Wat gaat Zelensky doen met zijn almacht?

Zondag gaan de Oekrainers naar de stembus om een nieuw parlement te kiezen. Veel wijst er op dat president Zelensky greep krijgt op de volksvertegenwoordiging. Waartoe zal die ongekende machtspositie leiden? Tot voortvarend hervormingsbeleid of tot meer van hetzelfde? Volgens Hubert Smeets zijn de voortekenen vooral verwarrend.

door Hubert Smeets

Voor de eerste keer in de 28-jarige geschiedenis als onafhankelijke staat kan Oekraïne komende jaren worden geregeerd door min of meer gelijkgestemde uitvoerende en wetgevende macht. Als president Volodimir Zelensky met zijn partij Dienaar van het Volk de vervroegde parlementsverkiezingen op 21 juli wint – wat volgens de laatste peilingen denkbaar is – dan heeft hij zich ongekende macht in Oekraïne verworven.

Sinds de onafhankelijkheid van 1991 heeft nog nooit een staatshoofd zo’n comfortabele positie in de Verchovna Rada gehad. President Viktor Janoekovitsj kwam na de parlementsverkiezingen van 2012 nog het dichtste bij een gecombineerde presidentiële én parlementaire macht. Janoekovitsj kon de volksvertegenwoordiging toen controleren, omdat de oppositie over drie partijen was versnipperd en de toen nog sterke communistische partij plus de meerderheid der lokale districtsafgevaardigden zich meestal naar zijn Partij van de Regio’s (eenderde van de stemmen) voegden. Alle andere presidenten voor hem en ook zijn opvolger Petro Porosjenko moesten schipperen met complexe, veeleisende en vaak ook instabiele coalities.

Janoekovitsj kon indertijd niet omgaan met de luxe. Hij zag de dominantie van zijn partij als een rechtvaardiging om, naar voorbeeld van het Kremlin in Rusland, ook in Oekraïne een monopolistische verticale machtsstructuur te bouwen, waarvan vooral zijn eigen (familie)clan buitensporig zou kunnen gaan profiteren. Janoekovitsj brak zo met het pluriform oligarchische model dat Oekraïne sinds 1991 had beheerst. Deze hoogmoed werd zijn ondergang. Toen de Majdan eind 2013 losbarstte, lieten de concurrerende oligarchenclans, die zich tekort gedaan voelden, president Janoekovitsj stap voor stap in de steek.

Zal president Zelensky behoedzamer omgaan met zijn electorale successen tot nu toe? Is hij in staat om zijn mogelijke meerderheid in de Verchovna Rada om te zetten in beleid en wetgeving en niet alleen te gebruiken voor de belangenbehartiging van zijn eigen zakelijke of politieke belangen en die van zijn (oligarchische) beschermheren? De voortekenen zijn tot nu toe niet eenduidig.

SchakenOdessa 4Jonge vrouw veegt oudere man van het schaakbord. Odessa. Foto Hubert Smeets

Jubelende peilingen

Sinds hij president is, heeft Zelensky veel wind in de rug. Zijn overwinning in de presidentsverkiezingen had nog een paradoxaal karakter. In de eerste ronde haalde hij slechts 30 procent van de stemmen. In de finale tweede ronde verpletterde hij zittend president Porosjenko vervolgens met 73 tegen 24 procent.

Deze discrepantie is uniek. Geen enkel Oekraïens staatshoofd sinds de onafhankelijkheid in 1991 heeft in een beslissende tweede ronde van presidentsverkiezingen zoveel kiezers achter zich gekregen als Zelensky. Maar geen enkele president van de afgelopen 28 jaar had in de eerste stemronde tegelijkertijd zo weinig aanhang (30%) als hij. Deze kloof illustreert dat Zelensky door veel Oekraïners bij de presidentsverkiezingen eerst en vooral werd gezien als anti-Porosjenko: als de man die in zijn geen campagne opzichtig niets beloofde en juist daarom de belichaming werd van de belofte dat hij schoon schip zou kunnen maken.

.1000px Ukraine Parlament elections 2019 ratings 2Samengestelde polls.  Groene lijn bovenin geeft de score weer van Zelensky's Dienaar van het Volk. Illustratie Wikipedia

Wind mee

Verschil met vroeger is wel dat Zelensky dit anti-imago in de aanloop naar de vervroegde parlementsverkiezingen niet heeft hoeven afzwakken maar verder heeft weten uit te bouwen. Hij lijkt daarvoor beloond te worden. De opiniepeilingen vertoonden sinds zijn beëdiging een nagenoeg ononderbroken opgaande lijn.

Dienaar van het Volk gaat de stembusgang van zondag 21 juli nu in met een enorme voorsprong op alle andere groeperingen. De kloof tussen de regering en de rest is net zo ongekend als Zelensky’s zege in de tweede ronde. Waar zijn presidentiële partij volgens de meeste polls, zoals gepubliceerd in de laatste week voor de verkiezingen, 45 procent of meer van de stemmen zal halen, kunnen alle andere (gelegenheids)formaties hooguit hopen dat ze de kiesdrempel van 5 procent zullen halen. De recentste enquête van het gerenommeerde Internationale Sociologische Instituut in Kiev (KMIS) voorziet zelfs een absolute meerderheid van meer dan 50 procent voor de presidentiële partij van Zelensky.

Het nieuwe Oppositieplatform van Joeri Bojko en enkele oligarchen (erfgenaam van Janoekovitsj’ regioclub en afsplitsing van het oudere Oppositieblok) staat aan de vooravond van de verkiezingen op circa 12,5 procent. Porosjenko’s Europese Solidariteit bungelt als derde politieke kracht rond de 8 procent. Het aloude Vaderland van ex-premier Joelia Timosjenko is gepeild op ruim 6 procent. Het wordt kantje boord. Het KMIS sluit niet uit dat deze oudste aller Oekraïense partijen onder de 5 procent blijft steken.

De meest succesvolle groeperingen van vijf jaar geleden lijken intussen gewoon in rook op te zullen gaan. De Radicale Partij van de Zjirinovski’achtige rapaljepoliticus Oleg Ljasjko, in 2014 goed voor 7,5 procent, gaat met een voorspelde 2,5 procent de kiesdrempel niet halen. Het na de Majdan in 2014 geformeerde Oppositieblok van oud Janoekovitsj-mannen als de Oost-Oekraïense oligarch Vadim Novinski en de burgemeesters Gennadi Kernes (Charkov) en Gennadi Troechanov (Odessa) worstelt rond de 3 procent. De vier jaar geleden modern Europees ogende formatie Zelfhulp van oud-burgemeester Andrij Sadoviy van Lviv – toen met 11 procent dé verrassing van de parlementsverkiezingen– is met 1 procent nu kansloos om zelfs maar in de Verchovna Rada terug te komen. De partij voor de Vrijheid – waarin nationalistisch radicaal rechts en extreem (neonazistisch) rechts zich dit jaar hebben verenigd – lijkt met een gepeilde aanhang van 2 procent ook onverkiesbaar. De sinds 2014 door het Kremlin gedebiteerde epitheta over Oekraïne als poel van fascisme worden zo enigszins belachelijk. Van een acute fascistische dreiging was en is geen sprake.

Als de enquêtes niet bedriegen, zal op 21 juli maar één nieuwe partij met iets meer dan 6 procent der stemmen haar intrede in parlement doen. Volgens sommige polls wordt dat De Stem van Sjvatoslav Vakartsjoek, zanger/dichter van de immens populaire rockgroep Okean Elzi uit Lviv. Het KMIS rekent er in zijn laatste onderzoek op dat Kracht en Eer van voormalig SBOe-chef (geheime dienst) Igor Smesjko nog een kansje maakt de kiesdrempel van vijf procent te halen.

BoogderVriendschap 2Boog der vriendschap. Kiev. Foto Hubert Smeets

Districtszetels

Weliswaar hebben de Oekraïense peilbureaus een redelijk goede reputatie opgebouwd, of de parlementsverkiezingen op hoofdlijnen zo uitpakken, blijft uiteraard ongewis tot zondagavond 21 juli. Bovendien is er nog een tweede nuance wat betreft de opiniepeilingen geboden. De helft van de 450 zetels in de Verchovna Rada wordt niet via de landelijke partijlijsten gekozen maar in 225 lokale kiesdistricten. Deze parlementariërs zijn over het algemeen zeer wispelturig in hun coalities en worden niet zelden door plaatselijke zakenlieden aangestuurd of zijn te koop door de hoogste bieder. Maar afgaande op ervaringen uit het verleden, zoals de verkiezingen van 2012 toen Janoekovitsj een electorale slag sloeg, zal een groot deel van deze districtsvertegenwoordigers zijn oren laten hangen naar het presidentiële machtsblok Dienaar van het Volk.

Vrijheid van handelen

Wat gaat de regering doen met deze onbetwiste machtspositie? Zullen de president en zijn partij komende jaren louter op eigen kracht vertrouwen? Of kiest Dienaar van het Volk voor een verbreding van het wetgevende draagvlak? En gaat hij dan een coalitie aan met De Stem van Vakartsjoek, mocht die in de Rada komen? Dat zou een handreiking zijn naar de burgers in de westelijke provincies, de enige regio van Oekraïne waar Porosjenko in de tweede ronde meer of bijna net zoveel electorale aanhang had dan Zelensky. Of opteert hij voor samenwerking met het Oppositieplatform en de captains of industry van weleer, wier bedrijven zijn gevestigd in de Donbas en langs de Dnipro-rivier en die zich slachtoffer hebben gevoeld van het beleid van Porosjenko? Dat laatste zou er op wijzen dat de nieuwe regering ook brood ziet in het oligarchische model dat tijdens de eerste twee decennia van het onafhankelijke Oekraïne de dienst uitmaakte.

Eerste indicaties

Het is te vroeg voor serieuze voorspellingen. Maar er zijn al wel enige indicaties.

Tot nu toe opereert Zelensky vooral symbolisch of surrealistisch. Zo wil hij de presidentiële residentie verhuizen van de archaïsche Bankova, ooit bolwerk van de communistische partij, naar het voormalige Leninmuseum, waar straks de presidentiele staf hightech moet loungen. Zijn recente idee om Tsjernobyl – gebruik  makend van het succes van de gelijknamige HBO-televisieserie – te herscheppen tot een ramp-toeristisch Disneyland hoort eveneens in deze categorie.

Daarbij blijft het niet. Zelensky onderneemt ook echte actie. Tot nu toe gaat het daarbij vooral om personeelsbeleid. Her en der benoemt hij zijn eigen mensen.

Dat is op zichzelf logisch. Oekraïne kent een cliëntelistische bestuurscultuur. Hij kan dus niet rekenen op een Weberiaanse bureaucratie die professioneel en objectief is. Alles draait om persoonlijke loyaliteit.

Juist daarom is het belangrijk met wie hij zich omringt. Welnu, de geloofsbrieven van zijn nieuwe mannen geven te denken. Velen hebben hun sporen verdiend in de Augias-stal die Oekraïne was, met name onder ex-president Viktor Janoekovitsj. Zo wordt Dienaar van het Volk geleid door Dmitri Razoemkov, eertijds jeugdleider van de Partij der regio’s. Zijn stafchef, na president en premier de machtigste man in het land, is Andrej Bogdan. Deze jurist, die tot nu toe van de ene naar de andere partij wipte, was advocaat van industriemagnaat/ex-bankier Igor Kolomojsky. De procedure van zijn benoeming was treffend. Wettelijk moet de hoogste ambtenaar worden getoetst door het speciale zuiveringscomité dat na de omwenteling van 2014 is ingesteld. Daar had Zelensky geen zin in. Hij doopte de hele Administratie van de President gewoon om tot Office van de President, zodat de chefspost ineens niet meer stond op de lijst van functies waarover het zuiveringscomité zich kon buigen.

SeaBreeze 2Operatie Sea Breeze. Canadees oorlogsschip in de haven van Odessa. Foto Hubert Smeets.

Nog treffender ging Zelensky te werk in Odessa, de stad die zich toch al niets aan Kiev gelegen laat liggen. Hij benoemde daar Andrej Andrejtsjikov, handelaar in oud metaal en ander schroot, tot de nieuwe gouverneur. Andrejtsjikov heeft, zoals veel zakenlui in Odessa, een kapitaal verdiend in het naburige Russische protectoraat Transnistrië, marktplaats voor vrouwen, wapens en andere contrabande. Andrejtsjikov trok er indertijd op met de naar Moskou gevluchte politicus Igor Markov, een der radicaalste Kremlinofielen in heel Oekraïne die lang voor de Majdan in 2014 met de politie in aanraking kwam wegens losse handjes.

Gaat Zelensky op deze voet door, dan gloren pre-Majdantijden voor de (oligarchische) clans die de politiek toen onbekommerd domineerden.

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.