Het Duitse Ruslandbeleid stuit op onbegrip en irritatie in Oekraïne en bij de Europese en Amerikaanse bondgenoten. Even leek de nieuwe Duitse regering zich harder jegens Rusland op te stellen, maar al gauw keerde ze op haar schreden terug. Duitsland wantrouwt het Rusland van Poetin, maar durft geen confrontatie aan. Nu Rusland zijn vroegere invloedsfeer terugwil, is de oude Ostpolitik achterhaald, betoogt politiek analist Oxana Schmies op de site van denktank Cepa. De historisch gegronde Duitse angst voor oorlog kan een conflict juist aanwakkeren als het de westerse afschrikking verzwakt.
Annalene Baerbock en president Volodymyr Zelenski tijdens haar eerste bezoek aan Kiev op 17 januari. Foto twitterABaerbock
door Oxana Schmies
Iets meer dan een maand geleden trad de centrumlinkse ‘stoplicht’-regering van Duitsland aan en het is al zorgwekkend duidelijk dat het moeilijk is om eenheid te smeden in het Ruslandbeleid, omdat het wordt gehinderd door onderliggende onenigheid.
De Duits-Russische geschiedenis, traditionele gevoelens in de Duitse samenleving en oude zakelijke banden vormen een opeenstapeling die de kwestie moeilijker en controversiëler maakt dan het leek tijdens de verkiezingscampagne van vorig jaar. Dit wordt nog verergerd door de dreiging van wat misschien wel het grootste conflict op het continent in meer dan zeventig jaar is. Het hele systeem van Europese veiligheid wordt in twijfel getrokken door Rusland, en Duitsland lijkt verlamd te zijn door onzekerheid.
De nieuwe regering is verdeeld tussen kanselier Olaf Scholz, een sociaal-democraat, die zijn recht het buitenlands beleid te bepalen (Richtlinienkompetenz) verdedigt en die mild commentaar geeft op Rusland, en zijn minister van Buitenlandse Zaken Annalena Baerbock, van de Groenen, degene die duidelijkere taal spreekt. De Groenen hebben in het verleden vraagtekens gezet bij de Nord Stream 2-gaspijp en hebben zelfs gerept van mogelijke wapenleveranties aan Oekraïne. Ook hebben ze gepleit voor een buitenlandse politiek die meer uitgaat van mensenrechten.
De regering herhaalt de bezweringsformule dat conflicten niets oplossen
De Duitse publieke opinie is complexer dan veel buitenstaanders beseffen. Uit een peiling in januari bleek dat 73% het Rusland van Vladimir Poetin niet als ‘een betrouwbare partner’ beschouwt, terwijl een andere peiling, die van Pew, aangaf dat slechts 16% Rusland als een grote bedreiging beschouwt.
Er zijn ook diepere tegenstrijdigheden. De sociaaldemocraten, de sterkste partij in de nieuwe regering, lijken 'dialoog' en economie te beschouwen als de ultieme oplossing voor het Ruslandbeleid. Het buitenlands beleid van de regering is verstrikt in de taal van gesprekken voeren en herhaalt de bezweringsformule dat conflicten niets oplossen.
Veelbelovend begin
Het begon veelbelovender. Christine Lambrecht, de minister van Defensie (SPD), bezocht de Duitse troepen van de NAVO-bataljons in de Baltische staten kort nadat Rusland zijn eisen voor een nieuw Europees veiligheidsakkoord had gepubliceerd. Alles aan dit bezoek was nieuw voor een Duitse minister van Defensie, vooral voor een sociaal-democraat. Lambrecht sprak stevige Duitse solidariteit uit met zowel de VS als Midden- en Oost-Europa, en noemde Rusland een agressor. Ze sprak over mogelijke persoonlijke sancties tegen de naaste omgeving van Poetin en tegen Poetin zelf. ‘Duitsland heeft de paraatheid van zijn snelle reactiemacht vergroot’, zei ze en noemde het, ‘een belangrijk signaal dat wij ook handelen’.
Vrijwel onmiddellijk keerden de sociaal-democraten op hun schreden terug en leken hun Ruslandbeleid vanaf de grond op te bouwen. Een reeks sociaaldemocratische verklaringen volgde over Nord Stream 2, de nog ongeopende gaspijp die door velen buiten Duitsland wordt gezien als een geopolitiek project van het Kremlin dat erop gericht is zijn democratische buren te verzwakken.
'Regering voert oppositie tegen zichzelf'
De 'stoplicht-coalitie' presenteerde in december haar regeringsverklaring. Foto van twitter @ABaerbock
Scholz noemde Nord Stream 2 ‘een zuiver economisch project van de private sector’, terwijl de secretaris-generaal van de SPD, Kevin Kühnert, zei dat ‘het gevaar van een mogelijke aanval van Rusland op Oekraïne niet mag worden gebruikt’ om projecten zoals de pijpleiding te begraven. De verzachte toon van de SPD en de duidelijke verdeeldheid binnen de coalitie wekten spot in Duitsland en boosheid bij de Duitse partners, vooral bij de Midden- en Oosteuropese landen, die vonden dat het Duitse pacifisme ten koste ging van hen.
‘Waar gaan we heen als de partners van een coalitie tijdens hun wittebroodsweken de oppositie overbodig maken door oppositie tegen zichzelf?’ vroeg Berthold Kohler in de Frankfurter Allgemeine Zeitung. Jakub Janda, directeur van het Centrum voor Veiligheidsbeleid in Praag, was woedend. Er zijn ‘veel Duitse woorden over principes, maar de geopolitieke veiligheid van Midden- en Oost-Europa wordt verkocht voor Russisch geld. Het vertrouwen is geïmplodeerd', zei hij.
Kritiek van Duitse Ruslanddeskundigen
73 Duitse experts op het gebied van Rusland, Oost-Europa en veiligheidsvraagstukken hebben een beroep gedaan op de Duitse regering om het Ruslandbeleid fundamenteel te wijzigen. Duitsland kijkt al dertig jaar met kritische blik naar het Kremlin,maar doet niets, zo luidt hun kritiek, die zij op 14 januari publiceerden in weekblad Die Zeit.
Door zijn sleutelpositie in de EU, de NAVO en de westerse waardengemeenschap draagt Duitsland een speciale verantwoordelijkheid om Russische agressie in te perken en sancties op te leggen en om landen die door Moskou worden bedreigd te steunen, zo schrijven zij.
‘Met zijn buitenlands- en handelsbeleid, heeft Berlijn bijgedragen aan de politieke en economische verzwakking van de Oost-Europese staten zonder kernwapens en tot de geo-economische versterking van een toenemend expansieve kernwapen-supermacht.’ Ingebruikstelling van de Nord Stream 2 gaspijp zal er alleen toe leiden dat de positie van Oekraïne ten opzichte van Rusland verzwakt, aldus de open brief aan Duitse regering.
Ambivalentie
De ambivalente maatschappelijke stemming van Rusland wantrouwen maar niet confronteren en de uitspraken van prominente sociaaldemocraten zijn nauw met elkaar verbonden. Het huidige Ruslandbeleid heeft nog steeds zijn wortels in wat ter Duitse linkerzijde wordt gezien als de grote twintigste-eeuwse triomf – de Ostpolitik. Nord Stream 2 met de onderlinge afhankelijkheid met betrekking tot energie is onderdeel van dit denken. Het vloeit voort uit de jaren zestig en zeventig. De hechte economische banden tussen Duitsland en Rusland zijn grotendeels te danken aan de sociaaldemocraten van de jaren zestig. De Ostpolitik van Willy Brandt en Egon Bahr waren duidelijk - een geleidelijke economische toenadering tot de Sovjet-Unie en Oost-Europa, die geleidelijke politieke verandering moest bewerkstelligen, vooral binnen een verdeeld Duitsland. Het plaatste politieke doelen boven mogelijke economische voordelen. Op de lange termijn was het hoogste doel de opheffing van de Duitse binnengrens.
Het is moeilijk om zulke verheven doelstellingen bij de sociaal-democraten van vandaag te zien. Zijn ze gewoon op zoek naar betere zakelijke banden en het behoud van de bestaande handel, of proberen ze het Russische regime op de lange duur te overtuigen via initiatieven met Russische staatsbedrijven zoals Gazprom en Rosneft?
Ostpolitik gebaseerd op zakelijke belangen zonder een duidelijk politiek doel is achterhaald
Moet deze energierelatie de ruggengraat vormen van de betrekkingen tussen de twee landen, terwijl het energieafhankelijke Duitsland streeft naar een groene economie en groene transitie? In dat geval zouden de instellingen die door de sociaal-democratische bedenkers van de Ostpolitik zijn opgericht, de aan het Kremlin gelieerde bedrijven misschien kunnen helpen om te moderniseren en hen daarbij af te leren zaken te doen als roofridders.
De vraag is echter of Rusland ook maar het minste belang heeft bij dit soort convergentie. In de jaren zestig en zeventig hinderde de harde valuta de Sovjet-Unie bij het sluiten van broodnodige deals met het Westen, en de Bondsrepubliek hielp toen graag. Maar het Rusland van vandaag zegt openlijk dat het streeft naar een terugkeer naar het verleden en dat is een enorme bedreiging voor het oosten van Europa. Ostpolitik gebaseerd op zakelijke belangen zonder een duidelijk politiek doel is achterhaald.
Duitse marinecommandant moet ontslag nemen
De Duitse marinecommandant Kay-Achim Schönbach heeft op 22 januari zijn ontslag ingediend, na uitspraken over het Duitse Ruslandbeleid die de Duitse regering te ver gingen en strijdig waren met het standpunt van het Ministerie van Defensie. De vice-admiraal deed zijn uitspraken tijdens een paneldiscussie in India die op YouTube te zien was. Onder meer zei hij dat Poetin meer respect verdient en dat Oekraïne de Krim als verloren moet beschouwen. ‘Mijn god, iemand respect geven kost niet veel, het kost zelfs niets..Het is simpel om hem het respect te geven dat hij verlangt – en waarschijnlijk ook verdient'’, zei Schönbach. Hij vond dat Rusland moet worden aangesproken op zijn optreden in Oekraïne, maar voegde eraan toe dat ‘de Krim verloren is. Het wordt nooit meer teruggegeven. Dit is een feit.’
Op de dag dat Schönbach zijn uitlatingen deed, berichtte de Wall Street Journal dat Duitsland een wapenleverantie van Estland aan Oekraïne tegenhield. Het gaat om artilleriewapens die oorspronkelijk uit de DDR komen, toen verkocht zijn aan Zweden en vervolgens aan Estland.
De drie Baltische staten hebben van de VS toestemming gekregen om Amerikaanse anti-tank wapens aan Oekraïne te leveren ter verdediging van een mogelijke Russische aanval. Estland hoopt dat Duitsland alsnog toestemming zal geven voor het doorgeven van de Duitse wapens aan Oekraïne. Nederland, dat tot nu toe weigerde om Oekraïne te voorzien van wapens, staat sinds vorige week ‘ervoor open zorgvuldig te kijken naar het leveren van defensieve militaire steun aan Oekraïne’.
Bronnen: Deutsche Welle, Reuters, Rijksoverheid
Verlangen naar stabiliteit
Stabiliteit, die volgens de sociaaldemocraten hun grootste doel is, is natuurlijk een groot goed. In het Rusland van Poetin is er echter maar één ding dat stabiel blijft en dat is het verlangen naar instabiliteit, vooral in de democratische staten in het grensgebied. Onder dergelijke omstandigheden is het sociaaldemocratische vertrouwen op 'wederzijds begrip' verouderd, naïef of verbergt het een ander motief.
Sommige Duitse politici hebben het contact met de realiteit verloren
In een tijd van door Rusland veroorzaakte onrust kan Europese veiligheid alleen worden gedefinieerd in termen van westerse veiligheid versus Russische. Toch spreekt de parlementaire leider van de SPD, Rolf Mützenich, van ‘een pluralistische veiligheidsgemeenschap’ die ‘oorlog tussen haar leden uitsluit en uiteindelijk militaire allianties overbodig maakt’, zelfs terwijl treinladingen Russische troepen en militair materieel aan de Oekraïense grenzen worden uitgeladen. Misschien, mijmert hij, kan Europa allianties hebben zonder legers.
Dergelijke verklaringen suggereren dat sommige Duitse politici het contact met de realiteit hebben verloren en de Europese en Transatlantische eenheid ondermijnen. ‘Geen oorlog meer’, een uitgangspunt dat door de hele Duitse samenleving is geïnternaliseerd, wordt minder nuttig wanneer de bevriende staat Oekraïne om wapens vraagt en te horen krijgt dat Duitsland tegen conflicten is. In dat geval wordt politiek een holle frase. Minister van Buitenlandse Zaken Baerbock legde tijdens haar bezoek aan Kiev op 17 januari uit dat het ‘vredesbeleid’ van de regering wapenexport verbiedt naar plaatsen waar oorlogen plaatsvinden. ‘Diplomatie is de enige manier’, zei ze tegen haar Oekraïense collega die haar met een uitgestreken gezicht aanhoorde. Ondertussen werden RAF-vliegtuigen met wapens voor Oekraïne om Duitsland heen geleid omdat ze niet over het nodige papierwerk beschikten.
RAF-vliegtuigen met antitankwapens worden om Duitsland heen geleid naar en van Oekraïne. Beeld @geoallison
Gebeurtenissen in een snel veranderende en ernstige Europese crisis zullen niet wachten op de Duitse regering die nog coalitiewrijving moet wegwerken. Duitsland staat al tientallen jaren pal voor principes van Europese veiligheid die op internationaal recht zijn geënt. Het heeft relaties gesmeed en heeft ertoe bijgedragen dat de Europese Unie een motor van ongeëvenaarde welvaart is geworden. Toch bestaat nu het risico, dat de aloude politiek van stabiliteit en onderhandeling niet genoeg zijn, en dat een harder beleid moet worden overwogen.
Duitsland houdt van vrede, maar paradoxaal genoeg kan zijn historisch gegronde angst voor oorlog een conflict aanwakkeren als het de westerse afschrikking verzwakt. Voorlopig lijkt een verandering in het beleid onwaarschijnlijk. Mogelijk komt een wijziging in Duitslands visie pas nadat de gevolgen van een al te vreedzaam beleid duidelijk zijn geworden.
Dit artikel mochten wij in vertaling overnemen van de denktank Cepa