De meest exotische van de vier door het Openbaar Ministerie gedagvaarde verdachten in het proces over het neerhalen van de MH-17 is Igor Girkin, alias Strelkov (de Schutter) uit Moskou, destijds minister van Defensie van de Volksrepubliek Donetsk. Hij vroeg Moskou met klem om militaire steun, met name afweerraketten. Na de crash werd hij snel weggewerkt en keerde hij terug naar Moskou. Strelkov ontpopte zich tot een felle maar gemarginaliseerde criticus van Poetin, die in zijn ogen het ideaal van Novorossia heeft verkwanseld.
door Laura Starink
'In het rayon Torez is net een An-26 [Antonov-26] neergehaald, hij ligt ergens achter de mijn Progress.' Dit rebellenbericht postte Igor Strelkov op 17 juli 2014 om 17.50 uur in zijn Legercommuniqué's op VKontakte. Het bericht vervolgt: 'We hebben ze gewaarschuwd niet "in onze hemel" te vliegen. En hier is het videobewijs van de zoveelste "vogelval". Het vogeltje is neergestort achter de mijnberg en heeft de woonwijk niet geraakt. Er zijn geen burgers getroffen.'
De post toonde ook foto's van de rookpluim van de neergestorte MH-17. Het bericht, dat 981 likes en 193 dislikes ophaalde, werd snel verwijderd. Igor Strelkov (de Schutter) is de oorlogsnaam van Igor Girkin en toen hij het bericht op VKontakte zette was hij minister van Defensie van de twee maanden eerder uitgeroepen Volksrepubliek Donetsk.
Vijf jaar later is hij wegens moord gedagvaard door het Nederlandse Openbaar Ministerie wegens betrokkenheid bij het neerhalen van de MH-17. Volgens het Joint Investigation Team was Strelkov als minister van Defensie van de Volksrepubliek niet direct bij de lancering van de Russische Boek-raket betrokken, maar was hij op de hoogte van de inzet en verplaatsing van het wapen van de 53ste Militaire Brigade uit Koersk naar Oekraïne.
Het JIT liet een afgeluisterd telefoongesprek van 8 juni 2014 horen tussen Strelkov en een medewerker van Sergej Aksjonov, de nieuwe leider van de door Rusland ingelijfde Krim, waarin Strelkov zegt: 'Als we op korte termijn geen substantiële hulp krijgen, dan worden we verpletterd. Als er geen besluit wordt genomen over Russische hulp, tenminste met luchtsteun, met artillerieondersteuning, dan kunnen we het zuid-oosten niet behouden. We hebben antitank-artillerie nodig, tanks, normaal afweergeschut. We kunnen niet zonder raketten en daarbij hebben we getrainde specialisten nodig. We hebben de tijd niet meer om hen zelf te trainen.'
In een ander telefoongesprek zegt Aksjonov zelf dat er al een 'coördinatiecentrum' is gevormd, waar een besluit zal worden genomen over de noodzakelijke militaire ondersteuning, 'Ik wil de details niet per telefoon bespreken,' merkt Aksjonov op. Strelkov heeft alle begrip.
Zware desillusie
Igor Girkin/Strelkov woont inmiddels weer in Moskou, zwaar gedesillusioneerd over de teloorgang van zijn droom Novorossia, een nieuw gouvernement bestaand uit het oosten van Oekraïne, dat net als de Krim had moeten worden geïncorporeerd in de Russische Federatie. Voor het Kremlin, dat de rebellen in zijn ogen in de steek heeft gelaten, heeft hij geen goed woord meer over. In Rusland is Strelkov verdwenen in de marge van nationalistisch-patriottische randgroeperingen met grootheidswaanzin. NRC Handelsblad spoorde hem op, maar hij wilde op de dagvaarding geen commentaar geven.
Screenshot van het verwijderde bericht
Wat weten we van deze niet bepaald martiaal ogende man? Igor Girkin werd in Moskou geboren op 17 december 1970. Zelf zegt hij tot 2013 bij de Russische geheime dienst FSB te hebben gewerkt, maar militaire experts plaatsen hem eerder bij de militaire inlichtingendienst GROe. Hij heeft een passie voor militaire geschiedenis en nam in een eerder leven deel aan reconstructies van historische veldslagen zoals de nederlaag van Napoleon bij Borodino in 1812. Maar zijn fascinatie voor oorlog is niet passief gebleven: hij heeft gevochten in Bosnië, Tsjetsjenië en Transnistrië in Moldova. Volgens mensenrechtenorganisatie Memorial was hij in Tsjetsjenië persoonlijk verantwoordelijk voor de moord op enkele Tsjetsjenen.
Girkin/Strelkov is een fanatiek voorvechter van de idealen van het Heilige Rusland, maar vereert ook sterke autoritaire leiders als Stalin. De wederopstanding van Novorossia (Nieuw Rusland), zoals het Kremlin Oost-Oekraïne met een historische naam herdoopte, was voor hem een heilige plicht. De Russische liberale intelligentsia noemt hij landverraders, maar hij veracht ook de rijkdom der oligarchen uit Poetins omgeving. Het Westen is voor hem de belichaming van morele decadentie. In het voorjaar van 2014 assisteerde hij de kleine maffioso Sergej Aksjonov bij de annexatie van de Krim. Toen opstandelingen uit Oost-Oekraïense steden als Charkov, Donetsk, Odessa en Loegansk Aksjonov kwamen vragen naar zijn succesformule, stuurde deze Strelkov op pad om de opstand in goede banen te leiden.
De overname van Slavjansk
In de nacht van 11 op 12 april 2014 nam een vijftigtal goedbewapende gemaskerde commando's zijn intrek in de leegstaande Villa Maria (eigendom van de Russisch-orthodoxe kerk) in het stadje Slavjansk in de Donbas. De volgende ochtend namen de mannen, geleid door de toen nog onbekende Igor Girkin, zonder slag of stoot het politiebureau en het gemeentehuis over en richtten barricades op. In mijn boek De schaduw van de grote broer reconstrueerde ik de machtsgreep van Girkin in Slavjansk.
Lilia Zander, directrice van het Volkenkundig Museum pal naast de villa, vertelde me die zomer dat het haar direct duidelijk was dat de commando's geen plaatselijke activisten waren, maar Russische professionelen. Ook de politiechef, Igor Rybaltsjenko, wist zeker dat het politiebureau was overgenomen door 'gewapende Russische eenheden', die wapens uitdeelde aan de locale bevolking. Hij schatte dat er tijdens de opstand zo'n vijfduizend gewapende mannen in Slavjansk waren, van wie er hooguit tweehonderd uit de stad zelf afkomstig waren. De wapens werden deels buitgemaakt op het politiebureau, maar de latere artillerie, granaatwerpers en mortieren kwamen rechtstreeks uit Rusland, zei hij.
Zo ontstond in de Donbas een door Rusland aangewakkerde veenbrand, waarbij pro-Russische activisten tentenkampen en barricades van wrakhout en autobanden oprichtten, overheidsgebouwen bezetten en Russische vlaggen hesen. Een maand later werd na een in elkaar geflanst referendum gestemd over de staatkundige zelfstandigheid van de Volksrepubliek Donetsk. In Slavjansk werd Girkin zelfbenoemd commandant van een rapaljeleger van opstandelingen en later minister van Defensie. Hij vestigde zijn hoofdkwartier in het kantoor van de geheime dienst aan de Karl Marxstraat, waar in die opstandige weken tientallen mensen werden vastgehouden. Na de liquidatie van een op last van Strelkov gearresteerde ex-politieman en een bij een rivier vermoord teruggevonden Pro-Oekraïense student zat de schrik er goed in bij de bevolking. Als zwaar gelovig mens organiseerde Strelkov tijdens zijn kortstondige bewind in Slavjansk kerkdiensten waarbij hij Russische popes wapens en Russische vlaggen liet inzegenen.
Strelkovs obsessie met militaire geschiedenis nam vreemde vormen aan. Zo herstelde hij, zich beroepend op een militair decreet uit 1941, een militair veldtribunaal uit de Tweede Wereldoorlog in ere, dat enkele mensen ter dood heeft veroordeeld wegens kleine vergrijpen als plundering. Er is een decreet met Strelkovs handtekening waarmee een kruimeldief wordt veroordeeld tot 'de doodstraf door executie'. Strelkov heeft zelf later beaamd dat 'enkele plunderaars' als noodzakelijke disciplinaire maatregel zijn gedood. Zo worstelde Strelkov tijdens zijn kortstondige schrikbewind met de door hemzelf gecreëerde chaos.
Strelkov leek de ideale uitvoerder van Poetins 'hybride oorlog', waarin spionage, infiltratie, desinformatie en liquidatie belangrijker zijn dan successen en nederlagen op het slagveld. Maar de opstand liep niet als gepland.
Minister van Defensie Igor Strelkov geeft op 10 juli 2014 in Donetsk uitleg over de val van Slavjansk, tegen de achtergrond van de vlag van Novorossia (bron: YouTube)
Na aanvankelijke aarzelingen (Oekraïne vreesde een totale oorlog met Rusland) rukte het Oekraïense leger in juni 2014 naar Slavjansk op. Strelkov smeekte het Kremlin om militaire steun tegen de 'onverholen genocide' maar die bleef uit. 'Als Rusland niet direct een staakt-het-vuren bewerkstelligt of ons te hulp schiet met het Russische leger, zullen wij binnen een week vernietigd worden.' Maar de Russen kwamen niet en op 5 juli ontvluchtten de rebellen de stad. Strelkov week uit naar Donetsk. Het zou nog tot de beruchte slag om Ilovajsk, in augustus van dat jaar, duren voor het Russische leger daadwerkelijk met troepen de grens overkwam om te voorkomen dat de opstand definitief zou worden neergeslagen.
Strelkov voegde zich in Donetsk bij zijn vriend Aleksandr Borodaj, consultant uit Moskou, de eerste premier van de Volksrepubliek Donetsk. Twaalf dagen later werd de MH-17 neergeschoten. Strelkov en Borodaj ontkenden in alle toonaarden dat zij daarbij betrokken waren. Strelkov kwam met de onsmakelijke samenzweringstheorie dat de lichamen in het vliegtuig volgens getuigen 'niet vers' waren en al een paar dagen voor de crash waren gestorven. Hij suggereerde daarmee dat een vliegtuig met lijken uit Amsterdam was opgestegen om de opstand in de Donbas in diskrediet te brengen. Later wees hij het Oekraïense leger als de schuldige aan.
Volgens de hoofdredacteur van de Russische oppositiekrant Novaja Gazeta Dmitri Moeratov belde Borodaj nog geen drie kwartier na de ramp met een hoge mediafunctionaris in Moskou en zei: 'Het lijkt erop dat we een burgervliegtuig hebben neergeschoten.' De dagen van de twee Moskouse vrienden in Donetsk bleken geteld. Borodaj verdween in augustus en werd opgevolgd door Aleksandr Zachartsjenko, die vorig jaar bij een bomaanslag om het leven kwam. Op 14 augustus kon ook Strelkov zijn biezen pakken. Zelf sprak hij van een koerswijziging van Moskou, dat wilde onderhandelen met Kyiv. Er was van hogerhand 'bepaalde chantage en rechtstreekse druk' op hem uitgeoefend om het veld te ruimen.
Afrekening met Poetin
Een paar maanden later legde Strelkov in een interview in de ultranationalistische krant Zavtra (Morgen) zelf uit hoe Krimprins Aksjonov hem vanuit de Krim met 52 commando's op pad stuurde naar de Donbas. De opstand moest worden uitgebreid, aldus Strelkov. 'De Krim in het grotere verband van Novorossia, dat is een kolossale verworvenheid, een briljant in de kroon van het Russische imperium. Maar alleen de Krim, afgesneden door de landengte van een vijandelijk staat, dat is net niks.' Zonder hem was er van die opstand in het oosten niets terecht gekomen, is de stellige overtuiging van Strelkov.
Strelkovs teleurstelling in Poetin, die hij aanvankelijk bewonderend de Verchovny (Opperleider) noemde, was groot. Omringd door vervette oligarchen heeft de president niet doorgepakt en Novorossia aan de Oekrofasjisty overgeleverd. Nog enige tijd wordt Strelkov uitgenodigd voor interviews op de staatstelevisie, maar later moet hij zich behelpen met reactionaire tv-zenders als Tsargrad (Tsarenstad) van de inmiddels ook verbleekte filosoof Aleksandr Doegin, die aanvankelijk op de Russische staats-tv een van de ideologische aanjagers van de opstand was.
Strelkov is ongemakkelijk geworden voor het Kremlin. Hij spreekt openlijk over de Russische militaire betrokkenheid bij het conflict, dat hij overigens om een hele andere reden dan Poetin als 'burgeroorlog' betitelt: voor Strelkov is heel Oekraïne gewoon Russisch grondgebied. 'Een land [Rusland - LS] van waaruit vrijwilligers op pad gaan om te vechten, waar een plek is waar zij kunnen vechten, waar hun wapens en munitie worden verstrekt, waar zij deel uitmaken van militaire formaties, dat is een land in oorlog,' zei Strelkov in 2015 tegen het Russische persbureau ANNA News.
En op 1 oktober 2016 noemde hij Poetin in een lang YouTube-interview voor Roj-tv een prostituee die de hielen van de wereldleiders likt. 'Alles wat Poetin de laatste jaren doet ziet er ongeveer zo uit: hij rent als een prostituee eerst naar de Amerikanen en probeert het met hen op een akkoordje te gooien. Dat mislukt, en dan rent hij naar de Chinezen. Die geven hem een rotschop en onderhandelen intussen een paar voordeeltjes uit. En dan holt hij terug naar de Amerikanen.' Niemand zal een smekend Rusland laten aanschuiven bij het concert der wereldmachten, waarschuwt Strelkov. Dat concert der naties moet je met geweld en op eigen kracht binnendringen.
Toen Igor Strelkov actief werd in Oekraïne was hij al niet meer in dienst van de Russische overheid. Dat het Kremlin hem de opdracht heeft gegeven de opstand in het Oosten te coördineren is onwaarschijnlijk. Het lijkt er veel meer op dat hij een van de vele mavericks was die het Russische regime heeft benut om de volksopstand te stimuleren. Van de aanklacht tegen Strelkov zal Poetin echt niet wakker liggen. Hij zou hem desnoods kunnen opofferen. Strelkov is voor het Kremlin toch al een probleemgeval geworden.