Op 25 en 26 april werd Transnistrië opgeschrikt door in totaal drie explosies. Een overheidsgebouw en twee radiomasten waren het doelwit van de aanvallen. In de niet-erkende republiek Transnistrië, formeel onderdeel van Moldavië, zijn sinds jaar en dag Russische soldaten gestationeerd. Over de explosies is nog veel onduidelijk, maar dat er een verband is met de oorlog in Oekraïne lijkt zeker. Raam op Rusland sprak met Bob Deen, senior onderzoeker bij Instituut Clingendael, over de achtergrond en mogelijke gevolgen van deze explosies.
De verwoeste radiomasten in Maiac, Transnistrië. Schermafbeelding YouTube.
Door Daan de Vries
De niet-erkende republiek Transnistrië is eigenlijk onderdeel van Moldavië, maar rond het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in de jaren negentig verklaarde het zich onafhankelijk. Sindsdien is Transnistrië de facto onafhankelijk. Vrijwel geen enkel land heeft de onafhankelijkheid van Transnistrië erkend - ook Rusland niet. De republiek Transnistrië omvat het Moldavische grondgebied aan de linkeroever van de rivier de Dnjestr. In het oosten grenst het langgerekte Transnistrië aan Oekraïne.
Veel inwoners van de republiek zijn Russisch, een deel van de bevolking beschikt zelfs over Russische paspoorten. Schattingen lopen uiteen, maar vermoedelijk heeft iets minder dan de helft van de in totaal 469.000 inwoners van Transnistrië de Russische nationaliteit. De afgelopen jaren zijn veel paspoorten uitgedeeld aan Russische bewoners van Transnistrië, een strategie die Rusland ook in de Donbas gebruikt heeft. Transnistrië werd meer dan twintig jaar geleid door president Igor Smirnov. Onder zijn bewind kwam een groot deel van de Transnistrische economie in handen van het conglomeraat Sheriff van Viktor Goesan en Ilja Kazmali. Sheriff heeft onder meer supermarkten, restaurants, tankstations en een voetbalclub in handen. Naast hun zakenimperium danken Goesan en Kazmali hun fortuin aan de smokkel van voedsel, sigaretten en alcohol. De huidige president Vadim Krasnoselski is eveneens aan Sheriff gelieerd; het bedrijf betaalde mee aan zijn campagne en Krasnoselski heeft het bedrijf geprezen als motor van de Transnistrische economie.
Zo’n 1500 troepen van het Russische leger zijn gestationeerd in Transnistrië. Die troepen zijn formeel in Transnistrië voor een vredesmissie en om het munitiedepot in Cobasna te bewaken. Dit depot dateert uit de late Sovjettijd en zou één van de grootste munitiedepots van Europa zijn. Zowel de Moldavische president Maia Sandu als de NAVO zijn van mening dat er geen goede reden is voor de aanwezigheid van de Russische troepen. Rusland is het daarmee oneens en heeft meermaals geweigerd de troepen terug te trekken.
De Russische invasie van Oekraïne leidde tot zorgen over de situatie in Transnistrië, maar de eerste maanden bleef het er rustig. Wel ging er op 6 maart een gerucht dat een Oekraïens vliegveld vanuit Transnistrië zou zijn bestookt. Later bleek dat de bewuste raket vanaf een schip in de Zwarte Zee was gelanceerd.
De explosies van 25 en 26 april hebben dan ook veel vragen opgeworpen. Bob Deen, Oost-Europadeskundige en onderzoeker bij Instituut Clingendael, heeft in het verleden als vertegenwoordiger van de OVSE bemiddeld in het conflict tussen Moldavië en Transnistrië en kent de regio goed. Raam op Rusland legde hem een aantal vragen voor over de gebeurtenissen in Transnistrië.
Moldavië en Transnistrië (rood), met daaronder het Oekraïense Boedzjak-district. Foto: wikimedia
Wat is er in Transnistrië aan de hand?
‘De onrust rond Transnistrië begon eigenlijk al enkele dagen voor de explosies. Op 22 april gaf de Russische generaal-majoor Roestam Minnekajev een opmerkelijk interview aan een forum van ondernemers in de wapenindustrie. Daarin vertelde hij dat Rusland van plan is na de Donbas de hele Oekraïense zuidkust in te nemen om zo een landbrug naar de Krim te maken. Minnekajev zinspeelde bovendien op de mogelijkheid om ook het ingeklemde Transnistrië te ontsluiten. Dit waren natuurlijk maar de woorden van één generaal, maar zijn woorden waren wel zorgwekkend.’
‘Een paar dagen later was er die eerste explosie. Op 25 april werd een overheidsgebouw in hoofdstad Tiraspol getroffen door een granaat. Het ging om een gebouw van het Ministerie van Staatsveiligheid, zeg maar de Transnistrische KGB. Een dag later volgden twee granaatinslagen in radiotorens in het plaatsje Maiac, niet ver van de grens met Oekraïne. Deze torens zonden Russische radiozenders uit, ook in de richting van het nabijgelegen Oekraïne. Het is onduidelijk wie verantwoordelijk was voor deze aanvallen. Het zou kunnen dat Oekraïne de radiotorens heeft willen vernietigen om de verspreiding van Russische propaganda via de radio dwars te bomen. Een false flag-operatie van Russische kant is evengoed mogelijk. In beide gevallen is de vraag: waarom, en waarom precies nu?’
Hoewel Rusland geen officiële diplomatieke banden heeft met Transnistrië, ontvangt het land met enige regelmaat Transnistrische politici. Hier president Vadim Krasnoselski tijdens een bezoek aan de Doema. Foto: mfa-pmr.org
Wat heeft Rusland te maken met Transnistrië?
‘Op 26 april, dezelfde dag als de aanslag op de radiotorens, bliezen Russische troepen een brug op in het uiterste zuidwesten van Oekraïne. Dit was één van de slechts twee bruggen die deze streek, het Boedzjak-district, verbindt met de rest van Oekraïne. De timing van deze aanval was opvallend, Rusland had vlak daarvoor nog aangekondigd zich voornamelijk op de verovering van de Donbas te zullen richten. Het Oekraïense Boedzjak-district vormde historisch gezien samen met Moldavië en een deel van Roemenië de regio Bessarabië. In dit gebied lag eeuwenlang de grens tussen het Ottomaanse Rijk en Tsaristisch Rusland.’
‘Voor een goed begrip van de situatie in deze regio is de ontstaansgeschiedenis van Transnistrië van belang. Na de Eerste Wereldoorlog verloor de Sovjet-Unie de regio Bessarabië (het huidige Moldavië) aan Roemenië. In 1924 werd de Moldavische Autonome Socialistische Sovjetrepubliek gesticht, waarvan de grenzen overeenkomen met het huidige Transnistrië. Het gebied was een autonome republiek binnen de Oekraïense Sovjetrepubliek. In 1940 werd de rest van Bessarabië heroverd op Roemenië en samengevoegd met de Moldavische ASSR. Zo ontstonden de moderne grenzen van Moldavië, en ook het onafhankelijkheidsstreven van Transnistrië heeft zijn wortels in de gebeurtenissen tussen de twee wereldoorlogen.’
‘Zelfs als Rusland inderdaad plannen heeft om het hele zuiden van Oekraïne te veroveren hoeft dat niet te betekenen dat Transnistrië daar direct bij betrokken zal raken. Er zijn wel aanwijzingen van activiteit op het militaire vliegveld van Tiraspol. Tegelijk slaat het vanuit militair oogpunt nergens op om nu al na te denken over een aanval op West-Oekraïne, zolang de strijd om de Donbas nog niet beslist is. Stel dat Rusland het Boedzjak-district toch binnenvalt, dan zouden die troepen bijvoorbeeld vanaf de Krim over zee bevoorraad kunnen worden. Dat is echter lastig zolang de rest van de Oekraïense zuidkust niet in Russische handen is.’
'Vanuit militair oogpunt slaat het nergens op om nu al na te denken over een aanval op West-Oekraïne'
De grenzen van Roemeens Bessarabië (tijdens het interbellum),
met in stippellijntjes de Moldavische ASSR, de voorloper van Transnistrië.
De huidige grenzen, met Transnistrië lichtroze. Bron: wikimedia
Hoe heeft Moldavië gereageerd?
‘Na het interview van Minnekajev werd de Russische ambassadeur in Moldavië meteen op het matje geroepen. Naar aanleiding van de explosies belegde de Moldavische president Maja Sandu meteen een bijeenkomst van de Moldavische Veiligheidsraad. Tot nu toe was Moldavië vrij voorzichtig, zo doet het bijvoorbeeld niet mee aan de sancties die Rusland zijn opgelegd. Deze voorzichtigheid is te verklaren door het feit dat Moldavië economisch afhankelijk is van Rusland.'
‘President Sandu staat bekend als pro-Europees, in tegenstelling tot haar voorganger Igor Dodon. Sandu heeft de Russische oorlogssymbolen Z en V verboden. Ook het oranjezwarte Sint-Jorislint, een symbool van Russisch patriottisme, is sinds begin april verboden in Moldavië. Deze besluiten vielen heel slecht in Rusland, waardoor de druk op Moldavië toenam. Het land heeft dan ook verzocht tot versnelde toetreding tot de Europese Unie. De recente gebeurtenissen in Transnistrië zouden tot een nieuwe verschuiving kunnen leiden in het Moldavische beleid ten aanzien van Rusland.’
'Rusland hoeft geen massale steun te verwachten onder de Transnistrische bevolking'
Wat willen Moldavië en Transnistrië zelf?
‘Transnistrië streeft al jaren naar erkenning door of zelfs aansluiting bij Rusland. In maart 2014, daags na de annexatie van de Krim door Rusland, vaardigde Transnistrië een formeel verzoek in om zich aan te sluiten bij de Russische Federatie. Dit was ook de periode dat de Volksrepublieken Donetsk en Loehansk zich onafhankelijk verklaarden van Oekraïne. Rusland ging - zoals te verwachten - niet op het Transnistrische verzoek in, het is nog altijd onduidelijk hoe serieus dat verzoek was.’
‘Moldavië wil zich juist aansluiten bij de Europese Unie. Aansluiting bij de NAVO ligt lastiger, omdat Moldavië grondwettelijk heeft vastgelegd dat het zich niet aansluit bij militaire blokken. Ook gaan er in Moldavië al lange tijd stemmen op om zich bij Roemenië aan te sluiten. Al deze scenario’s zijn een nachtmerrie voor Rusland. In het geval van een aansluiting bij Roemenië zou het land in één klap lid worden van zowel de Europese Unie als de NAVO. Het is moeilijk te voorspellen wat er in dat geval met Transnistrië zou gebeuren.
‘Wat betreft Transnistrië: de politieke elite heeft geen belang bij verandering van de situatie. Het land verdiende lange tijd veel geld met smokkel. De EUBAM-missie [European Union Border Assistance Mission, die toeziet op de grenscontroles en douane van Transnistrië, red.] van de Europese Unie heeft deze smokkel moeilijker gemaakt, maar dat betekent niet dat de Transnistrische oligarchen niet meer profiteren van het bevroren conflict. Sheriff, het conglomeraat dat een groot deel van de Transnistrische economie beheerst, heeft een eigen handelsdeal met de Europese Unie. Door zaken te doen via in Moldavië geregistreerde bedrijven voldoet het bedrijf aan de voorwaarde van het vrijhandelsverdrag tussen Moldavië en de EU. Als Transnistrië teveel aanpapt bij Rusland zou deze deal in gevaar komen. Mocht Rusland Transnistrië bij de oorlog betrekken, dan hoeft het geen massale steun te verwachten onder de Transnistrische bevolking.’
Waarom vinden deze aanvallen nu plaats? Hebben ze te maken met de oorlog in Oekraïne?
‘Dat is zeer aannemelijk. Transnistrië kan een interessante factor worden in de oorlog. Een directe aanval op Oekraïne vanuit Transnistrië acht ik zeer onwaarschijnlijk, de Russische troepenmacht in Transnistrië bestaat niet uit aanvalstroepen. Onmogelijk is het echter niet: Rusland stuurde eerder al leden van de Nationale Garde (ook geen aanvalstroepen) naar het pas veroverde Cherson. Verder hangt dit af van luchtsteun, de troepen in Transnistrië zijn over land moeilijk te bevoorraden. De Russische troepen in Transnistrië volstaan als afschrikmiddel voor Moldavië, maar het is geen invasiemacht. Zelfs niet als de troepenmacht aangevuld zou worden met een paar duizend Transnistrische soldaten. Maar goed; de aanval op Kyiv had ook niemand zien aankomen, dus zeker weten doe ik het niet.'
'Een waarschijnlijker scenario is dat Rusland de aanvallen op West-Oekraïne gebruikt om het Oekraïense leger te dwingen zich over een breed front uit te strekken. De aanval op de brug naar het Boedzjak-district moet in dat geval gezien worden als een afleidingsmanoeuvre. Het zou ook kunnen dat Rustam Minnekajev daadwerkelijk het echte aanvalsplan heeft verklapt. Zijn interview werd ook door staatspersbureau RIA Novosti opgepikt en een verovering van de hele Oekraïense zuidkust past in de retoriek van Poetin.’
Hoe waarschijnlijk is het dat Rusland vergelijkbare plannen heeft met Moldavië?
‘Moldavië en Oekraïne hebben een aantal overeenkomsten. Beide landen hebben een Russischtalige minderheid, waarvan een deel ook over Russische paspoorten beschikt. Nationalistische Russen beweren dat Russen in Moldavië onderdrukt worden, dat wordt ook over Oekraïne beweerd. Moldavië is een diepverdeeld land. De status van de Moldavische taal - is het een eigen taal of een dialect van het Roemeens? -, potentiële aansluiting bij Roemenië, de band met Rusland. President Sandu is pro-Europees, maar laat in het midden hoe ze denkt over aansluiting bij Roemenië. Ze is in 2020 verkozen op basis van haar pro-Europese en anti-corruptie-standpunten. Voorganger Dodon was pro-Russisch, hij voert samen met de orthodoxe kerk campagne tegen Sandu. De kerk hekelt Sandu’s pro-Europese houding, onder meer vanwege de LHBTI-rechten die bij EU-lidmaatschap horen.'
'Moldavië is een diepverdeeld land'
'Volgens nationalistische Russen is er nog een overeenkomst: zowel in Oekraïne als in Roemenië (waartoe Moldavië op dat moment behoorde) waren tijdens de Tweede Wereldoorlog fascistische regimes actief. 9 mei is in dit verband een belangrijke datum. Rusland viert die dag de overwinning in de Tweede Wereldoorlog, maar de dag is ook in Moldavië een belangrijke feestdag. Een deel van de Moldavische bevolking ziet de Sovjet-Unie als bevrijders van het fascistische Roemeense bewind van Antonescu. Een ander deel ziet de Sovjet-Unie juist als onderdrukkers en wil graag van de 9 mei-viering af. De Tweede Wereldoorlog wordt in Russische propaganda vaak aangehaald als bewijs dat de Russische minderheden in Moldavië en Oekraïne in gevaar zijn. Laat ik heel duidelijk zijn: Sandu is geen nazi. Voor haar presidentschap werkte ze bij de wereldbank, ze is naar haar land teruggekeerd om het te repareren. Dat Sandu in Russische propaganda als nazi wordt neergezet, is net zo absurd als dat ze dat bij Zelenski doen.’
‘Toch zijn Moldavië en Oekraïne uiteindelijk niet echt te vergelijken. Groot verschil is bijvoorbeeld dat Moldavië, anders dan Oekraïne, niet grenst aan Rusland. Transnistrië is voor Rusland tot op heden alleen via de lucht te bereiken. Een erkenning van Transnistrië zou kunnen volgen op de geplande verovering van Zuid-Oekraïne.’