Het haast vergeten Russische woord obnoelenije (annulering, terugbrengen tot nul) is ineens op ieders lip. In de nieuwe grondwet, al vóór de beloofde volksraadpleging door Poetin ondertekend, worden zijn laatste twee presidentiële termijnen uitgevlakt, zodat hij zich in 2024 weer verkiesbaar kan stellen. Maar de nieuwe grondwet zit vol krankzinnig taalgebruik en tautologieën. Dat komt omdat hij geschreven is door analfabeten, zegt cultuurcriticus Andrej Archangelski.
De grondwet van de Russische Federatie (foto rechtenvrij)
door Andrej Archangelski
In januari 2020 begon er in Rusland een constitutionele hervorming waarbij het einddoel, zoveel was eigenlijk al bijna meteen duidelijk, de verlenging van de macht van Vladimir Poetin was. In 2024 komt er een einde aan zijn zoveelste presidentiële termijn - in totaal leidt hij het land al 20 jaar. En de huidige grondwet kon met geen mogelijkheid zo worden uitgelegd dat hij aan de macht kan blijven. Maar autoritaire regimes weten wel om te gaan met zo'n probleem: verander de grondwet.
Bij het startschot van de grondwetshervorming in januari 2020 stelde Poetin voor daarin op te nemen wat hij beschouwt als de verworvenheden van zijn tijdperk. Een versterking van de presidentiële macht (met inbegrip van de nieuwe wijzigingen is Rusland nu een super-presidentiële republiek) en sociale garanties voor de bevolking, die bij nadere beschouwing puur declaratief bleken te zijn.
Massale belangstelling hebben de grondwetswijzigingen niet opgeroepen, evenmin trouwens als de protesten van de oppositie. Iedereen wachtte op het tweede bedrijf van dit spektakel. Tot de werkgroep over de voorstellen traden 75 mensen toe, merendeels bekende artiesten, schrijvers en sportlui, die hun eigen aanvullingen voorstelden. Hoogspringster Jelena Isinbajeva bekende tijdens de ontmoeting met Poetin dat ze de grondwet nooit gelezen had. Dat veranderde de discussie in een humoristisch spektakel.
De tweede portie wijzigingsvoorstellen, in maart, ging echter over ideologie. De wijzigingen beslaan inmiddels 68 bladzijden drukwerk.
God én de USSR ineen
Het meest besproken wijzigingsvoorstel was de zin: 'De Russische Federatie, verenigd door een duizendjarige geschiedenis, voortbouwend op het geheugen van de voorvaderen, die ons idealen en het geloof in God hebben doorgegeven, benevens de continuïteit in de ontwikkeling van de Russische staat, erkent haar historisch gegroeide eenheid.'
Het is niet eenvoudig om de logica en betekenis van deze zin te begrijpen.
De eminente Russische taalkundige Michail Epstein schrijft: 'Mij verbijstert het analfabetisme en de absurditeit van de zin. Rusland erkent te zijn wat het al is. Het is een complete tautologie. Bevroren taal, bevroren betekenis en iets compleet absurds met een enorme omhaal van woorden. Het gebrek aan enige betekenis en voortschrijdend inzicht getuigt slechts van één ding: de staat ontwikkelt zich niet en heeft geen enkele dynamiek. Door de logica van de taal is zij gedoemd zichzelf te herhalen.'
Maar juist de tautologie van deze zin is symbolisch. De taal en het bewustzijn zijn onderling nauw verbonden. 'Die Sprache ist das Haus des Seins,' schreef de filosoof Heidegger. Die zin is het intellectuele resultaat van de ontwikkeling van ons land in de laatste twintig jaar. Een woordenvloed moet het ontbreken van betekenis compenseren. De mensen die deze stellingen formuleren, beheersen zelf slechts bureaucratentaal. Hun belangrijkste doel is niet ophelderen, maar juist elke betekenis maximaal versluieren voor de omgeving, en zelfs voor zichzelf. Het resultaat is een krankzinnig mengsel van primitief taalgebruik gepaard aan enorme pretenties, een combinatie van passie en levenloosheid.
Binnen twee dagen keurde het Constitutioneel Hof de grondwetswijzigingen goed (foto rechtenvrij)
In Rusland bestaan een enorme hoop analytische centra die zich allemaal hoofdzakelijk bezighouden met de 'ontmaskering van het Westen'. Tegelijkertijd zijn ze, zoals we nu zien, niet eens in staat een paar elementaire dingen over Rusland zelf te formuleren. In twintig jaar tijd is er geen moderne, betekenisvolle en begrijpelijke politieke taal ontwikkeld - wat val af te lezen aan deze ene formulering.
De zin maakt gewag van God, aan wie wij geloven omdat 'onze voorouders' ons dat hebben doorgegeven. Maar bij de wijzigingen tref je ook de frase dat Rusland de erfgenaam is van de USSR, zoals bekend een land met een agressief atheïsme en goddeloosheid. Dat is tegenstrijdig: hoe hebben onze sovjet-voorouders ons dat geloof in God dan overgedragen? De correspondent van radiostation Kommersant FM wees op deze tegenstrijdigheid door de perssecretaris van de president, Dmitri Peskov, de vraag te stellen: 'Over welke God heeft Vladimir Poetin het eigenlijk?' Peskovs antwoord luidde: 'Dat zullen we u te zijnertijd mededelen.' Als je deze Russische bureaucratentaal vertaalt betekent dat: 'Daar hebben we nog geen beslissing over genomen.
Natuurlijk begrijpen wij waar dit idee vandaan komt. De auteur is de schrijver Aleksandr Prochanov, die er al lang voor pleit vast te leggen dat de USSR een continuering was van het tsaristisch Rusland. Voor het Kremlin is dat een handig idee - het oogt als 'verzoening'. Maar vanuit historisch perspectief is het absurd: de USSR ontstond juist als de ontkenning van het tsarenrijk. En de poging om die 'dialectiek' met woorden in de grondwet vast te leggen roept slechts hoon op.
Het Russisch als 'staatsvormend vehikel'
Een andere populaire zin uit de grondwetswijzigingen gaat over de Russische taal, die nu de taal genoemd wordt 'van het staatsvormende volk'. De uitdrukking 'staatsvormend volk' is een knieval voor de Russische nationalisten. Na het uiteenvallen van de USSR en het ontstaan van de Russische Federatie in 1991 eisten nationalisten dat de rol van het Russische volk bij de vorming van de staat als fundamenteel en uitzonderlijk benadrukt zou worden. Maar de Russische Federatie is een veelvolkerenstaat en zo'n verklaring ziet er schandalig uit. Als één volk staatsvormend is, betekent dat dan dat de rest dat niet is? Let wel: op het grondgebied van Rusland leven 190 verschillende volkeren. De frase heeft al tot protest uit Tatarstan geleid, bijvoorbeeld van de moefti van Tatarstan, Kamil Samigoellin: 'Samen met de Russen leven op het grondgebied van Rusland vele andere autochtone volkeren' en 'allen hebben zij hun bijdrage geleverd aan de vorming van deze staat'. Het Kremlin probeert de nationalisten terwille te zijn, maar dat is een gevaarlijk spel.
Sovjet-kosmonaute Teresjkova gaf in de Doema de voorzet voor Poetin (foto Doema)
Na de grondwetswijzigingen krijgen de burgers van Rusland nu [via de grondwet - red.] garanties voor 'de betaling van een minimumloon dat niet onder het bestaansminimum daalt'. In één zin komt hier twee keer het woord 'minimum' voor. Bijna onmiddellijk werd die zin omgedoopt tot de 'verankering van armoede in de constitutie' (het bestaansminimum voor de werkende bevolking in Rusland werd in 2019 vastgesteld op 11.942 roebel - ongeveer 160-170 dollar). Volgens de statistieken van 2019 bedraagt het aantal armen in Rusland 17,6 miljoen mensen. Een van de leiders van de oudste Russische sociaal-democratische partij Jabloko, de Karelische gedeputeerde Emilia Slaboenova, merkte op dat de grondwetswijzigingen op sociaal terrein die Poetin nu heeft voorgesteld 'de armoede voor tientallen jaren vooruit vastleggen. Het bestaansminimum dat men nu in de grondwet wil opnemen zit onder de grens van totale armoede.'
In werkelijkheid is deze zin ook een concessie, maar dan aan een andere bevolkingsgroep, die al jarenlang droomt over de 'terugkeer van de USSR, waar iedereen gelijk was'. In 1991 voltrok zich in Rusland een burgerlijke revolutie, maar het merendeel van de mensen wil nog steeds niet geloven dat wij nu in een kapitalistisch systeem leven. Het Kremlin voedt deze illusie door Rusland een 'sociale staat' te noemen, maar met woorden of declaraties maak je de mensen niet welvarender. De frase over de 'garanties voor een bestaansminimum' zinspeelt op het sovjet-principe van 'inkomensgelijkheid', maar dat is een veel te grof trucje om vandaag de dag nog iemand mee om de tuin te leiden.
Gezin is man en vrouw
De grondwet wordt ook verrijkt met een punt over de bescherming van 'het instituut van het huwelijk als verbintenis tussen man en vrouw'. Ook deze formulering is een concessie, dit keer aan de religieuze fundamentalisten en orthodoxen. Net als het Kremlin de nostalgie naar de USSR heeft aangewakkerd, heeft het de bevolking op grote schaal angst aangejaagd voor de 'gay-waarden van Europa'. En voelt het Kremlin zich gedwongen deze fobie in de grondwet vast te leggen, om de minst ontwikkelde lagen van de samenleving te behagen.
Er is nog zo'n luid klinkende wijziging: 'Kinderen zijn de verworvenheid van de Russische Federatie'. Het woord 'verworvenheid' komt uit het sovjet-woordenboek en lange tijd betekende het niet meer dan: 'daar zijn we trots op'. Maar nu heeft het woord 'verworvenheid' ook een andere betekenis, het is synoniem aan 'bezit'. Deze formulering riep dus grote onrust op: wat als dat nu eens werkelijk gaat betekenen dat kinderen het bezit zijn van de staat?
Natuurlijk wilden de auteurs dat niet beweren. Ze wilden gewoon iets zeggen wat luid en patriottisch klonk. Maar zoals gezegd worden wetten vandaag de dag geschreven door mensen met een heel zwak ontwikkelde woordenschat, die ook nog eens sovjet-clichés gebruiken. Deze zin werd onder druk van de publieke opinie (zelfs de kerk was tegen) uiteindelijk vervangen door een andere: 'Kinderen zijn de belangrijkste prioriteit van de staatspolitiek van Rusland.' Wat betekent hier 'prioriteit'? Waarom van de politiek? Dat is natuurlijk ook een tautologie. Je kunt er alle kanten mee op en die woorden verplichten helemaal tot niets.
Op de bres voor de historische waarheid
Nog een noviteit in de grondwet: 'De Russische Federatie acht de herinnering aan de verdedigers van het vaderland hoog en beschermt de historische waarheid. Ontkenning van de betekenis van de heldendaden van het volk bij de verdediging van het Vaderland is verboden'. Historicus Joeri Pivovarov vroeg zich retorisch af: 'Wordt nu de hele geschiedenis van Rusland tot heldendaad bestempeld?'
Het herschrijven van de grondwet weerspiegelt een oude sovjet-passie - de natuur, het verleden, het universum beheersen met woorden
Betekent dat, bijvoorbeeld, dat een discussie over het Molotov-Ribbentrop Pact van 1939 of de agressie van de USSR tegen Finland in 1939-1940 als een 'ontkenning van de heldendaden van het volk' worden beschouwd? Iets wat boven de feiten verheven is? Maar het is geen juridische term en iedereen geeft daar een andere uitleg aan. Deze zin is natuurlijk gericht tegen de Russische historici die de overheid ongemakkelijke vragen stellen, in de eerste plaats over de handelwijze van de USSR tot 1941. De echte betekenis van het begrip 'historische waarheid' is waarschijnlijk: 'Wat waarheid en leugen is bepaalt het Kremlin.'
De klok terugdraaien
Tot slot belanden we aan bij het 'tot nul terugdraaien van de vroegere termijnen' van president Vladimir Poetin, de wijziging waar de hervormingen allemaal om begonnen waren. 'Obnoelenije' (tot nul herleiden) is in Rusland al het woord van het jaar geworden, omdat het de Russische geschiedenis heel symbolisch omschrijft. 'Obnoelenije is het begrip waar de Russische geschiedenis op heeft zitten wachten,' schrijft linguist Michail Epstein: 'Elk historisch tijdperk in Rusland vormt niet zozeer een vernieuwing, als wel een annulering van het vorige. Peter I heeft het Moskouse Roes geannuleerd. De Oktoberrevolutie annuleerde het tsaristische Rusland. Stalin annuleerde de bolsjewieken van Lenin. Chroesjtsjov heeft Stalin geannuleerd en Brezjnev Chroesjtsjov. Gorbatsjov en Jeltsin hebben de Sovjet-Unie geannuleerd. Poetin heeft de jaren 90 geannuleerd en nu wordt niet een bepaalde politiek of ideologie geannuleerd, maar eenvoudigweg het verstrijken van de tijd.'
Etymologie van 'obnoelenije'
De term 'obnoelenije' (обнуление) is in Rusland in één klap op ieders lip. Het is een letterlijke vertaling van 'annuleren', van het Latijnse annulare (nietig verklaren, tot nul herleiden, noel is nul). De Russische wikipedia beschrijft het begrip als volgt: 'De annulering van presidentiële termijnen is een bijzondere procedure ter verandering of explicatie van de wetgeving, waardoor het officiële aantal presidentstermijnen van de zittende president wordt gereduceerd.' Volgens het lemma zijn vele republieken Rusland voorgegaan: ondermeer Burundi, Kazachstan, Kirgizië, Peru, Egypte, Burkina Fasso en Wit-Rusland. Een poging om via de nieuwe grondwet van Rusland in 1993 een annulering door te voeren van Jeltsins eerste termijn (hij werd in 1991 gekozen) werd destijds door het nog verse Constitutioneel Hof geblokkeerd. Jeltsin trad in 1999, tijdens zijn tweede termijn, toen hijzelf of zijn familie besefte dat hij te ziek was om te regeren, af en maakte daarmee de weg vrij voor Poetin.
Ook in Amerika ontstond na de verkiezing van Trump discussie over de vraag of zijn presidentschap zou kunnen worden geannuleerd wegens de ongrondwettelijkheid van de overwinning. Het leidde tot niets.
Het woord Обнуление heeft al zo veel nieuwe anekdotes en grappen gebaard als we sinds de tijden van Brezjnev niet meer hebben gezien, zeggen sociologen. Het valt ideaal te combineren met andere termen: de annulering van de geschiedenis, van het geweten, van reputaties. Zo schrijft men dat de eerste vrouwelijke kosmonaute Valentina Teresjkova, die in het parlement voorstelde 'Poetins termijnen tot nul terug te brengen', met haar voorstel 'haar eigen heroïsche reputatie tot nul heeft gereduceerd'. Zelf noemt ze het liever 'het behoud van Poetin'.
'Poetin heeft eerst de jaren 90 geannuleerd en nu annuleert hij domweg het verstrijken van de tijd'
Het belangrijkste doel van het Kremlin was natuurlijk de volmachten van Poetin na 2024 verlengen. Maar de herschrijving van de grondwet weerspiegelt ook een aloude sovjet-passie - de natuur, het verleden, het universum zelf beheersen met behulp van woorden. De sovjet-macht grossierde in een enorme hoeveelheid zinloze leuzen, die niets betekenden en slechts haarzelf verheerlijkte: 'De Partij is onze roerganger', 'Op naar de overwinning van het communisme!', 'We zullen het Vijfjarenplan in Drie Jaar vervullen!' enzovoorts. De sovjet-macht heeft de universele betekenis van woorden afgeschaft door alleen maar lege hulzen over te laten.
De betekenis van woorden verandert in Rusland afhankelijk van de politieke conjunctuur. In de USSR werden woorden gebruikt om op voorhand uit te leggen wie er allemaal schuldig waren ('vijanden van het volk', 'saboterende artsen' etcetera) en met behulp van diezelfde woorden rechtvaardigde de sovjet-macht vervolgens haar politiek (bijvoorbeeld door de inval in Polen in 1939 'een militaire bevrijdingstocht' te noemen). Sovjet-mensen doorzagen dat spel prima. Het socialisme lijkt op samenlevingsverbanden uit de oertijd, toen men ervan overtuigd was dat je met magische praktijken en de herhaling van mantra's het gewenste kon bewerkstelligen.
De taal van de huidige grondwetswijzigingen getuigt niet zozeer van een terugkeer naar de sovjet-praktijk, als van de terugkeer naar een archaïsch bestaan. Veel wijzigingen in de grondwet doen denken aan de bezwering: 'Laat alles zo worden als wij het hier opschrijven! Laat dat in hemelsnaam werkelijkheid worden!'
Tegelijkertijd is het ook een totale verhulling van de werkelijke gebeurtenissen. Maar ook dat is altijd al een handige strategie voor het Kremlin. Als niemand meer snapt wat er gebeurt, kun je doen en laten wat je wilt.
Lees hier over protesten en de snelheid waarmee de amendementen erdoor zijn gejast.