Oekraïne verbaast de wereld door te kiezen voor jood als president

De verkiezing van Volodymyr Zelensky tot president van Oekraïne is sensationeel.  Bijna driekwart van de kiezers stemde op een acteur zonder enige ervaring in de politiek, het bestuur en het leger. Op iemand die liever Russisch spreekt dan Oekraïens. Een man bovendien die er geen geheim van maakt dat hij joods is.  

door Hella Rottenberg

Als een land met de reputatie antisemitisch te zijn een president van joodse komaf kiest, moet er iets aan de hand zijn. Die reputatie van Oekraïne klopt kennelijk niet of het land is grondig veranderd. De verbazing buiten Oekraïne is in elk geval groot, veel groter dan in Oekraïne zelf. Daar heeft de afkomst van Zelensky tijdens de campagne helemaal geen rol gespeeld, zegt Vladislav Davidzon.

Met de verkiezing van Zelensky wordt Oekraïne naast Israël het enige land ter wereld met een joodse president. Oekraïne heeft al een joodse premier: Volodymyr Groysman, die in 2016 de primeur  had om als jood aan het hoofd van een Oekraïense regering benoemd te worden. Hij is een leeftijdgenoot van Zelensky, ze schelen maar vier dagen.  

800px debates of petro poroshenko and vladimir zelensky 2019 04 19 11Zittende president Petro Porosjenko in debat met zijn uitdager Volodymyr Zelensky (rechts). Foto Wikimedia

Davidzon, een Russisch-Amerikaanse journalist die al jaren vanuit Odessa schrijft over joden in Oekraïne, telefonisch geraadpleegd, zegt: ‘Misschien weet niet de hele bevolking dat Zelensky joods is, maar het is beslist geen geheim. Ik heb hem tijdens de campagne op de televisie horen zeggen: ‘’Ik ben joods van afkomst, Russisch wat cultuur betreft en een Oekraïense patriot”. Vlak voor de eerste ronde sprak ik met hem over het onderwerp en toen zei hij tegen mij:  “Ik ben een Oekraïense jood, het is geen punt”. ’  

Achterhaald stereotiep

In 2014 typeerde de Russische president Poetin Oekraïne als een land waar ‘neonazi’s en antisemieten’ achter de Majdan-opstand zaten en de macht grepen. Rusland bleef ook daarna verkondigen dat ultrarechtse krachten met wortels in het fascisme het in Kiev voor het zeggen hadden. Met de verkiezing van Zelensky hoopt Davidzon dat dit soort stereotypen ‘in de Kremlin-propaganda en in het Westen’ verdwijnen.

‘Oekraïne is minder antisemitisch dan Polen, Wit-Rusland en Rusland’, stelt hij. ‘In het openbare leven, in de zakenwereld, de politiek en de advocatuur zijn er veel joden en dat wordt niet als een probleem gezien. Oekraïners zijn heel tolerant. Je kunt hier met een keppel lopen en niemand die je iets doet. Ik ken wijken in Parijs, Brussel en Malmö waar je als jood niet veilig over straat kunt. Hier is dat nergens zo en niet alleen in Odessa.’   

De woorden van Davidzon worden bevestigd door een onderzoek van het Amerikaanse peilingbureau Pew Research naar antisemitisme in Oost-Europa. Oekraïne kwam als het minst antisemitisch van alle onderzochte landen uit de bus.

screen shot 04 30 19 at 01.19 pm

Onderzoek Pew Research in 2015-2016. Percentage ondervraagden die joden niet als medeburger wensen

Ultrarechtse groepen die zich in Oekraïne als militaire eenheden en in de politiek manifesteren, richtten tijdens de presidentscampagne hun pijlen op de zittende president Porosjenko en lieten Zelensky met rust. Minister van Binnenlandse Zaken Arsen Avakov, een man die banden heeft met deze groeperingen, koos uit afkeer van Porosjenko zelfs openlijk de kant van Zelensky.

Nationalisme geen hoofdthema campagne

Afkeer van de zittende president moet ook de verklaring zijn waarom Porosjenko overweldigend werd verslagen, ondanks zijn beroep op Oekraïens patriottisme en zijn campagneleuze ‘leger, taal, religie’. Maar zijn prestaties voor een sterk leger, dat de frontlijn tegen de door Rusland gesteunde separatisten in de Donbas weet te verdedigen, voor het Oekraïens als staatstaal vastgelegd in de wet en voor een zelfstandige Oekraïens-orthodoxe kerk die zich onder het Moskous patriarchaat vandaan heeft geworsteld, hadden geen effect.

Driekwart van de kiezers verkoos een tegenkandidaat zonder enige ervaring met leiderschap of leger, die liever Russisch dan Oekraïens spreekt en met de orthodoxe kerk geen band heeft. Davidzon: ‘Porosjenko was zo impopulair dat bijna iedereen hem had kunnen verslaan. Oekraïners zijn niet erg vergevingsgezind. Ze geven politici geen tweede kans. Zelensky vertegenwoordigt een generatieverschuiving. Hij heeft overal gewonnen, behalve in de regio Lviv. Nationalisme is niet het hoofdthema geweest.’

Joden in Oekraïne

Officiële opgaven noemen 250.000 als het aantal joden dat nu in Oekraïne woont, dat is 0,6% van de bevolking. In Europa wonen alleen in Frankrijk en Groot-Brittannië meer joden.

Aan het eind van de 19e eeuw woonden er ruim 1,5 miljoen joden in Oekraïne. Antisemitisme en pogroms tijdens  het Russisch tsarenrijk leidden tot een massale emigratie. De Russische revolutie bracht gelijkberechtiging voor de joden, maar in de daarop volgende burgeroorlog van 1918-1920 hielden het Witte Leger en Oekraïense nationalistische troepen verschrikkelijk huis en vermoordden tienduizenden joden.

Joden die na de inval van de nazi’s in 1941 onder de Duitse bezetting terecht kwamen, werden vrijwel allemaal vermoord. Dat gold in de eerste plaats voor joden die in West-Oekraïne woonden. Berucht is ook de massamoord op de joden van Kiev, waar de nazi’s bij het ravijn Babi Jar in een paar dagen tijd 30.000 mensen doodschoten. Naar verhouding veel joden in het midden en zuiden van het land wisten nog tijdig naar het oosten te ontkomen, waar het Sovjet-leger stand hield. Als realistische schatting wordt aangenomen dat 40% van de Oekraïense joden de Tweede Wereldoorlog overleefde.

Na de oorlog ontketende Stalin een antisemitische campagne, die bij zijn dood in 1953 stopte. Maar discriminatie van joden bij de toelating tot opleidingen en werk bleef onder de Sovjet-overheid een vast gegeven. Als gevolg daarvan wilden veel joden – van wie de meesten niet religieus of zionistisch waren – weg. Toen na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 de grenzen open gingen, vertrok driekwart van de joden.

Tegelijkertijd heeft er sinds 1991 een opleving van het joodse leven in Oekraïne plaatsgevonden. Joodse scholen, synagogen en culturele centra zijn uit de grond gestampt. Miljardair Ihor Kolomojsky investeerde tientallen miljoenen dollars in een joods cultureel- en zakencentrum in Dnipro, het Menora Centrum, dat als het grootste in zijn soort van Europa geldt.

Joodse zelfspot

Zelensky komt uit Kryvy Ryh, een industriestad in het zuiden van Oekraïne. Zijn ouders zijn niet-gelovige joden, Russisch-sprekende sovjet-intellectuelen. Na een studie rechten ging hij de showbusiness in. Hij werd beroemd als acteur en richtte zijn eigen cabaretgroep en productiemaatschappij op, waarin het af en toe draait om joodse zelfspot. Zo is er een sketch over ‘de Israëlische kliniek’, die in Kiev een vestiging heeft geopend en waarin Zelensky de arts-directeur speelt die patiënten puur als geldmachine bejegent. ‘Sara Abramovna’, zegt hij met keppel en brilletje op in de intercom, ‘laat 500 euro bij mij komen.’ ‘Wie?’, vraagt zij. De arts: ‘De volgende patiënt, wie anders?’ 

screen shot 04 30 19 at 01.28 pmZelensky als directeur van de 'Israëlische kliniek' in Kiev. Foto screenshot van Youtube

Een andere sketch van een paar jaar geleden is nu pikant. Zelensky speelt hierin de Oekraïens-joodse oligarch Ihor Kolomojsky. De Kolomojsky van de sketch heeft brutaal plaatsgenomen achter het bureau van president Porosjenko als die zijn kamer binnenkomt. Hij misdraagt zich, maakt de president belachelijk en dicteert hem zijn wil. Hij pakt de pen uit Porosjenko’s handen en ‘verbetert’ de tekst van een officieel document. ‘Maar nu staat er onzin. De garantie voor de grondwet is de Privatbank’, protesteert de president. ‘Hoezo is dat onzin?’, repliceert een onverstoorbare Kolomojsky.

Vlak nadat deze sketch te zien was, werd Kolomojsky’s Privatbank genationaliseerd en zocht de oligarch zijn toevlucht in het buitenland, omdat hij bang was te worden vervolgd wegens fraude. Zelensky’s campagne voor het presidentschap heeft zwaar op de steun van Kolomojsky geleund. Oekraïense journalisten hebben ontdekt dat Zelensky de afgelopen twee jaar 13 keer naar Genève en Tel Aviv is gevlogen, waar op dat moment Kolomojsky verbleef. Het was diens station 1+1 dat Zelensky’s satire en tevens campagnevehikel ‘Dienaar van het volk’ uitzond, het waren zijn advocaat en andere medewerkers die de Zelensky-campagne hielpen organiseren. Er is geen bewijs dat de oligarch de campagne financierde, maar dat hij een dikke vinger in de pap had, staat wel vast.

Miljardair Kolomojsky

Journalist Davidzon werkte een tijd in Parijs voor de zender 1+1 en kent Kolomojsky een beetje. Hij noemt hem een ‘James Bond-achtige schurk’. ‘Hij is heel geestig, maar volstrekt amoreel, zijn zakentactiek is keihard, hij brengt de tegenpartij uit balans, want hij speelt het spel niet volgens de regels. Anderen kunnen daardoor niet tegen hem op.’

Kolomojsky heeft aangekondigd terug te keren naar Oekraïne. Vlak voor de tweede ronde van de verkiezingen beoordeelde een rechtbank de nationalisatie van zijn Privatbank als onrechtmatig, dus  vermoedelijk zal hij deze terugkrijgen. Wat zal er terecht komen van Zelensky’s belangrijkste programmapunt, een einde maken aan de corruptie en van Oekraïne een rechtsstaat maken, als hij in de zak zit van Ihor Kolomojsky? Davidzon durft geen voorspelling te doen. ‘Zelensky zegt dat het een gewone relatie is, niet die van meester-slaaf. We zullen zien. Zelensky is Kolomojsky iets schuldig, hij kan zich niet van hem ontdoen. Hoeveel invloed Kolomojsky weet te krijgen, zal de komende tijd leren. Een eerste aanwijzing is de benoeming van een chefstaf van de presidentiële administratie. Kolomojsky heeft daarvoor Ihor Paletsa, de vroegere gouverneur van Odessa, op het oog.’

Hoewel Kolomojsky hoort tot de rijkste zakenlieden die profiteerden van de privatisering, heeft hij bij de Oekraïense bevolking ook waardering geoogst. In 2014 wist hij als gouverneur met een door hemzelf gefinancierd leger de stad Dnipro uit handen te houden van de door Rusland gesteunde rebellen, die bezig waren met een opmars vanuit de Donbas. Volgens Davidzon heeft het feit dat de Oekraïense joden tijdens de Majdan-opstand over het algemeen duidelijk de kant kozen van de Oekraïense staat veel goodwill gekweekt.

Terwijl de Oekraïense kiezers zich niet lijken te bekommeren om de joodse achtergrond van de nieuwe president en diens sponsor, zijn er anderen die zich wel zorgen maken: dat zijn joodse Oekraïners. Daags na de spectaculaire overwinning van Zelensky ving Davidzon op een joodse bijeenkomst in Odessa ongerust gemompel op: ‘Waarom moet een joodse jongen president van Oekraïne worden?’  

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.