potas tijdelijk te verzachten als Belarus de grenzen openstelt om Oekraïens graan per spoor richting Litouwen te vervoeren. Deze sancties stammen uit 2021 en waren een reactie op Loekasjenko’s rol in de vluchtelingencrisis bij de Poolse grens en zijn vervolging van de binnenlandse oppositie. Na de invasie van Oekraïne werd ook Russische potas doelwit van internationale sancties. Nu dreigen er tekorten te ontstaan aan zowel kunstmest als graan; een combinatie die tot een internationale hongercrisis kan leiden.

‘Voedsel voor de burgers van Rusland is een heilige zaak.’

Die crisis is het meest acuut voor landen die afhankelijk zijn van Oekraïens graan voor de voedselvoorziening. Dat zijn veelal landen in het Midden-Oosten en in Noord- en Oost-Afrika, die zelf weinig graan produceren en dus sterk afhankelijk zijn van import. Tijdens een ontmoeting van de ministers van Buitenlandse Zaken van de G7 op 14 mei waarschuwde de Canadese minister Mélanie Joly dat door de oorlog ‘miljoenen mensen met hongersnood zullen worden geconfronteerd’.

Ngozi Okonjo-Iweala, directeur-generaal van de Wereldhandelsorganisatie (WTO), sprak onlangs haar vrees uit dat tekorten aan graan en kunstmest met name in Afrikaanse landen desastreuze gevolgen kunnen hebben. Okonjo-Iweala benadrukte dat de crisis door de stijgende prijs van graan ook problemen zal opleveren voor landen die geen Oekraïens graan importeren. Door het stilvallen van de handel in kunstmest kunnen het komende jaar oogsten tegenvallen, waardoor de voedselcrisis zich over meerdere jaren kan uitstrekken. 

Ook de Oekraïense president Volodymyr Zelensky heeft zich uitgesproken over de gevolgen van de blokkade. ‘De wereld staat aan de rand van een voedselveiligheidscrisis. [...] Als we dit niet oplossen zal dat leiden tot politieke chaos in Afrika en Azië, en een migratiecrisis als door honger getroffen mensen hun toevlucht elders zullen zoeken.’

Het ligt niet voor de hand om de oplossing in Rusland te zoeken, getuige de woorden van Dmitri Medvedev. Medvedev, voormalig president en premier van Rusland en momenteel vicevoorzitter van de Russische Veiligheidsraad, schreef op 19 mei op Telegram dat de eigen voedselvoorziening de hoogste prioriteit heeft. ‘Aan de ene kant zijn er gestoorde sancties tegen ons opgelegd, maar toch moeten we voedsel leveren. Zo werkt het niet, we zijn geen idioten.’ Medvedev voegde daar nog aan toe dat export nooit ten koste mag gaan van de eigen markt: ‘Voedsel voor de burgers van Rusland is een heilige zaak.’

 medvedev telegramDmitri Medvedev schrijft op zijn Telegramkanaal over de voedselcrisis: ‘Aan de ene kant zijn er gestoorde sancties tegen ons opgelegd, maar toch moeten we voedsel leveren. Zo werkt het niet, we zijn geen idioten'. Schermafbeelding Telegram

Problemen met oogsten en zaaien

Het graan dat nu wordt verhandeld is afkomstig uit de oogst van 2021. Het graan dat afgelopen winter gezaaid werd moet in de komende maanden geoogst worden. Het is door de oorlog onduidelijk in hoeverre de oogst door kan gaan. Veel mannen zijn actief in het leger en in grote delen van het land is het gevaarlijk om met grote landbouwmachines op pad te gaan. Om diezelfde reden kan er dit najaar wellicht ook minder worden gezaaid, waardoor de voedselcrisis zich over meerdere jaren kan uitstrekken. Kayrros, een Frans bedrijf dat gespecialiseerd is in klimaatdata-analyse, concludeerde een maand geleden op basis van satellietbeelden dat de oogst een derde lager kan uitpakken dan vorig jaar. Uit de beelden blijkt dat met name in het midden en zuiden van Oekraïne minder begroeiing te zien is dan in voorgaande jaren.

Zelfs als boeren erin slagen om hun oogst binnen te halen is het nog maar de vraag of ze die ergens op kunnen slaan. Door de problemen met de graanexport liggen silo's nog vol met de oogst van vorig jaar, waardoor er minder ruimte is voor de nieuwe oogst. Niet alleen in Oekraïne staat de graanoogst onder druk: vorig jaar nog verstoorden hittegolven de groei in Canada en in Australië werden de oogst en export in maart nog belemmerd door overstromingen.

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.