Corruptie ligt in Oekraïne op straat, maar de aanpak wordt tegengewerkt

‘Wanneer gaat u de strijd aan met de corruptie?’, werd President Porosjenko tijdens de campagne voor de voeten geworpen. In de jaren na de Majdan-opstand hebben maatschappelijke organisaties hard gewerkt aan een systeem om corruptie bloot te leggen en te bestraffen. Ze worden fors tegengewerkt, en hopen dat Porosjenko’s opvolger Zelensky durft door te pakken.

antac protest lutsenkoDemonstratie van Anticorruptie Actiecentrum tegen procureur-generaal Loetsenko en Minister Avakov van Binnenlandse Zaken, die beiden zijn beschuldigd van grootschalige corruptie. Foto: Instagram (Anticorruptie Actie Centrum)

door Chris Colijn

Op het eerste gezicht zijn de prestaties in de strijd tegen de corruptie onder Petro Porosjenko niet gering geweest: ambtenaren moeten online declaraties indienen, die maatschappelijke organisaties makkelijk kunnen controleren. Er is een nationaal anticorruptie bureau opgericht. Er is meer controle op de uitgave van overheidsgeld en er is een ombudsman voor het zakenleven die klachten over corruptie vanuit de zakenwereld in behandeling neemt.

Corruptie wordt al decennialang gezien als een van de grootste problemen in de Oekraïense samenleving. Politiek en business zijn nauw verweven, en economische ongelijkheid neemt nog altijd toe. In de Corruption Perceptions Index van Transparency International staat het land op plek 120 van de 180. (Ter vergelijking, Nederland staat op plek 8.) De gewone burger lijdt onder die corruptie en het was één van de belangrijkste redenen voor de opstand van Euro-Majdan. Sindsdien is Oekraïne al tien plekken op de ranglijst van TI gestegen en heeft het Rusland (plek 138) ingehaald, maar onder de bevolking heerst er nog onvrede over de snelheid waarmee hervormingen worden doorgevoerd.

Volgens driekwart van de kiezers, die op Zelensky stemden, verschilde Porosjenko maar bar weinig van de machthebbers van vóór Majdan. Toen hij president werd, behield hij zijn zakelijke belangen, onder meer in zijn chocoladefabriek Roshen, en zette een geheime offshore op in de Britse Maagdeneilanden. Corruptiebestrijders troffen veel corruptie aan binnen de overheid, berichtten er over en wakkerden daarmee onvrede aan over het gebrek aan verandering.

Ons geld

Een van hen is journalist en presentator Denys Bihus. Hij maakt het populaire programma Ons geld dat op YouTube te zien is. Ik sprak hem in Kiev. ‘We proberen onafhankelijk te blijven door ons niet te begeven in machtspolitiek en geen geld van de overheid aan te nemen. Dat geeft ons de vrijheid om iedereen onder de loep te nemen,’ vertelt Bihus. Hij werkt met een team van zo’n 40 mensen onder de naam Bihus.Info, en behalve hun YouTube serie hebben ze nog drie andere projecten opgezet. Ze worden niet betaald door Oekraïense politiek of zakenlui, maar door middel van crowdfunding en fondsen van de EU en het Amerikaanse USAID.

Het programma van Bihus ‘vertaalt de abstracte term corruptie naar concrete cijfers en namen'. Geen politicus blijft in het programma gespaard. Zo bracht hij tijdens de laatste verkiezingscampagne onderzoek naar buiten over Porosjenko’s vrienden die betrokken waren bij een groot corruptieschandaal bij de aanschaf van militair materiaal, maar hij publiceerde ook over Zelensky’s banden met oligarch Ihor Kolomojsky en verdachte donaties aan de campagne van de derde presidentskandidaat Joelia Tymosjenko.

‘Na Euromajdan was er veel aandacht voor hervormingen en heerste er optimisme dat corruptie snel aangepakt zou kunnen worden,’ zegt Bihus. ‘De beste tijd voor ons werk was tussen 2014 en 2016. We kregen steun vanuit de politiek en merkten dat we meer mogelijkheden hadden dan daarvoor. Maar ik ben pessimistisch over de toekomst. Porosjenko bracht geen verandering en Zelensky zal dit evenmin kunnen.’ Hij merkt nog altijd dat er vanuit de samenleving veel waardering is voor zijn werk, maar tekent daarbij aan dat mensen vooral blij zijn met onderzoek naar die politici die ze zelf liever niet aan de macht willen zien. ‘Mensen willen wel verandering, maar alleen als het hun uitkomt.’

Transparantie

In Oekraïne werken veel organisaties samen bij het onderzoeken en publiceren van corruptie en het onder druk zetten van de autoriteiten. Medewerkers van die organisaties schuiven vaak aan bij de uitzendingen van Bihus. Een van hen is Igor Fesjtsjenko, financieel analist bij Chesno (Eerlijk), een organisatie die sinds 2011 probeert om de Oekraïense politiek transparanter te maken.

Fesjtsjenko controleert hoe politici hun geld binnenkrijgen en uitgeven en zorgt dat deze gegevens ook openbaar worden voor het Oekraïense publiek. Hij analyseert de data, kijkt of de cijfers realistisch zijn, en maakt hier toegankelijke grafieken en reportages van, zodat gewone burgers meer inzicht krijgen in de financiën van hun politici. Dit doet hij via de website en sociale media van Chesno, maar ook door bij te dragen aan onafhankelijke media zoals Hromadske en aan het programma van Bihus.

feshchenko bihusActivist Igor Fesjtsjenko (links) te gast bij 'Ons Geld', het programma van Denys Bihus (midden). Foto: Youtube screenshot

De onderzoekers van Chesno gebruiken data van het digitale declaratiesysteem, een platform waarop ambtenaren, politieke partijen en presidentscampagnes hun inkomsten en uitgaven moeten declareren en openbaar maken. Deze gegevens komen in het systeem als pdf-scans van officiële declaratieformulieren, waardoor het gewone burgers veel tijd en moeite kost om de data te raadplegen. Een van de projecten van Bihus.Info was om deze gegevens toegankelijk te maken voor burgers door ze op een aparte website te plaatsen waar men makkelijk kan zoeken naar de declaraties van ambtenaren. Nu dient die site als basis voor het onderzoek van andere organisaties en gewone burgers.

Financiering presidentscampagnes

Fesjtsjenko hielp tijdens de afgelopen verkiezingen met het in kaart brengen van de inkomsten en uitgaven van presidentscampagnes. Alle informatie over de financiering van campagnes was in theorie te vinden in officiële verklaringen die kandidaten verplicht moeten invullen. Bij Chesno zijn de formulieren van campagnegelden vertaald naar overzichtelijke grafieken, zodat burgers deze informatie konden bekijken en beoordelen.

Hieronder de grafiek van winnaar Volodymyr Zelensky. Door in te zoomen op de partjes van de grafiek kan men precies zien wie er hoeveel doneerde en waar dat geld aan uit werd gegeven. Hierbij is uitgegaan van de officiële cijfers van de centrale kiescommissie.

zelensky financing editDe campagnefinanciering van verkozen president Zelensky. Het bovenste plaatje toont de inkomsten, en het onderste plaatje de uitgaven. Alles is ingedeeld in categorieën, zoals ‘inkomsten van het eigen geld van de kandidaat’ of ‘kosten van campagne via de televisie’. Door met de muis op een partje te staan komt er meer informatie over dat gedeelte van de financiering. Bron: Chesno

Zulke gegevens leveren een indicatie van wat er gebeurt, maar uit onderzoek van Chesno blijkt dat de lijsten vaak niet overeenkomen met de werkelijkheid.

Bij de recente presidentsverkiezingen kregen campagnes financiële steun van anonieme geldschieters. Zij stallen hun geld vaak bij tussenpersonen die het vervolgens ‘doneren’ aan de campagne of partij van een kandidaat. Zo bleek uit onderzoek van Bihus en Chesno bijvoorbeeld dat caissières en werkloze studenten maar liefst anderhalf miljoen hryvnia (50.000 euro) doneerden aan de partij van Joelia Tymosjenko. Dit geld bleek in werkelijkheid afkomstig te zijn van ex-parlementslid en zakenman Oleksandr Onystsjenko, die uit Oekraïne vluchtte vanwege zijn eerdere betrokkenheid bij corruptieschema’s. Tymosjenko ontkent alles, maar inmiddels is er als gevolg van het onderzoek een rechtszaak tegen haar partij geopend.

Fesjtsjenko legt in het programma van Bihus uit dat de declaraties van presidentscampagnes alleen gaan over het geld dat vanaf 2018 werd uitgegeven, toen de meeste campagnes officieel van start gingen. Maar sommige kandidaten waren al in 2017 begonnen met campagnevoeren, maar die uitgaven hoefden niet te worden opgegeven.

Ook vanaf 2018 zijn veel inkomsten en uitgaven volgens Fesjtsjenko niet gedeclareerd. Hij vertelt in het programma van Bihus dat Porosjenko’s campagne geen 1,3 miljard hryvnia (43,8 miljoen euro) uitgaf, zoals in zijn declaratie staat, maar minstens 4 miljard (135 miljoen euro). Een deel van de cijfers is dus beschikbaar, maar er is ook nog veel onbekend over de financiering. Daarnaast voeren sommige kandidaten op indirecte wijze campagne: Zelensky’s satirische tv-programma’s bijvoorbeeld waren tijdens de verkiezingen vaak te zien en dienden als promotievehikel, maar dat kostte zijn campagne geen cent.

Database van ambtenaren

Naast het monitoren van presidentscampagnes heeft Chesno een database van 93.000 politieke medewerkers ontwikkeld. In de database kunnen mensen de biografie van een ambtenaar zien en gegevens nakijken over de betrokkenheid van de ambtenaar bij rechtszaken en onderzoeken naar corruptie. Ook staan er links naar sites van andere anticorruptie-organisaties, waar men bijvoorbeeld kan zien of de ambtenaar gebruik heeft gemaakt van het elektronisch declaratiesysteem dat in 2017 werd ingevoerd, wat voor een huis hij of zij bezit en hoeveel assistenten (betaalde en onbetaalde) de ambtenaar heeft.

‘Feiten zijn ons sterkste wapen, want daartegen kunnen corrupte politici zich niet weren,’ zegt Fesjtsjenko. ‘Door het werk van anticorruptie-ngo’s publiceren politieke partijen tegenwoordig uit zichzelf al meer informatie over hun financiën. Gedeclareerde inkomsten en uitgaven toetsen we aan de werkelijkheid, en dan zien we soms dat iemand een dure auto of appartement heeft gekocht van een klein salaris. Vervolgens kijken we hoe diegene dat heeft kunnen betalen.’

Rechtszaken en wetgeving

Als de analisten van Chesno zien dat de gegevens van politici niet kloppen, worden ze gebruikt om druk uit te oefenen. Dan geeft Fesjtsjenko zijn onderzoek door aan de juristen van Chesno, die kijken of er een rechtszaak kan worden aangespannen. Zo zijn maatschappelijke organisaties elk jaar bij honderden rechtszaken betrokken.

Informatie wordt niet alleen binnen Oekraïne gedeeld, maar komt ook in het Westen terecht. Zo werkt het Anticorruptie Actie Centrum (AntAC), een van de bekendste Oekraïense anticorruptie organisaties, nauw samen met westerse instanties om vermogens van corrupte figuren te bevriezen en internationale onderzoeken op te starten. ‘We proberen de levens van corrupte figuren zo moeilijk mogelijk te maken en zo veel mogelijk informatie over hun corruptie publiceren, dan moeten ze vanzelf een keer stoppen,’ zegt Daria Kalenjoek, directeur van AntAC.

AntAC nam het voortouw om een anticorruptie-agenda voor te leggen aan de presidentskandidaten. Samen met 22 andere organisaties (waaronder ook Chesno en Bihus.Info) wezen ze op de vier grootste problemen die de komende tijd aangepakt moeten worden:

  • De openbare aanklager voor corruptiezaken moet worden vervangen.
  • Het Nationale Agentschap voor Corruptiepreventie moet worden hervormd om zonder politieke invloed te kunnen werken.
  • Het Nationale Anticorruptie Bureau, dat vanuit de overheid onderzoeken uitvoert, wordt nu constant tegengewerkt door andere overheidsinstanties en machthebbers.
  • De Nationale Veiligheidsdienst heeft momenteel de macht om zich te mengen in corruptiebestrijding, terwijl zijzelf een bolwerk van corruptie is. De veiligheidsdienst moet zich daarom beperken tot veiligheid.

Acht presidentskandidaten, waaronder Porosjenko, Zelensky en Tymosjenko, ondertekenden de agenda en beloofden aan hervormingen te werken.

kalenjoek porosjenkoDaria Kalenjoek (links) aan tafel met president Porosjenko (rechts) bij een overleg over de anticorruptie agenda. Foto: Facebook (Daria Kalenjoek)

Tegenwerking

Anticorruptie-organisaties worden vaak tegengewerkt. Rechters worden met enige regelmaat omgekocht, waardoor rechtszaken wegens corruptie niet eerlijk verlopen. Daarnaast worden activisten geïntimideerd, aangevallen en zelfs vermoord vanwege hun werk. In juli 2018 werd anticorruptie activiste Katerina Handzjoek met zwavelzuur overgoten waaraan zij drie maanden later in het ziekenhuis overleed. Ze werd symbool voor de gevaren van anticorruptie-activisme, en eind 2018 kwam er een ‘Handzjoek Lijst’ met 55 namen van aangevallen activisten. Vijf van hen zijn overleden.

handziuk kateryna foto open sourcesKateryna Handzjoek werd in 2018 met zwavelzuur overgoten en overleed aan de gevolgen. Foto: Rechtenvrij (Wikipedia)

Een veelgebruikte tactiek van tegenwerking is de anticorruptie-organisaties zelf te beschuldigen van corruptie en een politieke agenda. ‘We krijgen vaak verwijten dat we illegaal persoonlijke informatie verzamelen, dat we subsidievreters zijn of dat onze informatie niet klopt. Ze verzinnen iedere keer wat nieuws om ons in diskrediet te brengen,’ zegt Fesjtsjenko.

In februari 2019 oordeelde het Constitutionele Hof van Oekraïne dat illegale verrijking niet kan worden vervolgd omdat dat in strijd is met het vermoeden van onschuld. AntAC reageerde dat de situatie inmiddels ‘slechter is dan tijdens [de afgezette president] Janoekovitsj.’ 65 corruptiezaken tegen ambtenaren, onder wie parlementsleden en rechters, werden in één klap gesloten. De vervolging van illegale verrijking was een eis van de EU en het IMF, belangrijke geldschieters voor de Oekraïense overheid. Deze organisaties pleiten nu voor het terugdraaien van de beslissing van het Constitutionele Hof, en stellen dit als voorwaarde voor verdere samenwerking en financiële steun aan Oekraïne. Ook anticorruptie-organisaties, waaronder AntAC, Chesno en Transparency uitten felle kritiek in een gezamenlijk document: 'De decriminalisatie van illegale verrijking betekent amnestie voor alle ambtenaren met bedenkelijke bezittingen. Hierdoor worden alle anticorruptie-hervormingen in Oekraïne uitgeschakeld.'

Anticorruptie-organisaties riepen lange tijd dat er een speciaal hof voor corruptiezaken moest komen, zodat hun onderzoeken sneller zouden worden behandeld door de rechter. In 2017 voelde Porosjenko nog geen noodzaak om zo’n hof op te zetten, ‘want andere landen hebben ook geen anticorruptie hof, behalve misschien Oeganda en Maleisië.’ In 2018 begon er alsnog een selectieprocedure voor rechters van het hof. De rechtbank werkt in het bijzonder aan de berechting van ambtenaren.

De selectieprocedure voor de rechters werd nauwlettend gevolgd door ngo's. ‘De procedure was ongehoord voor Oekraïne, want internationale experts hielden toezicht en konden een veto uitbrengen op ongeschikte kandidaten,’ vertelt Daria Kalenjoek in Kiev. Zo werd 40% van de kandidaten al meteen door de buitenlandse experts afgekeurd. In april 2019, vlak voor de tweede ronde van de presidentsverkiezingen, ging het hof van start.

Tijdens zijn eerste honderd dagen als president wil Zelensky direct beginnen met het doorvoeren van anticorruptie hervormingen. In deze plannen is de agenda van anticorruptie ngo's terug te zien. 'De Oekraïense burger moet weer vertrouwen krijgen in het systeem en zien dat hun leiders verandering willen brengen. Als dat lukt, kunnen we langzaam vooruit blijven gaan. Het kost veel tijd om de samenleving eerlijk en democratisch te maken, maar ooit zal het lukken,' zegt Fesjtsjenko.

Zie ook het artikel van Tobias Wals over anticorruptie activisten: Alarm about horrific attacks on Ukrainian activists

Zie ook het artikel van Max Bader over de successen van anticorruptie activisme: In Oekraïne worden ook successen geboekt in strijd tegen corruptie

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.