De Russische spektakeltelevisie werkt als propagandainstrument anders dan het westerse entertainment. Hij corrumpeert de burgers tot figuranten die de staatsideologie moeten schragen. Russen kijken tv om te weten welke politieke lijn aan de orde van de dag is, zegt cultuurcriticus Andrei Arkhangelsky. Zodat ze snappen wat vandaag naar buiten toe van ze wordt verwacht.
Anchor Dmitri Kiseljov over de Skripal-zaak. Londen als 'gibloje mesto', oord des verderfs.
door Andrei Arkhangelsky
Volgens een recente opiniepeiling van het Levada Centrum is de televisie voor de Russen nog steeds de belangrijkste informatiebron. 70 % van de Russen krijgt dagelijks of bijna dagelijks hun informatie van de televisie. Mensen kijken overal ter wereld televisie, maar de Russische verhouding met hun tv en de mate van invloed hebben iets unieks. De televisie heeft een vorm van propaganda mogelijk gemaakt die een nieuw politiek fenomeen is geworden en het bewustzijn van miljoenen mensen in Rusland vervormt.
Je kunt de verknochtheid van de Russen aan de tv gerust een ziekelijke afhankelijkheid noemen. Natuurlijk is ze psychologisch van aard. Het is vooral een poging om een steunpilaar te vinden in het leven. De Amerikaanse politicoloog Samuel Huntington (The clash of civilizations) schreef dat miljoenen mensen in de hele wereld na de ineenstorting van het sovjet-project hun vaste levensbeschouwelijke en morele oriëntatiepunten zijn kwijtgeraakt. Ze werden gedwongen daar zelfstandig naar op zoek te gaan, zonder hulp van enige ideologie. Sommigen vonden die in nationalisme, anderen in religie. In Rusland nam de televisie de plek in van de ideologie.
Je moet beseffen dat televisie in Rusland 10-15 jaar later dan in Europa en Amerika een massaverschijnsel is geworden. Tot begin jaren 80 was er in de USSR een groot tekort aan tv's. De aankoop van een tv gold als een feestje. Veel gezinnen hadden slechts een zwart-witte tv van slechte kwaliteit. Hoe paradoxaal het ook lijkt, televisie werd in de jaren 70-80 niet beschouwd als het belangrijkste propagandamiddel. De sovjet-macht was er immers zeker van dat de communistische ideologie sterk genoeg was. Niet voor niks luidde de leuze: 'het volk en de partij zijn één'. De partijleiding kon over het geheel genomen rekenen op de loyaliteit van de bevolking. Bovendien was de sovjet-tv bij lange na niet zo gehaaid als de tv van nu. Er bestonden geen propagandistische talkshows en haattaal was streng gereglementeerd. Een commentator had een beperkt set aan vaste uitdrukkingen, zoals 'de Israëlische militaire machinerie' of 'het agressieve blok van de NAVO', maar mocht niet buiten de perken treden. De belangrijkste indruk die je van de tv van toen overhield was 'verveling'. Urenlange reportages over partijcongressen of over de overwinningen van de kolchozboeren riepen al in de jaren 70 bij de mensen vermoeid gegeeuw op. Men verwachtte niets van de tv.
Tv en perestrojka
Tv werd een echt massaverschijnsel in de jaren 80 en dat viel samen met het begin van de perestrojka. Toen werd de tv de belangrijkste kunstvorm. Toen bereikte ze voor het eerst een miljoenenpubliek. Voor het eerst hoorden mensen via de tv dingen die al die 70 jaar van de sovjet-macht voor hen verborgen waren gehouden. De auteur van deze tekst herinnert zich dat leraren in 1989 zelfs tijdens de staatsexamens per tv naar het Congres van Volksafgevaardigden keken, omdat daar toen voor het eerst kritiek op de overheid weerklonk. Zowel aanhangers als tegenstanders van de vrijheid kwamen toen tot de conclusie dat de techniek hoofdzaak was, en niet de mensen.
Maar de democraten die in de jaren 90 aan de macht kwamen gebruikten de tv niet om de mensen de kern van de fundamentele veranderingen te verklaren, maar als therapie, als slaapmiddel. Sinds Jeltsin was de kreet: 'televisie moet de mensen geruststellen, verstrooien en afleiding bieden'. In die tijd ontstond die massale afhankelijkheid van de tv, die een substituut werd voor hoop en geluk. Zo werd de tv in Rusland een pseudo-religie.
Vervolgens heeft de staat de televisie gemonopoliseerd door zich te ontdoen van de onafhankelijke tv-stations; dat gebeurde in de jaren 2000, toen Vladimir Poetin aan de macht kwam. Vandaag de dag weerspiegelen alle kanalen alleen het standpunt van de overheid, met uitzondering van nichezenders als Dozjd of RBK. Het monopolie op informatie is een normale praktijk in totalitaire landen. Het verschil met de sovjet-tijd zit hem hierin dat mensen nu ook internet hebben, dat niet valt te controleren.
Internet is ook in Rusland heel populair. De cijfers van Levada laten zien dat voor eenderde van de Russen internet een belangrijke informatiebron is. Je zou verwachten dat de belangstelling voor de tv zou afnemen ten gunste van internet, maar dat gebeurt niet. Men zegt dat het vooral oude mensen zijn die tv kijken. Dat moge zo zijn, maar die hebben kinderen en kleinkinderen, die hun informatie van internet halen. Waarom heeft internet het bewustzijn van de Russen dan niet veranderd?
Totalitair bewustzijn
Hier hebben we van doen met een nog niet geheel onderzocht effect van totalitair bewustzijn. Je kunt een paard naar de rivier brengen, maar je kunt het niet dwingen te drinken, zegt het Chinese spreekwoord. De USSR bestaat allang niet meer, maar het totalitaire sovjet-bewustzijn is gebleven en reproduceert zichzelf - dat heeft het Levada Centrum al in 1994 vastgesteld. In de sovjet-tijd was het veel moeilijker om een afwijkende opinie te vinden, door bijvoorbeeld naar westerse radiostations te luisteren of dissidentenbladen te lezen, maar toch deden miljoenen sovjetmensen dat. Nu wil de meerderheid gewoon niets anders weten, zelfs als de mogelijkheid bestaat.
Russische Eerste Kanaal toonde beelden van een Oekraïens gevechtsvliegtuig dat de MH17 zou hebben neergehaald
De belangrijkste les van de moderne tijd is dat technische middelen op zichzelf geen enkele garantie van vrijheid bieden. Sterker nog: de middelen van de open wereld, zoals internet, worden door de totalitaire mens gebruikt om zich af te sluiten van de wereld. Moderne post-totalitaire regimes maken daar dankbaar gebruik van. Zo had elke inwoner van Rusland tijdens de oorlog in Oekraïne of na de tragedie van het neerschieten van de MH17 de mogelijkheid kennis te nemen van de feiten en details, die de officiële Russische staatsversie verwierpen. Maar de meerderheid van de Russen bleef de televisie geloven. De Russische propaganda leerde bovendien de illusie te creëren, dat zij 'verschillende standpunten' weerspiegelt, om de kijkers geen aanleiding te geven te denken dat men wat voor hen verborgen hield.
Dat zie je nu ook weer met de MH17 gebeuren: de Russische tv verbergt niet dat de tussentijdse resultaten van het onderzoek naar de catastrofe, die het JIT vorige week wereldkundig maakten, niet in Ruslands voordeel zijn uitgepakt. Maar de ontelbare officials die dit feit becommentariëren, blijven er maar op hameren dat er onvoldoende bewijs is en dat de mening van Rusland is genegeerd. Dankzij de actieve berichtgeving over de tragedie in de Russische media in 2014, met gedetailleerde uiteenzetting van verschillende versies, die allemaal wezen op een 'Oekraïens spoor', kregen de kijkers de indruk dat het een 'verwarrende geschiedenis is waarin niets onomstotelijk vaststaat'. Deze 'publieke mening' komt de overheid uitstekend uit en zij hoeft er eigenlijk geen extra inspanningen voor te verrichten.
Een totalitaire staat voedt de mensen niet alleen op in loyaliteit, maar ook in principeloosheid, de afwezigheid van alle morele waarden en overtuigingen. Vóór alles voedt zij op in dubbelzinnigheid, een dubbele moraal. Ze went de mensen eraan dat de 'waarheid' vandaag het ene kan zijn, en morgen iets heel anders en dat je bereid moet zijn snel te wisselen van oriëntatiepunten. Dat effect is al door Orwell beschreven: 'Oceanië heeft nooit oorlog gevoerd met Oostazië.' De paradox van het totalitarisme is gelegen in het feit dat het de gevoelens van de mensen kan controleren, maar tegelijkertijd bij hen geen vaststaande principes aankweekt. Totalitarisme ontwikkelt in de mensen de bereidheid anderen en jezelf te bedriegen - uit zelfbehoud en overlevingsdrang.
Een van de invloedrijkste talkshows van de Russische tv is 'Avond met Vladimir Solovjov'
Code van loyaliteit
Opiniepeilingen kunnen vaststellen hoe vaak mensen tv kijken en naar welke programma's; maar geen enkel onderzoek kan duidelijk maken met welk doel de mens televisie kijkt. Zelfs de kijker zelf weet dat niet. Een totalitair mens kijkt geen tv om iets nieuws te weten te komen, maar om te snappen wat de hoogste baas en al die andere baasjes denken over een bepaald onderwerp. Een mens kan er eigen opvattingen op nahouden, maar om te overleven moet hij de algemene norm, de loyaliteitscode volgen. Hij moet hardop herhalen wat vandaag als norm geldt. Russen kijken tv om uit te vinden wat de norm van de dag is, letterlijk 'wat je hardop moet zeggen om als een van de onzen beschouwd te worden, om als normaal beschouwd te worden'. Die norm kan snel veranderen, zoals het geval was rond Turkije in 2016, dat na het neerschieten van een Russisch militair vliegtuig korte tijd de vijand was, maar direct daarop weer een vriend. Je hebt de televisie nodig om de bijstelling van die norm te kunnen volgen.
Russen kijken tv om uit te vinden wat de norm van de dag is
Tegelijkertijd - en ook dat past naadloos in de logica van de dubbele moraal - begrijpt de kijker uitstekend dat men hem voorliegt of niet de hele waarheid vertelt. Waarom stemt hij er mee in deel te nemen aan zelfbedrog?
De filosoof Theodor Adorno heeft dat het 'knipoog-effect' genoemd: wij begrijpen met zijn allen heus wel hoe het zit, of we kunnen het raden, of we hebben gerede twijfel - maar in het openbaar doen we net alsof we de officiële versie geloven en verwerpen fanatiek alle twijfel. Of we giechelen mee met de staat, wanneer die iets zegt als: 'ha! probeer dat maar eens te bewijzen'. Mensen gedragen zich zo uit naam van een hoger doel; de propaganda heeft hen geleerd dat het vanwege de belangen van het moederland geen schande is anderen en jezelf te bedriegen.
Zo voelen mensen zich op zo'n moment deel van een groot geopolitiek spel, waarin het belangrijk is 'niet als eerste de ogen neer te slaan'. En van elke figurant in dit spel hangt af hoe waarheidsgetrouw het spektakel zal ogen. Dat schept een gevoel van eenheid met de staat en met elkaar. Zo heeft de televisie miljoenen mensen in vrijwillige oplichters veranderd.
Binnenlands door de mand
Dit alles betreft hoofdzakelijk de interpretatie van internationale gebeurtenissen. De tv-informatie over het binnenlandse leven in Rusland wordt door de mensen veel minder geloofd. Het is immers onmogelijk miljoenen mensen in te prenten dat hun leven beter wordt wanneer ze zien dat hun bedrijven sluiten, hun salarissen dalen en de prijzen in de winkels stijgen, dat de sancties invloed hebben op de Russische economie. Zodra het over hun eigen dagelijks leven gaat, begrijpen mensen heel goed dat de televisie hen bedriegt. Maar wanneer diezelfde tv hen vertelt over de 'gruwelen van het Westen', hen de stuipen op het lijf jaagt met de homo's of de vloedgolf aan migranten, dan schenken ze daar oprecht geloof aan. Waar zit hem de logica? Als de tv de mensen over hun eigen leven bedondert, dan is het logisch te veronderstellen dat ook de informatie over het 'Westen' niet helemaal waar kan zijn (de sovjet-propaganda vertelde ook jarenlang over het 'wegkwijnende Westen' en op het eind geloofde niemand dat meer).
Zeker, 80% van de Russen heeft geen buitenlands paspoort, en zij zijn nooit buiten de grenzen van Rusland geweest - en toch zijn er miljoenen Russen die de mogelijkheid hebben Europa te bezoeken. Maar zelfs zij die er vaak zijn, zelfs de verlichte en rijke stedelingen, wier kinderen er studeren en die er onroerend goed hebben, geven er tegenwoordig de voorkeur aan uit te wijden over de 'ineenstorting van Europa'. Daarin zit iets irrationeels.
Het fundament van de vroegere ideologie, het marxisme-leninisme, was het geloof in de 'objectieve wetten van de geschiedenis', volgens welke het communisme in de hele wereld zou zegevieren en het kapitalisme onder druk van zijn eigen tegenstellingen ineen zou storten. Denken dat de wereldgeschiedenis zich voltrekt volgens een vantevoren bekend en onvermijdelijk plan is een gebruikelijk religieus postulaat, dat we al kennen van Plato. We kunnen stellen dat het marxisme-leninisme ook een quasi-religie was.
Zo heeft de televisie miljoenen mensen veranderd in vrijwillige oplichters
Heden ten dage hebben we het eerste deel uit de formule verwijderd - niemand belooft de mensheid nog de overwinning van het communisme. Maar het tweede deel is intact gebleven: de beloofde ineenstorting van het kapitalisme, die nu is getransformeerd in de 'ineenstorting van het Westen'. In feite is dat slechts een modificatie van het vroegere sovjet-geloof. Opnieuw is de basis van de huidige ideologie irrationeel. De nieuwe quasi-religie van de televisie belooft de mensen geluk zodra 'de anderen' door ongeluk worden getroffen. Zo kun je de houding van de meerderheid der Russen ten opzichte van het Westen karakteriseren.
Rationele argumenten, zoals dat de meerderheid van de Russen met succes gebruik maakt van Europese technologie en produkten, daar op vakantie gaat of zijn kinderen erheen stuurt om te studeren, kunnen dat geloof niet schokken. Mensen geloven in de ineenstorting van het Westen, omdat dat betekent dat voor hen het geluk zal aanbreken. En opnieuw wordt de 'ineenstorting van het Westen' verklaard vanuit 'objectieve wetten', historische, economische en geopolitieke. Mensen geloven dat omdat het comfortabeler is: om succes te boeken hoef je jezelf niet uit de naad te werken, maar gewoon te wachten tot de 'objectieve wetten van de geschiedenis' alles voor je oplossen. Er is trouwens weinig anders om in te geloven: anders dan het communisme heeft de moderne ideologie weinig positieve waarden te bieden.
Het effect van de Russische tv en ideologie is gebaseerd op irrationele fundamenten. De propaganda appelleert aan het irrationele in de mensen, door in te spelen op emoties, gebrek aan vertrouwen in jezelf en in de dag van morgen, op angsten, op het verlies van de zin des levens. Ook dat is een truc die zo oud is als de wereld, maar de Russische machthebbers begrijpen dat dat nog steeds een effectief instrument is om mensen te besturen. Daarom is het zo moeilijk tegen de propaganda te strijden.
Het enige minpunt van deze constructie is ook haar pluspunt. Elke utopie kan op elk moment op zijn einde lopen - zoals alle grote utopieën, inclusief het communisme. Er komt een moment waarop de mensen iets nieuws nodig hebben.